Mutmain

Arapça itminân “dinmek, dingin olmak, sükun bulmak”, faili mutmâin “dingin, sakin, huzur bulmuş”. Son derece nadir olan rübai ifˁilāl vezninde bir türev. Kuran’da fiil dokuz kez, fail adı dört kez geçiyor. بِذِكْرِ اللّٰهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُۜ “kalpler Allahı anmakla huzur bulur”, مُطْمَئِنٌّۢ بِٱلْإِيمَٰنِ “iman ile sükunet bulmuş”.

Eski sözlüklerde kabul gören görüşe göre kalın t ile ṭmn طمن kökünden geliyor.[1] Fakat bu kökün düzenli basit türevleri yok, sadece taṭâ’mana, ṭumâ’nîna gibi dörtlü türevleri bulunuyor. Neden böyle olduğuna dair bellibaşlı Arap gramercileri tartışmışlar, doyurucu bir sonuca varamamışlar. Kamus muṭmain sözcüğü ṭamn ile eş anlamlıdır demiş, fakat bu ikincisi düzgün dilde kullanılmaz diye eklemiş. Aramicede “teselli etmek, consolation” anlamına gelen bir ṭamâ טָםָא fiili var, ṭmA kökünden. İlgili olmalı, ancak tam ilişkiyi anlamak güç.

Osmanlıcada mutmain ve itminan çok sık olmasa da kullanılan sözcükler. 1930’larda bir ara moda olmuş görünüyor. 1950’lere doğru azalmış, Adnan Menderes birkaç kez demeçlerinde kullanmış. 1960’ların ortalarından itibaren mainstream dilden kaybolmuş. 2000’lerin başında neo-İslamist çevrelerde yeniden duyulmaya başlandı; belki Nur risalelerinin etkisidir, bilemiyorum. 2014’te Alev Alatlı bir röportajda “teselliyi, rejimle mutmain olan daha büyük kitlelerde bulurum” demiş, sosyetik neo-popülizmin temel bir akidesini dile getirmiş. Sanırım mutmain sözcüğünün ana akım medyada uzun bir aradan sonra ilk belirişi olmalı. Kitleler, demek ki, rejimden “memnun” yahut “razı” veya “hoşnut” değil, dini yankıları olan daha derin ve mistik bir ruhsal algılanım içindeymiş. Rejimle sükun bulmuşlar. İç huzura ermişler.

Yahut Bayan Alatlı sadece lugat paralamış.

*

Tatmin تطمين Arapça değil, ne klasik ne modern Arapça sözlüklerde bulabiliyoruz. Osmanlıca eski metinlerde de yok. Bulabildiğim en erken örnek 1900 tarihli Şemseddin Sami Bey sözlüğü, o da katiyen tasvip etmemiş: “taṭmīn: Mutmain etme ve te’min manasıyla kullanılmaktaysa da doğru değildir. İtminān rübaidir, tefˁil babından gelmez.” Son cümlenin anlamı şu: iṭminan fiili ṭmn değil ṭm’an dörtlü kökünden gelir, geçişli/ettirgen türevi öyle yapılmaz.

Sami Beyin itirazlarına aldırış edilmemiş, sözcük hızlıca tutulmuş, hatta 1910’ların başında tatminkâr gibi türevleri peyda olmuş. Neden tutmuş? Belli ki bir ihtiyaca cevap vermiş, yoksa yeni (ve yanlış yapılı) kelimeler tutmaz.

Hangi ihtiyaç? Bianchi’nin, bir devir Osmanlı aydınının el kitabı olan[2] 1843 basımı Fransızca-Türkçe sözlüğüne bakıyoruz. Satisfaction ve contentement karşılığı hoşnudluk, mahzuziyet, rıza, safa-i hatır demiş. Satisfaire: hoşnud etmek, razı etmek, irza etmek, ikna etmek. Bir şey dikkatimizi çekiyor. KİŞİYİ satisfaire etmek anlamında bu karşılıklar yeterli. Fakat bir İSTEĞİ veya İHTİYACI satisfaire etmek anlamında hiç biri uygun değil. Nitekim maddenin devamında zorlanmaya başlıyoruz. Satisfaire ses passions: heva vü hevesine tabi olmak, istifai hazz etmek. Satisfaire ses désirs: istedüğüni yapmak. Satisfaire l’espoir: tasdikı me’mul etmek. Satisfaire l’attente publique: me’muli nası tasdik etmek. Hayır, hiç biri oturmuyor. Tatmin edici değil.

Eksikmiş, giderilmiş.

*

Tatminsizlik Fransızca mécontentement, İngilizce dissatisfaction çevirisi. 1940’larda piyasaya çıkmış görünüyor. 1950’de Milliyet’teki bir yazısında Tarık Buğra “mide ve cinsiyet arzularının tatminsizliği” ifadesini rahatça kullanmış. İlginç olan, 1960’ların ortalarına dek tatminsiz sözcüğü “tatmin edilmeyen” anlamının yanında, “tatmin etmeyen” anlamında da görülüyor. Mesela 1965 tarihli bir haberde Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi’nden profesör filanca, bakanlığın hazırladığı yasa tasarısının tatminsiz yönlerinden söz ediyor. Nitekim tatmin etmek geçişli yapıda bir fiil olduğundan tatminsiz’in de geçişli olması akla daha yatkın.

“Tatmin edilmeyen” anlamında mutmainsiz dense belki daha yakışıklı dururdu.

---

[1] Modern sözlüklerde genellikle ṭmAn dörtlü kökü altında gösteriliyor.

[2] Bkz. Recaizade Ekrem, Araba Sevdası. Romanın kurgusu, Bihruz Bey’in siyeh-çerde deyimini Bianchi sözlüğünde bulamayıp yanlış yorumlamasından yola çıkar. 

Mandalina

Narenciye türü olan mandarin’in Batı dillerinde ilk belirişi Pehr Osbeck’in 1757’de İsveççe yayımlanan Uzakdoğu Seyahati Güncesi (Dagbok öfwer en Ostindisk resa åren 1750, 1751, 1752), özgün basımda sf. 192, kopyası aşağıda.

Ne diyor? Çin’de portakalın iki çeşidi vardır, daha makbul olanına Mandarin-portakalı denir, kabuğu gevşek olur, Çinliler buna kamm der. Kim bu meyveye mandarin adı verir, belirtmemiş; muhtemelen Gwangdong civarındaki Portekizli veya Hollandalı tüccar kolonisi olsa gerek. Neden öyle dendiğini de açıklamamış. Mandarin bu tarihte Çin’in alim ve yönetici sınıfına Avrupalıların verdiği ad; yerleşik ve bilinen bir sözcük. “Mandarin cübbesi sarı renk olduğundan” deniyor, ama bu inandırıcı değil; sonuçta portakal ve öbür turunçgiller de aynı renk. Tahminimce “hocaefendi portakalı” ya da “paşa portakalı” gibi bir şey kastedilmiş olmalı.

Osbeck modern biyolojinin babası sayılan Linnaeus’un talebesi, Çin Denizi balıkları üzerine çalışması çığır açıcı, kitabı tüm Avrupa’da ses getirmiş. J. Gottlieb Georgi’nin Almanca çevirisi 1765’te Rostock’ta basılmış. Reinhold Forster’ın Almancadan yaptığı İngilizce çeviri 1771’de Londra’da çıkmış. Wikipedia 1768 tarihli Fransızca bir çeviriden de söz etmiş, ama Bnf kataloğunda böyle bir eser görünmüyor. Fransızca ikincil literatürde de genellikle İngilizce çeviriye atıf yaptıklarına göre Fransızcası yok ya da yaygınlaşamamış diyeceğiz.

Fransızcada teyit edilebilen ilk örnek Bernardin de Saint-Pierre’in 1773’te Amsterdam’da basılan Voyage à L’isle de France etc. adlı klasik seyahatnamesi. Mauritius adasında mandarine adlı bir tür portakal yetiştirilir diyor, başka ayrıntı vermiyor. Hint Okyanusuna kadar ulaştığına göre o coğrafyalarda bir süreden beri bilinen bir ürün olmalı. Avrupa’ya ulaşması zaman almış.

*

Bianchi’nin Fransızca-Türkçe Sözlüğü 1846 tarihli ikinci basımında mandarin karşılığı “Çinde mansıb sahibi” tanımını vermiş, narenciyeye değinmemiş. Demek ki o tarihte henüz Türkiye’de duyulmuş bir şey değil. Vefik Paşa’nın 1876 basımı Lehce-i Osmani’sinde mandarin için ayrı madde yok, ancak portakal maddesi altında “Çin portakalı: narengî, mandarin” diye bilgi verilmiş. TDK’nın bir cehalet ve özensizlik abidesi olan yeni yazı basımı bunu ‘mandalin’ diye çevirmiş, ama orijinal baskıda r ile مندارين .

Tıngır ve Sinapyan’ın 1892 tarihli Istılahat Lugati’nde Fransızca mandarine “Yusuf efendi ve mandarin denilen yemiş” olarak tanımlanmış. Yusuf efendi’yi duymamıştım, böylece öğrendim.

Cumhuriyet gazetesinde mandarin ve mandalina yazımları aşağı yukarı 1950’ye dek başa baş gitmiş. 1950’den sonra mandarin sadece “Çincenin egemen lehçesi” ve çok nadiren “Çin’de eski yönetici sınıfı” anlamında görülüyor. Meyvenin adı mandalina olarak yerleşmiş.

Vurdum hakim bey, ama sebep nedir sor

Latince causa, nihai kökeni bilinmeyen bir hukuk terimi: “dava, iddia, yargıya taşınan konu” Ac-cusare “birini dava etmek, hakkında iddia ileri sürmek, suçlamak”. Ex-cusare “davadan vareste etmek, mazeretini kabul etmek”. Re-cusare “karşı-dava açmak”. İkincil anlamı Cicero zamanından (MÖ 1. yy) itibaren belirmiş: “dava konusu olan şey, bahis mevzuu, sözü edilen şey”. Bu ikinci anlam Ortaçağdan itibaren ağır basacak, Fransızca chose “şey”, İtalyanca ve İspanyolca cosa “dava, şey” biçimlerine evrilecek.

Causatio klasik dilde “mazeret, gerekçe”, sanırım “kendi lehine iddia etmek” gibi bir anlamdan. Ayrıca tıp dilinde “hastalık” demek, aynen Türkçe mazeret gibi. Accusativus gramerde adın +i hali, Yunanca αιτιολογικός’tan direkt çeviri, “hakkında iddia ileri sürülen şey, yüklem”. Aynı anlamda causativus da kullanılıyor, mesela Priscianus sf. 671, “eyleme konu olan şeyin adı”.

Soru şu. Klasik dilde causa “sebep” anlamında kullanılır mıydı? “Vurdum hakim bey, ama sebebi neydi sor” anlamında evet, var, belirgin, problem yok. Ama “hastalığın sebebi yüksek tansiyon” anlamında objektif sebep kastedilmiş mi? Antik çağda öyle bir kavram var mıymış? Yani eski insanlar muraddan (iradeden) veya mazeret beyanından bağımsız bir neden-sonuç kavramına ulaşmışlar mı? Ulaşmışlarsa ne zaman ulaşmışlar?

Epey aradım, ama bu sorulara tatmin edici bir cevap bulamadım. Net olan şu: 13. yy’dan itibaren skolastik felsefede causa’nın yeni moda anlamı: ampirik olarak daima b’den önce gelen, dolayısıyla tümevarım mantığında onun zorunlu öncülü kabul edilen a. Kavramı ilk kez geniş şekilde işleyen Roger Bacon sanıyordum, sene 1270’ler, ama 1170’lerde Aquinas’ta da . (bu anlamda) mevcutmuş. Du Cange sözlüğü Latince yeni anlam için en erken 1170'leri veriyor. Fransızca ve İngilizce cause 1310’lardan itibaren görülüyor. Fransızca chose ile kökende aynı kelime, fakat chose avam dilinden gelmiş, cause ise “okullu dili”. Elit icadı bir kavram.

*

Yunanca aitía αιτία esasen “mesuliyet, suç, kabahat”. Hukuk dilinde “mesnetsiz suç atfı, soyut iddia”. Daha genel anlamda “iddia, bir şey ileri sürme”. Kavramı felsefeye taşıyan Aristoteles’tir. Fizik 194 vd. ile Metafizik 983 vd.’da saydığı dört çeşit aitía hammadde (materia), biçim yahut taslak (forma), eyleyen (agens, efficiens) ve maksat’tır (finis). Aitía kavramı Latinceye her zaman causa diye çevrilir, İngilizcesi de mecburen cause olmuştur. Lakin burada sayılanların hiç birini modern anlamda “sebep, neden, cause” kavramıyla eşitleyemeyiz. Açıkça sanat/imalat modelinden esinlenmiş, iradî ve insan-odaklı (antropomorfik) bir açıklama çerçevesi kurulmuştur. “Mesul kim veya ne” sorusuna cevap aranmıştır. Anonim, iradesiz bir korrelasyon anlamında neden-sonuç ilişkisi tasarlamak için henüz vakit erkendir.

Geç Antik çağın Yeni-Aristocuları o adımı atmış olabilirler mi? Evrenin İlk Neden’i (prima causa) olarak tasarladıkları Tanrı kavramı o denli soyuttur ki, belki iradeden bağımsız bir korrelasyonlar sistemi anlamında nedenselliğin ilk ifadesi sayılabilir. Ama şimdi kim oturup da Porphyrios yahut Augustine okuyup ne demişler anlamaya yahut hatırlamaya çalışacak?

*

Arapça sebeb سَبَب bildiğiniz “ip, urgan” demek. Kuran’da dokuz defa geçer. Dördünde basitçe ip ya da daha geniş anlamda “bağ” demektir, beşinde mecazi anlamda “yol, ulaşım” kastedilmiştir. “Aralarındaki bağlar kopacak”... “tavana bir ip çekip kendini assın”... “onlara bir yol (ulaşım?) verdik” ... “Göklerin ipine/yoluna erişirim”.

Bugün kullandığımız anlamı en geç 10. yüzyılda belirmiş görünüyor. 15. yüzyıla ait Kamus’ta tanım şöyle:

“Bir şeye ulaşmaya araç ve alet olan şey”. Lane sözlüğü, kaynak belirtmeksizin, “asli neden değil özellikle ikincil veya arızi neden” demiş. Yani bir sonuca yol açan ilk irade değil, o iradeden sonuca varan ara basamaklar, ki hem “ip, bağ” kavramına tam uyar, hem de modern/bilimsel nedensellik kavramına giden yolda son derece elverişli bir soyutlamadır.

12. ve 13. yüzyılların tüm skolastik felsefe kavramları gibi sebeb = cause kavramı da batıya Arap medresesinden aktarılmış olabilir mi acaba?,

*

Arapçada nedenselliğin çeşitli nüanslarını ifade eden diğer kelimelerden aklıma gelenler: ˁillet (neo-Osmanlıca ˁilliyet var “nedensellik” anlamında), dâˁiye (daha ziyade “gerekçe”), mahall (“bir sıkıntıya mahal vermeyiniz”), mucib, hatta galiba vech (ol vechile = o yüzden).

Sebeb yokken EskiTürkçede ne denirdi diye sormuş birisi. Kaşgarlı’yı didik didik ettim bulamadım. Korkarım o anlama gelen bir kelime yokmuş.

Olmaması da normal herhalde, eski Latincede de (1100’lerden önce) yokmuş görünüyor, İngilizce ile Fransızcada haydi haydi yokmuş, Arapçada da sebeb ne zaman o anlama gelmeye başladı kestirmek zor.

Dil(ler) evriliyor. İnsan aklı da onunla beraber evriliyor. “Atalarımız ne derdi, biz de öyle diyelim” sevdasına tutulanlar yavaş yavaş mağara yaşamını araştırmaya mı başlasalar?

Hintavrupa yenilendi

Umut Akkoç ile 2013’te Linz’te kısaca tanışmıştım. Frankfurt’ta olan Mesut Asmên Keskin’le birlikte Zazaca Etimoloji Sözlüğü üzerinde çalışıyorlardı. Bir iki konuda fikrimi sordular, yardımcı olmaya çalıştım.

İki yıl kadar önce Umut Nişanyan Sözlük’te Hintavrupa Anadilindeki etymonlarla ilgili bazı hatalar gördüğünü, düzeltmek istediğini yazdı. Buyur dedim. İki haftada biter dediğimiz iş iki yıla yayıldı. Umut dönem dönem manik bir yoğunlukla çalıştı; bazı günler onu aşkın mail attı. Sonuçta sözlükte yer alan 1687 adet Hintavrupaca örnek ince süzgeçten geçirildi. En önemli kalem olarak gırtlaksıllar (laryngaller) teorisi doğrutusunda nihai köklerin yazımı düzeltildi. Yanısıra Mayrhofer (Etymologisches Wörterbuch des Altindoarischen, Heidelberg 1986-2001) doğrultusunda İrani ve Hindi kaynaklarda epey düzeltme yapıldı. Don Ringe’nin Proto-Germenceye ilişkin çalışmasından (From Proto Indo European to Proto Germanic, Oxford UP 2006) istifade edildi.

Ekteki tabloyu Umut üç hafta önce göndermişti. Geçen hafta hazır Tavit’i adada yakalamışken tabloyu server’a aktarma işini ona yıktım. Dün gece itibariyle 1600 küsur adet Hintavrupa referansı güncellenmiş Nişanyan Sözlük hizmetinize sunuldu.

Şimdi Umut Akkoç’un bu tabloyu uzun bir makaleye, hatta ayrı bir kitaba dönüştürmesini bekliyoruz. Türkçe özelinde bugüne dek benzeri yapılmamış bir iştir. Farsça, Yunanca, Latince, Fransızca, Eski Germence, İngilizce, Almanca ve diğer HA dilleri üzerinden Türkçeye giren tüm PHA köklerin en güncel akademik literatüre uygun olarak yapılmış dökümüdür. Her bir aktarım kanalında gözlemlediğimiz fonolojik değişimler sistemli olarak tanımlanıp belgelense, kompleks alıntıların morfolojik yapısı üzerine birkaç söz eklense, bırakın Türkçeyi, uluslararası sahada ilgi çekecek bir eser çıkar ortaya diye düşünüyorum.

Teşekkürler Umut, teşekkürler Mesut, teşekkürler Tavo.

Tablonun tümü ekte. Kırmızı satırlar bende bulduğu ve silinmesini önerdiği yanlışlar. Sarılar kesin mutabakata varamadıklarımız. Yeşiller Umut’un ekledikleri.

https://drive.google.com/open?id=1HndmwjORMrn9gggWwAupuau-6AryL2b5Hintavrupa update - Umut Akkoç

Tarh, matrah

Arapça en dallı budaklı etimonlardan biri tarh طَرْح.  Esasen “atmak”, ayrıca “ayırmak, çıkarmak”. Lane sözlüğü “throw away” ve “cast off” demiş, daha pek çok nüansına değinmiş. Buyurun buradan bakın: http://lexicon.quranic-research.net/data/16_T/026_TrH.html

Aritmetikteki çıkarma işleminin Osmanlıcası tarhtır, bilirsiniz. Bürokratik dilde tarhiyat, bir (parasal) tutardan yapılan eksiltmeler, damga pulu, SGK harcı, Hava Kuvvetlerini Güçlendirme Fonu vs. Kendisinden eksiltme yapılan ana tutar da mantıken matrah, ism-i mekan formunda bir türev. Bu sonuncusunu ancak 20. yüzyıl başlarında Osmanlıcada görüyoruz. Modern vergi mevzuatına has yeni bir kavram. Arapçada bu anlamı duyulmuş şey değil.

Arapça tarhın diğer anlamı yaygı, kilim, şilte gibi bir şeyi “yere sermek”. Dolayısıyla matrah “yaygı, atkı, yer örtüsü”. Türkçede bu anlamlar da bolca kullanılmış, yeni uzantılar kazanmış. Bina temeli atmanın eski dilde standart deyimi temel tarh etmek, 'temel atmak' deyimi de oradan direkt çeviri (calque) olmalı. Tezyinat sanatlarında bir çerçevenin bölündüğü geometrik alanların her biri tarh. Mesela Evliya Çelebi’de “mihrābın cānib-i yemīni (sağ tarafı) on tarhdır ve cānib-i yesārı (sol tarafı) dahı aynı şekilde tarh olunmışdır.” Buradan mantıki uzantıyla, bir bahçe veya bostanın bölündüğü dikdörtgen alanların her biri de tarh. Bir tarh maydanoz, iki tarh dereotu gibi.

Batı dillerine giren Arapça sözcüklerin çoğu gibi matrah da İber yarımadasında 12. yy sonu, İtalya ve Fransa’da  13. yy başlarında görülüyor. İspanyolca ve Portekizce almadraque, Güney Fransa’nın o zamanlar güçlü dili olan Provansal dilinde almatrac “şilte, ince bir tabaka pamukla doldurulmuş yer yaygısı”. Fransızcada aynı sözcük materas (modern dilde matelas), İtalyancada materazzo halini almış. İngilizcesi mattress. Yatağa konan döşek, bildiğimiz matrah.

Yine 13. yy’da beliren bir İtalyanca ticaret terimi, tara “tartıda brüt ağırlıktan çıkarılan kap payı”. Fransızca ve İngilizcede tare olarak geçiyor, Türkçede de deniz ticareti dilinde İtalyanca veya Venedikçeden aldığımız çok sayıda ticari terimden biri olan dara. Aslı Arapça tarh “eksiltme, çıkarma”.

İtalyancada 1360’larda beliren iskambil destesinin adı olan tarocchio’nun da oradan geldiğini savunanlar var, ama bundan emin değilim. Frenkçesi tarot olmuş.  

Barutun şeceresi

Bildiğimiz kara barut kesinlikle Çin icadı. 9. yy’da Daoist hekimler tarafından bulunduğu rivayet ediliyor, ancak ayrıntılı tarif ve formül en erken Zeng Gongliang’ın 1040 yılı dolayına ait Askeri Risalelerin Eksiksiz Özeti (武經總要) adlı eserinde verilmiş. Needham ve Yates’in Science and Civilisation in China’sının (Cambridge 1994) beşinci cildinde ilgili bölümlerin çevirisi var. Online bulunuyor.

Genel kanıya göre Ortadoğu’ya Moğollar vasıtasıyla ulaşmış. Konudan ilk kez söz eden Mısırlı Hasan er-Remmah’ın 1270 civarında yazdığı El-fürusiyye ve menâsıbi’l-harbiyye’sine göre İslam ordularında barut ilk kez Moğollara karşı 1260 yılındaki Ayn Calut muharebesinde kullanılmış. Maalesef Remmah’ın aslını veya çevirisini internette bulmak mümkün değil. İkincil kaynaklardan anladığıma göre yazar bu icadın Çin işi olduğunu vurgulamış. Barutun ana maddesi olan güherçile için bārūd بارود sözcüğünü kullanmış. (Ahmad al-Hassan, “Gunpowder Composition for Rockets and Cannon in Arabic Military Treatises”, ICON 2003) Aynı maddeye Arapçada selc-i sînî yani “Çin karı”, Farsçada nemek-i çînî “Çin tuzu” da denirmiş. Farsçadan Türkçeye geçtiği anlaşılan güherçile sözcüğündeki +çile unsurunu açıklayan bir kaynak göremedim. Acaba aslı gûher-i çini “Çin cevheri” olabilir mi?

Avrupa’da barutu ilk kez 1241 yılında Tizsa Nehri muharebesinde Macar ordusunu mahveden Moğolların kullandığı kabul ediliyor. 1267’de Roger Bacon Opus Maius’ta ilk kez güherçile (nitrum) maddesinden söz etmiş ve havai fişekleri ayrıntılı olarak tarif etmiş. Demek ki yeni madde Ortadoğu ve Avrupa’ya hemen hemen aynı yıllarda varmış. En azından harp teknolojisi alanında iki uygarlığın yakın temasta olduğu anlaşılıyor.

*

Tüm muteber kaynaklarda Arapça barud’un aslı Yunanca pyrítēs πῠρίτης olarak gösterilir. “Ateş taşı” anlamında bir sözcük, pyr “ateş” sözcüğünden türev. MS 1. yy’da Plinius, Historia Naturalis 36.138’de ateş çıkaran bir kimyasal madde, ne olduğu belirsiz. Adanalı tabip Dioskorides, De Materia Medica 5.125’te bakır pirit (CuFeS₂) minerali. Simya (alchemy) ilminin piri sayılan Mısırlı Zosimos 4. yy’da daha ayrıntılı bilgi vermiş, kükürt, zincifre (kinnabaris) ve magnezya ile aynı başlıkta anmış. (Fransızca çevirisi için bkz. Oeuvres de Zosime, ed. Berthelot, Les alchimistes grecs, Paris 1888. Online var, İngilizcesini bulamadım.)

Pyrites’ten barud’a ulaşmak ilk bakışta zor. Fakat bir başka şaheser sözlük olan Du Cange, Glossarium Mediae et Infimae Graecitatis (Lyon 1688) o meseleye de az çok tatmin edici bir çözüm getiriyor. Hazret bir yaşam boyu didiklediği Fransa kraliyet arşivindeki Bizans elyazmalarında sözcüğü aynı zamanda pyrōton ve pyrotron yazımlarıyla tespit etmiş (I.1277). Bunlardan barud’a giden yol daha kısa. Arapçada p ve o seslerinin bulunmadığını, ilkinin orta ve geç Arapçada genellikle b, ikincisinin daima ū biçimini aldığını biliyoruz. Pyrōton biçimi Arapçada birūd veya bürūd verir. İlk hecedeki a nereden çıkmış? Onu bilemedim.

Peki Moğolların Çin’den getirdiği bir nesneye Araplar neden Yunanca isim versin? Bu da güzel soru, cevabını gene bilmiyorum. O devirde Ortadoğu’da Arapça ile Yunanca (ve Farsça, Türkçe, Moğolca vb.) arasında üst düzey kültürel etkileşim olduğunu mesela 1370’lere ait olan altı dilli Resulid Heksaglot gibi metinlerden biliyoruz. (Peter Golden, ed., The King’s Dictionary: The Rasūlid Hexaglot – Fourteenth Century Vocabularies in Arabic, Persian, Turkic, Greek, Armenian and Mongol, Leiden 2000). Ama 13. yy’da Mısır’da kimya ve simya ilimleriyle uğraşan uzmanların dil tercihleri nelerdi, mesela 4. yy’da yaşayan kimyacı Zosimos’un ilmi mirası Memluklar Mısır’ında daha ne kadar canlıydı, bunları araştırıp okumadan bir sonuca varmak kolay değil.

Elalemin diline neden öykünürler?

Her dil, belli bir tarih döneminde “kültürel norm” kabul ettiği uygarlığın dil(ler)ini, deyimlerini, üslubunu, ifade biçimlerini taklit eder. O uygarlığın sözlüğünden kelimeler alır; doğrudan almasa bile, çeviri yoluyla onun kavram ve deyimlerini kendine mal eder.

Kültürel taklit DAİMA sınıfsal boyut taşır. “Norm” kültürü iyi tanıyanlar, toplumda ayrıcalıklı mevkiye yükselirler. Dolayısıyla o kültürü iyi tanıdıklarını gösterecek davranış biçimleri sergilemeye özen gösterirler. O kültürün kelime ve deyimleriyle konuşmakla saygınlık devşirirler. Hatta norm kültürü yeterince tanımayanlar dahi, sanki tanıyormuş gibi davranarak itibar kazanacaklarını bilirler.

Günümüzde İngilizcenin Türkçe'deki (ve diğer dillerdeki) konumu iyi bir örnektir. İngilizceyi sevip sevmemeniz, bu durumdan hoşnut olup olmamanız bir şey değiştirmez; objektif durum bu. Türkçeye son kırk yılda yeni giren kelime, kavram, deyim ve ifade biçimlerinin ezici çokluğu, belki yüzde 95 gibi bir kısmı, İngilizceden gelmiştir. İngilizceden gelmeyenler İngilizceden çeviridir. Yeni kavram ve deyimlerin “aslı” arandığında otomatik bir refleksle herkes – Anglosakson kültürel yayılmacılığına karşı olanlar dahil – İngilizce literatürü hakem kabul eder. “İtibarlı” sayılan mesleklerin mensupları (mesela milletvekilleri, öğretmenler, yazarlar) şaşmaz kural olarak kendilerini gerçekte olduğundan daha iyi İngilizce biliyor gösterme gereği duyarlar. Bilenler, ince ya da kalın jestlerle bildiğini sezdirirler; bilen diğerlerine “ben sizdenim” diyerek göz kırparlar;  dil bilmeyeni “kıro” sayıp aşağılayacaklara karşı tedbir alırlar. İngilizce havalıdır: yani cool. Havalı dilin kelimeleri önce havalı sayılan zümrelerin diline sızar, sonra umumun diline yayılır.

Yanlış anlamayın lütfen. Böyle olmalıdır ya da böylesi iyidir demiyorum. Kötü demek de bence aynı ölçüde abes. İnsan tabiatı bu, bir şey yapamazsın.

Bugün İngilizce. Eskiden Arapça böyleydi. Türklerin İslamı kabulünü izleyen bin yılda Arapça, nihai kültürel norm olan dinin lisanıydı. Toplumda “alim” ve “arif” sayılan insanlar Arapça bilirdi. Bilmekten öte, bildiğini – edeple veya edepsizce – hissettirme gereği duyarlardı. İlim ve irfana müteallik konuların başka bir dilde gereği gibi ifade edilemeyeceğine inanırlardı. Arapça bilmeyen halka bu konuları anlatmakta zorluk çekerler, mecbur olunca ya Arapça ıstılahatı öğreterek, ya da kör topal da olsa avam dili Türkçeye çevirerek meramlarını anlatmaya teşebbüs ederlerdi.

Tek yaygın eğitim kurumu olan medresede eğitim dili Arapçaydı. Eğitim dili Arapça olunca okumuş adamın okumamıştan farkı nasıl belli olacak? Elbette araya serpiştirilen Arapça ibaratın hacmine ve inceliğine göre kültür puanı verilecek. Arapça bilenin kahvesi bilmeyenden önce takdim edilecek, misafirse bir değil iki kere temenna edilecek.

Dil nasıl evrilir? Buyurun, kahve protokolüne göre evrilir.

Türkçenin Farsçayla ilişkisi daha karmaşıktır. 1071’i izleyen 250 yılda öyle anlaşılıyor ki Farsça “Türk” devletlerinin standart yazı ve belki protokol dili idi. Daha sonraki dönemde de Farsça a) “şehirli” sayılan yaşam tarzının, b) edebi zarafetin, ve c) başta Mevleviye olmak üzere bazı tasavvuf ekollerinin referans dili olarak kaldı. Arapçanın aksine, Türkçe ile Farsça arasında – eşit hacimde olmasa da – iki yönlü alışveriş sürdü.

Sonra sıra Fransızcaya geldi. 19. yy’da Osmanlı/Türk toplumu bir heyula gibi sınırın ötesinde beliriveren Batı medeniyeti ile tanıştı. O medeniyetin anadilinin Fransızca olduğuna karar verdi. (Neden Fransızca? Başka zaman konuşalım.) 1850’lerden 1970’lerin başına dek yüz yirmi yıl boyunca Fransızcayı ana kültürel referans tanıdı. Metropolün şık mahfellerinde Fransızca bilmeyenler “cahil” sayılıp aşağılandı. Yeni kurulan modern mekteplerde Fransızca mecburi ders oldu; imkanı olanlar bununla yetinmeyip özel hoca tuttular, evlatlarını Paris’e okumaya gönderdiler. Önce teknolojiden, moda ve lifestyle kavramlarından başlayıp idari terminolojiye, güzel sanatlara, ticarete, tıbba, şiire dek her alanda binlerce Fransızca sözcük benimsendi. Eşit sayıda Fransızca sözcüğe önce Arapça-Farsçadan çakma Yeni Osmanlıca, sonra birtakım Ortaasya lehçelerinden çakma “Öztürkçe” karşılıklar bulundu. Dil değişti, evrildi, zenginleşti.

*

Modern Türkçe yazı dilinin kelime hazinesinin yüzde 76 kadarı bu saydığım dört dilden – Arapça, Farsça, Fransızca ve İngilizce – alıntıdır. Dilin iç çekirdeğini oluşturan yüzde onluk bir kelime dağarcığı Orta Asya Türkçesinden mirastır. Bir başka yüzde on, Orta Asya Türkçesinden türetme veya benzetme veya bileşim yoluyla Türkiye Türkçesinde üretilmiştir. Ne etti? 96.

Türkçenin bunlar dışındaki dillerden edindiği müktesebatın oranı toplamda yüzde dördü bulmaz. Bunun yarıdan biraz fazlası, a) balıkçılık, b) tarım ve c) İstanbul argosu alanında kayda değer katkıları olan Rumcadır. Bakiyesini – Moğolca, Ermenice, Kürtçe, Bulgarca ve Rusça, Çingenece, İspanyolca ve Yahudice, Gürcüce, Çerkesçe, Hintçe – toplasan incir çekirdeğini doldurmaz. Böyle olması da normaldir. Çünkü Türkçenin trendlerini belirleyen toplum kesimleri açısından, bu diller tarihin hiçbir döneminde PRESTİJ DİLİ olmamıştır.

Şöyle düşünün. Diyelim ki memlekette sözü dinlenen biri olarak, hasbelkader, örnek, Kürtçe biliyorsunuz. Aile çevrenizde bu dili severek kullanıyorsunuz; dost ortamında o dilden birkaç kelimeyi şak diye ortaya atmaktan zevk alıyorsunuz. O kelimeleri edebi eserde, siyasi müzakerede, ticari yazışmada, ders kitabında, haber bülteninde kullanmak asla aklınıza gelmez. Çünkü kullanmakla itibar kazanmazsınız, belki kaybedersiniz. Sizden o dilde bilmedikleri bir kelimeyi ilk kez duyanlar “bunlar alim insanlar, demek böyle diyorlarmış” diye düşünmezler. En iyi ihtimalle “egzantriklik”, en kötü ihtimalle “densizlik” görürler. O kelimeler “tutmaz”.

O yüzden, birtakım marjinal tabirler dışında, düşük prestijli dillerden yüksek prestij diline kelime geçmez.

*

Bir dilde “kaç kelime” olduğunu saymak, pratik açıdan da, teorik açıdan da zor bir mesele. Türevleri ve bileşikleri nerede keseceksin? (TDK’nın yaptığı gibi ağı çok geniş tutarsan tutarsızlığa, hatta keyfiliğe düşersin.) Deyimleri nerede keseceksin? Cins adı niteliği kazanan özel adları ne yapacaksın? “Portmanto sözcük” dedikleri bir kerelik kelimeleri ne yapacaksın? Yabancı kelimeleri nerede “yerlileşmiş” sayacaksın? Kullandığınız sayım yöntemine göre modern Türkçe yazı dili leksikonunda 30 bin kelime de bulabilirsiniz, 130 bin de.

Nişanyan Sözlük bir etimoloji sözlüğü olduğu için, köken açısından ilginç olmayan kurallı türevlere (denetleyici, sözlükçülük) ve basit bileşiklere (alakarga, uçuç böceği) yer vermedi. Veritabanında halen 15,263 maddebaşı sözcük bulunuyor. Madde altında belirtilmiş olanlarla birlikte 31,919 kelime sözlükte yer alıyor. Kuralları biraz gevşeterek bu rakamı da iki katına çıkarmak mümkün.

Genel ilke olarak Türkçe sık kullanılan sözcüklerde Türkçe kökenli sözcük oranı artar (gelmek, göz, bir), marjinal sözcüklerde azalır (taaffün, hidroskopi, suşi). Ancak Sözlüğün ana iskeletini sabit tutup türev ve bileşikleri artırsak dahi oranlarda önemli bir değişikliğe tanık olmayız. Sözlükte yer almayan Türkçe kökenli türevler artar (gözyaşı, göz bebeği, göze gelmek); yabancı kökenli türevler de artar (azoik, zootekni, zoolojik). Sadece Arapça ve Farsça kökenli sözcükler Türkçede türetmeye çok yatkın olmadıkları için, veritabanını iki katına çıkarsak Arapça ve Farsça oranları düşecek, buna karşılık Türkçe kökenlilerle Batı kökenlilerin oranı birkaç puan artacaktır.

Etimolojisi belirtilmiş 15,131 kelime üzerinden köken dökümünü görelim:

Köken	Sözcük	Yüzde
Eski Türkçe	1550	10.24
Diğer Türkçe	1571	10.38
Arapça	4442	29.36
Farsça	1274	8.42
Fransızca-Latince	3777	24.96
İngilizce	1513	10.00
İtalyanca	339	2.24
Yunanca	376	2.48

*

Diğer dillere giren Türkçe kaynaklı alıntılar konusunda elimde ayrıntılı dökümler yok. Bildiğim kadarını özetleyeyim:

1) Batı dillerindeki Türkçe alıntılar Osmanlı dönemine ait bir avuç kültür sözcüğünden ibarettir (köşk, harem, yoğurt, türban vb.). Batı dillerinin hiç birinde herhangi bir çağda Türkçe bir “kültürel norm” veya referans dili olmamıştır. [Buna karşılık Arapça 12.-13. yy’larda kısa bir süre için ticarette ve akademik sahalarda önemli prestij kazanmış ve o dönemde sayıları yüzleri bulan Arapça sözcük Batı dillerine ulaşmıştır.]

2) Standart Arapça yazı dilinde Türkçe alıntılar yok denecek kadar azdır. Olanların genellikle askeri ve idari nitelikte olduğu anlaşılıyor. Mısır, Suriye ve Irak’ın halk ağızlarında çok sayıda Türkçe alıntı bulunması doğaldır. Ancak tanımlanmış bir edebi kanonu bulunmayan lehçelerin sayısal analizine kalkışmak anlamlı bir uğraş değildir. Farklı lehçelerde tesadüf edilmiş tekil sözcükleri altalta dizip toplayarak sonuç çıkarmaya çalışmak ise “akademik sahtekarlık” tanımına girer.

3) Standart Farsça yazı dilindeki Türkçe alıntılar, Türkçedeki Farsça alıntılar kadar olmasa da, epey bir yekün tutar. Doerfer’in dört ciltlik Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen’i bu konuda değerli bir kaynaktır. İrani dillerde özellikle 11. yy’dan eski alıntılar ilginç bir araştırma alanı olduğu halde henüz yeterince analiz edilememiştir.

4) Yunanca, Bulgarca, Sırpça ve Arnavutça gibi uzun zaman Osmanlı siyasi ve kültürel hegemonyası altında yaşamış dillerde çok sayıda Türkçe alıntı bulunması doğaldır. Yunancada halen kullanılan Türkçe sözcükleri gösteren popüler bir sözlükte bin kadar kelime vermişler. Yaşadığım adada huzuri, xatiri, çati, siktirizo, boyacis... her gün duyduğum kelimeler.

5) Ermenicenin durumu ilginç. 19. yy başlarında İstanbul ve İzmir’de konuşulan Ermenicenin yarıya varan bir oranda Türkçe alıntılardan oluştuğu, hatta Türkçenin bir lehçesi denebilecek ölçüde onunla içiçe geçtiği anlaşılıyor. Amerikalı Elias Riggs’in 1847 İzmir basımı A Vocabulary of Words Used in Modern Armenian but not Found in the Ancient Armenian Lexicons adlı sözlüğü bu konuda göz açıcı bir kaynaktır. Ancak 19. yy ikinci yarısında yapılan eğitim reformuyla Ermenice yazı dili Türkçe alıntılardan temizlenmiştir. Bugün gerek Ermenistan gerek diaspora lehçelerinin yazı dilinde Türkçe kökenli kelimeye hemen hiç rastlayamazsınız.

Eski avam Ermenicesinin devamı olan İstanbul sokak Ermenicesini yaşatan Lutsika Dudu’dan daha önce bir notumda söz etmiştim (https://www.facebook.com/photo.php?fbid=10154853974646968&set=a.86761076967). Teklifsiz, eğlenceli bir dildir; ben bayılırım. Ama o dili konuşabilen on bin kişi kaldık mı, emin değilim.

100 numara

Yüz (100) sayı adı bazı Hintavrupa dillerinde şöyle:

Eski İrlandaca kêt, Galce ve Bretonca kant, Cornwall dilinde kans

Latince kentum, İtalyanca çento, İspanyolca sien, Portekizce sem, Fransızca saŋ

Eski Gotça hund, Eski Yüksek Almanca hundrat, İngilizce hundred

Yunanca hekaton

Litvanca şimtas, Letonca simts

Eski Slavca sıto, Rusça sto, Sırpça sto

Sanskrit śatam, Avesta satım, Farsça sad

Toharca känt

Bu sözcüklerin hepsinin aynı kökenden evrildiğini biliyoruz. Ortak Hintavrupa kaynağı *kmtom şeklinde kurgulanıyor. Daha kökünün *dkmtom olduğu ve *dekm (“on”) sayı sıfatından kurallı türeyişle “onuncu şey” anlamına geldiği açık.

Her bir dildeki evrim rotası net olarak izlenebiliyor. Ses değişim kuralları ayrıntılı olarak tanımlı ve yüzlerce örnekte yeknesak olarak karşımıza çıkıyor.

Misal. Latince ince sesliden önce gelen /k/ sesi İtalyancada DAİMA /ç/, İspanyolca, Portekizce ve Fransızcada DAİMA /s/ halini alır. Latince +um nötr eki İtalyancada /o/ halini alır, diğerlerinde yutulur. Fransızca sonseste /t/ yutulur. Fransızca sonseste /n/ art-damaksıl /ŋ/ değerini kazanır ve bitişik /e/ sesinin arka ünlüye dönüşmesine yol açar. İspanyolca sonseste /n/ Portekizcede daima /m/ olur.

Hintavrupa ortak dilinde önsesteki /k/ Germencede önce /x/, sonra /h/ sesine evrilir. Hintavrupa ortak dilinde ünlü değerine sahip /m̥/ çoğu dilde /e/ fakat Germen dillerinde /u/ olur. Sonsesteki ötümsüz ünsüz (/t/) Germen dillerinde ötümlüleşir (/d/ olur). Almanca rat “saymak” demektir, hundrat “yüz-sayım” anlamına gelir.

Hintavrupa ortak dilindeki /k/ Hint dillerinde /s/ ile /ş/ arası bir ses olan /ś/, İran dillerinde ise /s/ değerini kazanır. Hintavrupa /e/ sesi Hint-İran anadilinde /a/ sesine dönüşmür. Eski İranca yapım ve çekim eklerinin çoğu modern Farsçada düşer, sonsesteki ötümsüz ünlüler ötümlüleşir.

Bu kurallar matematiksel kesinliktedir. İki dilde "aynı" görünen kelimeler eğer ses dönüşüm kurallarına aykırı ise, o kelimelerin ortak kökenli OLMADIĞINA hükmedilir. Mesela Galce kant ile Fransızca veya Farsça kant varsa, eşkökenli OLAMAZLAR.  

Bu kurallar kafadan atılmış şeyler değildir. Bunlar ve benzerleri, binlerce araştırmacının, iki yüz yıl boyunca geceli gündüzlü eşekler gibi çalışarak, tartışarak, birbirlerinin hatasını bularak oluşturdukları bilgilerdir. Emek ürünüdür.

Emek faslını es geçerek “Türkçe aga Sümerce gugu’ya benziyor, gaa” yöntemiyle etimoloji yapılacağını sananlar hezeyan içindedir.

Daha beteri, emeğe saygıları yoktur. Biraz da olsa ahlaki bir sorundur.

   

Nişanyan Sözlük'ten son haberler

 20 küsur yıldan beri hayatımın değişmeyen ekseni sözlüğüm. Birkaç kez aylar süren hummalı çalışma dönemleri oldu. Sonuncusu 2017 Kasımında bitti, 2018 Nisan-Temmuzunda da yeni basım için çok sıkı bir tashih sürecinden geçtik, 600’ü aşkın aşkın yazım hatası ve binlerce stil tutarsızlığı düzelttik. Kitap 24 Temmuz’da benden çıktı. O günden beri sözlük işi rölantide.

Rölantide derken şöyle. Saplantı olmuş artık, bir şey okurken ya da konuşurken ya da gece uyurken bir kelime aklıma takılır; “ne demişiz biz buna” deyip sözlüğü açar bakarım. Bir şey aklıma yatmaz kaynakları yeniden didiklerim, yahut virgül hatası bulurum, yahut o Latince kelimenin çevirisi içime sinmez düzeltirim. Yer Adları sözlüğüne çalışırken umulmadık bir detay yakalarım, mesela ‘Ahibaba’ tipi adlarla ‘Ağababa’ tipi adların tarih boyunca eşdeğer sayıldığını fark ederim. Yahut elime yeni bir kaynak düşer, onu tararım. Örneğin cezaevindeyken matbu nüshadan satır satır okuyup alıntıladığım Garibname’nin searchable pdf’i gelir, gözümden kaçmış yirmi tane yeni metin örneğini üçer beşer tuş darbesiyle yakalarım. 

Siteden her gün ortalama yarım düzine kullanıcı mesajı geliyor. Bir kısmı ilginçtir. Gözümden kaçmış olasılıkları deşerler, falan niye yok diye kafa tutarlar, yeni kelimeler önerirler, en azından neyin yanlış anlaşılabildiğine dair beni uyarırlar. Zeus onlardan razı olsun, beş altı da kıdemli düzeltmenim var. Biri hayranlık veren bir özenle literatürü tarayıp etimoloji hatalarıma dikkatimi çeker, dil tarihinin umulmadık inceliklerini – mesela “inatçı” anlamında muannit ile “hain” anlamında muhanet’in ayrı sözcükler olduğunu, ya da feylesof’un Arapçadan ama filozof’un Fransızcadan geldiğini – hatırlatır. Hayli genç olduğunu düşündüğüm bir başkası yeni dilde yaygınlık kazanan sözcükleri – mesela Asya döğüş sanatlarında kullanılan nunçaku, buzdolaplarına yapıştırılan magnet, kamu ulaşım araçlarında biletinizi kontrol eden validatör – fark etmemi sağlar. Biri eski gazete ve dergi koleksiyonlarını tarayıp alafranga kelimelerin ilk tespit tarihini birer yıl birer yıl hesabıyla gerilere götürür. Haftada bir iki onların notlarını toplayıp sözlüklerime dalmak ya da gazete arşivlerinde metin örneği avcılığına çıkmak zorundayım.

Sonuç aşağıda. Kitabı basım için yayınevine teslim ettiğim 24 Temmuz 2018’den bu yana tam 466 maddede değişiklik yapmışım. Listede hepsinin tarihini ve ilk 200 kadarının kısa özetini görüyorsunuz. Gerisine üşendim. Nişanyan Sözlük baskısı elinizdeyse alın web sitesiyle karşılaştırın, yaptığım işi kolayca bulursunuz. Mutfağımız o kadar şeffaf.

1 Ağustosta hafta bir gol bir, Brezilya taşrasını oğlumla turlarken Tupi dili hakkında bilgilenme sevdasına düşmüşüm. Minas Gerais eyaletinde bir otel odasından siteye girip jaguar’ı düzeltmişim. Tupice’den dilimize gelen 9 sözcükten biri. 

Yapılanların çoğu basit tashihler, ya da sözcük tanımlarını daha net ve anlaşılır kılmak için yapılan düzeltmeler. Birçok maddede ya daha eski örnekler bulduğum için, ya da sözcüğün eski ve yeni çeşitli anlamlarının farkını vurgulamak istediğim için, yeni metin alıntıları eklemişim. Bazılarında sözcüğün tarihi anlamını örneklerken güncel anlamı ihmal ettiğimi fark etmişim. Yedi ayda sözlüğe 36 yeni madde katılmış. Onları listede yeşile boyadım.

Kırmızı işaretlediklerim ciddi sayılabilecek etimolojik analiz tashihleridir, hepsi 22 tane. Beş altı tanesi cidden ciddi. Türkçe üst sözcüğünün yüz- fiiliyle alakası yok, yüz adının bir türevi. Eskisi birle olan Türkçe bile sözcüğünü evvelce yaptığım gibi bir+le olarak analiz etmek abes. Arapça sınıf sözcüğünün Yunanca synaphé ile ilgisi yok, ta Elifin Öküzü günlerinden kalma bir hata, nasıl bunca zaman gözüme ilişmemiş hayret. Öğrenmek fiili, Talat Tekin’in vurguladığı üzere öğür adından geliyor, Eski Türkçe “akıllanmak” anlamına gelen öglenmek’le ilgisi yok. Alay sözcüğünü Latince ala’dan türetenlere yıllarca kuşkuyla baktım, çünkü ala’nın Bizans Rumcasına 10. yy’da (dolayısıyla belki Türkçeden) girmiş olduğunu sanıyordum; 1. yy’a ait kapı gibi örnekleri okuyunca süngüm düştü. Osmanlıca dağî’nin Türkçe dağla ilgisi yok, Arapça tuğyan’ın bir türevi. Süpürgenin yoldaşı olan faraş kürek kemiğinin Arapçası, “döşek seren” anlamında farrâştan türemiş değil (Ahmet Vefik Paşa da o hataya düşmüş oysa ki).

Farsçadan alıntı olan nar sözcüğünün daha derin etimolojisi yoktu. Hititçe ve Hurrice adlarını görünce onları da ekleme gereği duydum. Aynı şekilde, tüm klasik kaynaklarda hiç inandırıcı olmayan Farsça sûr-nây (“düğün neyi”) etimolojisi verilen zurna’nın eski Anadolu ve Ortadoğu dillerindeki bariz paralellerini belirttim.

Hırçın ve malafat sözcüklerine etimoloji vermemiştim. İkisi de tatmin ediçi şekilde çözüldü sanırım. Hırçın’ın Ermenice olduğunu Dankoff ve Tietze belirtmişler, ben yoğurdu üfleyerek yemiştim. Eski metin örneklerini görünce haklı olduklarına kanaat getirdim. En çok hoşuma gideni ise pembe. Türkçede 18. yy’a dek sadece “pamuk” anlamına gelen bu sözcük nasıl renk adı oldu? Bunun cevabını bilen veya söyleyen kimseye rastlamamıştım bugüne dek. Ta ki ‘toz pembe’ deyimine metin örneği arayıncaya kadar.

Zaman aralığını biraz daha açsak son bir yılda sözlüğe eklenen maddeler şunlar:

aikido, alabalık, amq, apokrif, apukurya, arjante, aspir, balayı, cosplay, çıvgar, çorla-, daği, dingil1, eboş, efzun, elalem, elaman, elcevap, evamir, eyyorla-, filozof, genelev, halile, harçlık, havşa, iktisa, kalistenik, katavasya, kent2, kentsoylu, kirebolu, kokoroz1, korakor, krinolin, kur2, lahuri, magnet, mamaliga, mel mel, meremet, mığrı, muhanet, muteriz, nunçaku, ormantik,  oro+, öz2, pena, playboy, plevra, politeizm, port+, portbebe, prekarite, pürtük, random, sabuniye, soyka1, soyka2, şıllık2, tekel, tırrek, tik3, triyaj, Türkilizce, usturmaça, üroloji, üstenci, validatör, yanardağ, yoyo

Madde	Tarih	Yapılan işlem
şuh	3.3	Fa tanım iyileştirildi
şaka	3.3	Fa şuxi ile anlam karışması ihtimaline değinildi
efkâr	3.3	Fa efgar ile ilişkisi olmadığı belirtildi.
soyka2	3.2	“ala karga” eklendi
soyka1	3.2	“ölü giysisi” eklendi
nar1	3.2	Hititçe/Hurrice kaynak ihtimali eklendi
zurna	3.2	Farsça klasik sûr-nây açıklaması kaldırıldı; Luwice ve EYun muhtemel paraleller gösterildi
kaburga	3.2	Moğolca tanım ve imla düzeltildi
faraş	3.2	yanlış etimoloji düzeltildi. Ar farrâş değil feraş “kürek kemiği”
sınıf	3.2	yanlış etimoloji düzeltildi. Arapça sözün Yunanca synaphê ile ilgisi yok.
tasnif	3.2	Aşık Paşa metin örneği eklendi
sınır	3.1	Aşık Paşa metin örneği eklendi. 18. yy “sınırlamak” ve “sınırdaş” örn. eklendi
arifane	3.1	alternatif yazımlar eklendi
pilaki	3.1	Yun imla ve tanımlar düzeltildi
pembe	3.1	pamuk sözcüğüyle ilgisi çözümlendi, “toz pembe” deyimi açıklandı
çorba	2.28	Ar şurb ile ilgisi olmadığı vurgulandı; Tr bulamaç ile ilgisi gösterildi.
hemşire	2.28	Fa ve Osm tanımlar netleştirildi.
efendi	2.28	EYun ve OYun tanımları netleştirildi, kaynak eklendi
çorap	2.28	“çorap örmek” ve “çorap söküğü” metin örn. eklendi
şapka	2.28	Arapça şabaka ile irtibatına ? eklendi
poğaça	2.28	Türkçe boğça ile ilgili olmadığı vurgulandı; Latince 1. yy kaynağı belirtildi
cam	2.26	“cam göbeği” metin örn. eklendi
vişne	2.26	Slavca etimoloji açıklandı; viskoz ve ökse otu ile kökteşlik eklendi
viskoz	2.26	HAvr kök düzeltildi, vişne bağı eklendi
ökse	2.26	HAvr kök düzeltildi, vişne bağı eklendi
darbımesel	2.25	Ar tanım düzeltildi
darp	2.25	yazım hatası düzeltildi
bilezik	2.25	Nottaki kesin ifade yumuşatıldı
yüz1	2.25	ETü tanım düzeltildi, 17. yy deyim örnekleri eklendi
yüz-	2.25	ETü tanım düzeltildi, not sadeleştirildi
üst	2.25	T. Tekin makalesi doğrultusunda ETü etimoloji elden geçirildi, tanımlar netleştirildi, not eklendi
üzere	2.25	T. Tekin makalesi doğrultusunda açıklama notu düzeltildi
yoğurt	2.25	Açıklamaya T. Tekin’in yorumunu reddeden cümle eklendi.
kapı	2.25	nokta eklendi, farklı ETü yazımlar vurgulandı
ağabey	2.25	-
ihvan	2.25	Arapça tanımdan bir kelime silindi
ahi	2.25	Açıklayıcı not ayrıntılandı. axı yazımı düzeltildi.
ağa	2.25	Arapça ax ve axı ile ilişkisi önerildi.
adaş	2.25	T. Tekin makalesi doğrultusunda ETü adaş ile özdeş olmadığı vurgulandı.
eşek	2.25	Açıklayıcı not sadeleştirildi, cümle eklendi.
topuk	2.25	T. Tekin makalesi doğrultusunda top sözcüğüyle ilişkisi netleştirildi, açıklama sadeleştirildi.
topak	2.25	Açıklama notu gereksiz görülerek silindi.
budak	2.25	Açıklama notu yumuşatıldı, ifade düzeltildi. ETü tanımda köşeli parantezler kaldırıldı.
açık	2.25	“açık ara”, “açık kalp ameliyatı” metin örn. eklendi
açıkla-	2.25	18. yy metin örn. eklendi
insan	2.25	Arapça tanımdan “bir” sözü silindi
öğren-	2.25	kökü ETü öğür adından getirildi, literatür belirtildi
dalak	2.25	T. Tekin ve M. Erdal tezleri açıklamada tartışıldı; etym değişmedi, ? işareti eklendi.
malafat	2.25	İtal. etym eklendi (boştu), Devellioğlu metin ör. eklendi.
melul	2.25	Ar vezin açıklandı
altruizm	2.25	1924 metin örneği eklendi
keko	2.22	“salak” anlamında kek buraya eklendi
kek2	2.22	madde iptal edildi, içeriği keko’ya eklendi
cheesecake	2.22	kek maddesine yönlendirildi
kiş	2.22	kek maddesine yönlendirildi
kek1	2.22	kek1 idi, kek oldu
zeytin	2.22	yazım hatası düzeltildi
aydın	2.21	etym analize ? eklendi, açıklamaya bir cümle eklendi.
azmak	2.21	tanım iyileştirildi
bile	2.21	ETü birle biçiminin analizindeki döngüsel mantık düzeltildi; bağlaç, edat ve zarf kullanımları netleştirildi; 14. yy örnekleri eklendi.
ile	2.21	edat ve başlaç tanımları eklendi, Aşık Paşadan ikinci örnek eklendi
bileş-	2.21	“bileşen” metin örneği eklendi; açıklama notu zenginleştirildi.
bilek	2.21	Etü etimoloji düzeltildi, açıklama notu eklendi
bele-	2.21	ETü fiilin iki ayrı anlamı vurgulandı
moloz	2.19	Evliya Ç metin örn. eklendi
genel	2.16	soru işareti eklendi
genelev	2.16	madde eklendi, ilk metin örneği eklendi
onur	2.13	virgül kesildi
kur2	2.12	kur1 “ders” ve kur2 “yaltaklanma” ayrıldı. İkincisinin hatalı Fr. etimolojisi düzeltildi. kort maddesine yönlendirildi.
kort	2.12	İng ve EFr tanımlar toparlandı
kur1	2.12	numara eklendi
parkur	2.12	kur1’e yönlendirildi
kurye	2.12	kur1’e yönlendirildi
kurs1	2.12	kur1’e yönlendirildi
kurander	2.12	kur1’e yönlendirildi
korsan	2.12	kur1’e yönlendirildi
koridor	2.12	kur1’e yönlendirildi
konkur	2.12	kur1’e yönlendirildi
diskur	2.12	kur1’e yönlendirildi
pikap	2.11	“kamyonet” anlamının kaynağı açıklandı; “plak çalar” anlamının tanımı düzeltildi
çalpara	2.11	“bir tür yengeç” anlamı eklendi, metin örneği bulundu. “bir tür tencere” anlamı açıklamaya eklendi.
mercan	2.10	Aramca alıntı yerine eşkökenli işareti kondu
potasyum	2.10	Ş. Sami Kamusul Alam’dan örnek eklendi
tundra	2.10	Ş. Sami Kamusul Alam’dan örnek eklendi
ren geyiği	2.10	Ş. Sami Kamusul Alam’dan örnek eklendi
çeçe sineği	2.10	Ş. Sami Kamusul Alam’dan örnek eklendi
manyok	2.10	Ş. Sami Kamusul Alam’dan örnek eklendi
şist	2.10	Ş. Sami Kamusul Alam’dan örnek eklendi
fosfat	2.10	Ş. Sami Kamusul Alam’dan örnek eklendi
merinos	2.10	Ş. Sami Kamusul Alam’dan örnek eklendi
bazalt	2.10	Ş. Sami Kamusul Alam’dan örnek eklendi
gravyer	2.10	Ş. Sami Kamusul Alam’dan örnek eklendi
ruble	2.10	Ş. Sami Kamusul Alam’dan örnek eklendi
filozof	2.09	feylesof’un varyantı değil Fransızcadan ayrı alıntı olduğu belirtildi, metin örneği bulundu
feylesof	2.09	filozof ayrıldı
felsefe	2.09	filozof yerine feylesof maddesine yönlendirildi
cepken	2.09	açıklayıcı not eklendi, literatür tartışıldı.
mantık	2.09	ilm-i mantık anlamında kullanımı örneklendi
el+	2.09	Arapça el artikelli sözcüklerin sunumu düzenlendi
elaman	2.09	Arapça el artikelli sözcüklerin sunumu düzenlendi
aman	2.09	Arapça el artikelli sözcüklerin sunumu düzenlendi
elalem	2.09	madde ve açıklama eklendi
elcevap	2.09	Arapça el artikelli sözcüklerin sunumu düzenlendi
matrah	2.08	semantik evrim netleştirildi ve açıklandı
televole	2.07	tele+ yerine televizyon maddesine yönlendirildi
pulsar	2.05	Lat pulsare ve pellere ilişkisi netleştirildi
sakin	2.05	“hareketsiz”, “mukim” ve “dingin” anlamları ayrıştırıldı, metin örnekleri bulundu
unsur	2.05	Aşık Paşa metin örneği eklendi
tazip	2.05	Aşık Paşa metin örneği eklendi
dun	2.05	Aşık Paşa metin örneği eklendi
batın1	2.05	içeriksiz Aşık Paşa referansı silindi
yek	2.05	içeriksiz Aşık Paşa referansı silindi
ah2	2.05	“lanet” anlamında Aşık Paşa referansı silindi
nisa	2.05	Aşık Paşa referansı silindi
Yahudi	2.05	Aşık Paşa metin örn. eklendi
safha	2.05	Aşık Paşa metin örneği eklendi
misil	2.05	Aşık Paşa metin örneği eklendi
otlak	2.05	metin ör. yazım düzeltildi
kusur	2.05	Aşık P yanlış metin örneği silindi
harp1	2.05	Aşık Paşa metin örn. eklendi
idrak	2.05	Aşık Paşa metin örn. eklendi
iptila	2.05	Aşık Paşa metin örn. eklendi
sükût	2.05	Aşık Paşa metin örn. eklendi
zülfikar	2.05	Aşık Paşa metin örn. eklendi
zabıt	2.05	Aşık Paşa metin örn. eklendi
vecd	2.05	Aşık Paşa metin örn. eklendi
tekrar	2.05	Aşık Paşa metin örn. eklendi , Ar gramer düzeltildi
silsile	2.05	Aşık Paşa metin örn. eklendi
sikke	2.05	Aşık Paşa metin örn. eklendi
ah u zar	2.05	Aşık Paşa metin örn. eklendi
yakın	2.05	ETü tanım sadeleştirildi, Aşık Paşa metin örn. eklendi
yakış-	2.05	ETü tanım düzeltildi
per+	2.05	HAvr tanım sadeleştirildi
pare	2.05	zampara ve kulampara referansları silindi
kulampara	2.05	Farsça bileşen pâra değil bâra “düşkün, tutkun”
zampara	2.05	Farsça bileşen pâra değil bâra “düşkün, tutkun”
sıkıntı	2.02	“meyve suyu” ve “tasa” anlamları netleştirildi, ayrı metin örn. eklendi
daği	2.02	Türkçe dağ değil Ar tuğyan ile ilgili olduğu açıklandı
tuğyan	2.02	Arapça tağâ fiil tanımı düzeltildi
yanardağ	2.02	madde eklendi, LO metin örneği verildi
bisturi	2.02	Farsça etimoloji terk edildi, İt ve Fr kaynaklar gösterildi
alay	2.02	Lat ala ile bağlantısı gösterildi
evren	1.27	Lehçe-i Osmani metin örneği eklendi
muhanet	1.27	muannit’ten ayrı madde açıldı, etimoloji ve metin örnekleri verildi
muannit	1.27	tanım düzeltildi, muhanetle ilgili örnekler ayrıldı
semaver	1.27	Lehçe-i Osmani metin örneği eklendi
elastik	1.27	Lehçe-i Osmani metin örneği eklendi
çizelge	1.27	ek analizi değiştirildi, +AlgA ekine ilişkin açıklama notu eklendi
tokat	1.23	Burhan-ı Katı metin örneği eklendi
portakal	1.23	III Ahmet mektubundan metin eklendi, açıklama notu tashih edildi
harç	1.23	“duvarcı karışımı” ve “üretim ögesi” anlamları için metin ör. eklendi
düz-	1.23	“cinsel ilişki” anlamı için 19. yy metin örneği verildi
+gâh	1.20	+gâh’lı birkaç bileşik ad eklendi
çöp1	1.19	etimoloji analizine ara basamak eklendi
turp	1.19	yapılmış bir düzeltme iptal edildi
alp	1.19	yapılmış bir düzeltme iptal edildi
al-	1.19	tanım sadeleştirildi
azgın	1.19	Aşık Paşa metin örn. eklendi
vurgun	1.19	Lehçe-i Osmani metin örneği eklendi
baskın	1.19	Lehçe-i Osmani metin örneği eklendi
coş-	1.19	coşkun eklendi, Meninski’den ‘coşkun’ metin örneği eklendi.
playboy	1.18	playboy eklendi, metin örneği bulundu
ruj	1.18	1929 metin örn. eklendi
dize	1.17	1948 metin örn. eklendi
moket	1.17	1929 metin örn. eklendi, Fr tanım sadeleştirildi
magnet	1.17	magnet (“buzdolabı süsü”) eklendi
mıknatıs	1.17	EYun imla düzeltildi
konsantre	1.17	“yoğunlaştırılmış gıda” ve “zihni yoğunlaştırmak” anlamları ayrıldı, iki metin ör eklendi
halile	1.17	halile eklendi, etimoloji ve metin ör. eklendi
karakter	1.17	EYun xarasso tanımı düzeltildi
herek	1.17	EYun xarasso tanımı düzeltildi
bol	1.16	bol kese, bol kepçe eklendi
ivedi	1.10	ad ve sıfat kullanımı netleştirildi
pat2	1.09	Gövsa sözlüğünden ‘kasımpatı’ örneği verildi
validatör	1.09	madde eklendi “mekanik bilet okuyucu”, etimoloji ve metin ör. eklendi
rapid	1.09	“rafting sporunda çağlayan” ve “bir tür kalem” anlamları örneklendi
tape	1.09	1929’dan itibaren anlam evrimi gösterildi
şaryo	1.09	1929 metin örn. eklendi
araşit	1.09	1929 metin örn. eklendi
trahom	1.09	1929 metin örn. eklendi
anır-	1.06	etym. sunum standartlaştırıldı
böğür-	1.06	etym. sunum standartlaştırıldı
öz2	1.01	“sulak yer” eklendi
öz	1.01	açıklamada öz2 anlamı ayrıştırıldı
sonda	1.01	Fr tanım netleştirildi
sondaj	1.01	Fr tanım deniz ve kara için ayrıştırıldı
amorti	1.01	1929 metin örn. eklendi
+Türkilizce	12.30	eklendi
tecziye	12.28	1918 metin örn. eklendi, açıklama notu yazıldı
pansuman	12.28	1929 metin örn. eklendi
avans	12.28	1929 metin örn. eklendi
pastörize	12.22	1929 metin örn. eklendi
takı	12.19	Derleme S. “geline takılan armağan” metin ör. eklendi
yekin-	12.19	etym denemesi eklendi
hırçın	12.12	Zenker metin ör. verildi, Dankoff’a uyarak Erm etimoloji verildi
töz	12.12	Xuastuanift çevirisi düzeltildi
tüzük	11.27	Çağatayca metin örneği eklendi
sik-	11.26	Yunanca siktirizo fiili nota eklendi
salep	11.25	tanım sadeleştirildi
okul	11.23	açıklama notu yumuşatıldı
efzun	11.22	madde eklendi, etim ve metin ör eklendi
kelepir	11.22	tanım eklendi
hazır	11.12	metin örneklerinde türev ve deyimler başa yazıldı
mir	11.12	tanım düzeltildi, Codex C çevirisi düzeltildi
nunçaku	11.12	madde ve etimoloji eklendi
seyyare	11.08	planet maddesine gönderi marke edildi
teessüf	11.08
bahşiş	11.08
müdahale	11.08
istihfaf	11.08
lacivert	11.08
mübaşir	11.08
uhuvvet	11.08
müsellah	11.08
çuha	11.08
hizmet	11.08
mükâleme	11.08
hercümerç	11.08
istiklal	11.08
cumhuriyet	11.07
yankesici	11.07
meyan2	11.07
yamçı	11.07
dingil1	11.06	onomatope ile “tekerlek aksı” ayrı maddeye taşındı
dingil2	11.06
küfeki	11.06
natura	11.06
tedirgin	11.06
pırtık	11.06
pürtük	11.06	pırtık’tan ayrıldı
evamir	11.06
tangır	11.06
dank	11.06
dangıl	11.06
dangalak	11.06
mihver	11.06
dene-	11.06
denk1	11.06
denk2	11.06
kılavuz	11.06
ampir	11.06
pena	11.06
üftade	11.06
pterodaktil	11.06
helikopter	11.06
semptom	11.06
iktisa	11.06
sahan	11.06
fetret	11.06
dikiz	11.06
inkılap	11.06
mustarip	11.06
tıynet	11.06
döşe-	11.06
hadım	11.06
hademe	11.06
taaddi	11.06
köy	11.06
kabarcık	11.06
kervan	11.06
nişan	11.06
rubai	11.06
neşter	11.06
dehri	11.06
teskin	11.06
küstah	11.06
mil1	11.06
müsavi	11.06
tasdik	11.06
mücavir	11.06
harçlık	11.06
mukataa	11.06
izhar	11.06
vesvese	11.06
müsait	11.06
cerahat	11.06
silah	11.06
küçük	11.06
hor1	11.06
vesaire	11.06
taalluk	11.06
perestiş	11.06
müstağni	11.06
feraset	11.06
mülazım	11.06
şölen	11.05
sinek	11.05
âciz	11.05
şerir	11.05
temettü	11.05
mukarrer	11.05
server	11.05
oturak	11.05
çapul	11.05
bertaraf	11.05
giysi	11.05
rüşt	11.05
tedricen	11.05
emmi	11.05
illet	11.04
eyyorla-	11.04
bidayet	11.04
boy	11.04
şen	11.04
zürriyet	11.04
laçin	11.04
doğan	11.04
sinagog	11.01
kisve	10.27
meri	10.27
triyaj	10.27
ala	10.26
dinamit	10.25
filoloji	10.25
antropoloji	10.25
tırkaz	10.23
güderi	10.23
drom(o)+	10.23
yobaz	10.23
küfür	10.17
kâfir	10.17
rebap	10.10
termik	10.08
blister	10.08
havari	10.08
havil	10.08
havşa	10.08
zabit	10.08
üstenci	10.08
akın	10.08
ürün	10.08
bil-	10.03
der-	10.03
kaleidoskop	09.19
kalimera	09.19
kalistenik	09.19
kaligrafi	09.19
allem kallem	09.19
nevrasteni	09.19
ekstre	09.19
samsa	09.19
sala	09.19
hemşeri	09.19
diyaspora	09.19
ambülans	09.19
çağanoz	09.19
mamut	09.19
tik3	09.19
ahlat	09.19
işlem	09.19
cosplay	09.19
dejavü	09.19
ye-	09.19
üroloji	09.19
aşağı	09.19
balık	09.19
alabalık	09.19
oba	09.16
öbek	09.16
ayin	09.16
güllabi	09.16
balyoz2	09.14
pus3	09.12
petunya	09.11
ananas	09.11
mel mel	09.11
nom(o)+	09.11	+nomi ekli sözcüklerin referansındaki hata düzeltildi
ekonomi	09.11	+nomi ekli sözcüklerin referansındaki hata düzeltildi
+nomi	09.11	+nomi ekli sözcüklerin referansındaki hata düzeltildi
anomi	09.11	+nomi ekli sözcüklerin referansındaki hata düzeltildi
astronomi	09.11	+nomi ekli sözcüklerin referansındaki hata düzeltildi
otonomi	09.11	+nomi ekli sözcüklerin referansındaki hata düzeltildi
taksonomi	09.11	+nomi ekli sözcüklerin referansındaki hata düzeltildi
antinomi	09.11	+nomi ekli sözcüklerin referansındaki hata düzeltildi
gastronomi	09.11	+nomi ekli sözcüklerin referansındaki hata düzeltildi
ergonomi	09.11	+nomi ekli sözcüklerin referansındaki hata düzeltildi
aristokrasi	09.11
monarşi	09.11
demokrasi	09.11
eboş	09.07	eboş eklendi
muteriz	09.07
itiraz	09.07
yöneylem	09.07
yatar	09.07
küt3 böreği	09.07
kent2	09.07
rüşeym	09.07
+amq	09.06
huruf	09.06
tekel	09.04
eyle-	09.04
et-	09.04
kimse	09.04
er-	09.04
ergen	09.04
taban	09.04
deve	09.04
mavra	09.04
nonoş	09.04
şabalak	09.04
sap	09.04
aynasız	09.04
kalantor	09.04
mantar	09.04
cart	09.04
şiddet	09.04
milliyet	08.29
paydos	08.29
harikulade	08.29
beynelmilel	08.29
uyuş-	08.29
piyango	08.29
makaron	08.29
makarna	08.29
iskorbüt	08.29
gelir	08.29
gazete	08.29
çizgi	08.29
kupez	08.29
gözenek	08.29
gözetle-	08.29
mantı	08.29
pusula	08.27
kaldırım	08.27
arzuhal	08.26
arkadaş	08.26
muhabere	08.24
iklim	08.24
tarife	08.24
roza	08.24
protesto	08.24
patent	08.24
kalem	08.24
gündelik	08.24
avize	08.24
arife	08.20
mihrap	08.20
palas pandıras	08.20	İsp etimoloji verildi
kurban	08.20
tencere	08.20
öğrenci	08.20
saraka	08.20
zoka	08.20
kül2	08.20
abaza	08.20	yeni metin örneği verildi; Çingenece etimoloji terk edildi, Abaza ulus adı önerildi
yarak	08.20
şifre	08.20
ehemmiyet	08.20
puşt	08.20
antlaş-	08.20
aksisada	08.19
sayın	08.19
sinod	08.19
künefe	08.19
hoşbeş	08.19
ayol	08.15
saygı	08.15
ayal	08.15
ekser1	08.13
ekalliyet	08.13
kamyon	08.11
şimendifer	08.11
id	08.11
pedagog	08.11
otomat	08.11
jaguar	08.01