Tuesday, September 18, 2018

Armaş


İzmit’in Armaş köyündeki Çarkhapan Surp Asdvadzadzin (“Şer-savar Hz. Meryem”) manastırıyla ilgili ilk kesin kayıt 1661’de Köprülü Mehmet Paşa devrine ait, ancak 1611 tarihli Lehistanlı Simeon vekayinamesinde isim verilmeden anılan köy ve manastırın da burası olması muhtemel görünüyor. Köyün Ermeni nüfusu 17. yy ilk yıllarında Doğu illerinden Marmara bölgesine yönelen büyük Ermeni göçünün, ya da İzmit ve Adapazarı cemaatleri gibi, 15. yy’da Memluk egemenliğindeki Adana-Maraş yöresinden gelen göçlerin ürünü olabilir.
19. yy’ın başlarında harap olan manastır, Ermenilerin “sadık millet” unvanını kazandığı II. Mahmut devrinde (1825’ten sonra) imar görmüş ve kısa zamanda Batı Anadolu’daki en önemli Ermeni kültür kurumu niteliğini kazanmıştır. Manastır kütüphanesinin şimdi kayıp olan elyazması eserler koleksiyonu ünlüdür. 1864’te matbaa açılır ve izleyen elli yılda bir dizi önemli dergi ve kitap yayınlar. 1872’de (Robert Kolej’den 9, Galatasaray’dan 4 yıl sonra) manastır bünyesinde kurulan sivil lise bir süre sonra kapanır; ancak 1889’da açılan ruhban okulu, modern anlamda “eğitimli” ruhban sınıfı yetiştime alanında 25 yıl boyunca öncü rol oynar.
1872-1888’de Armaş’ta yönetici olduktan sonra İstanbul patriği seçilen Der Khoren Aşıkyan’ın hayali, kurumu “Osmanlı Ermenilerinin Venedik’ine” dönüştürmektir. Venedik’te Katolik Ermenilerin 18. yy’dan beri sürdürdükleri yoğun yayın ve eğitim faaliyeti göz önüne alındığında, kastedilen şey şüphesiz günümüzde “yerli ve milli” deyimiyle anlatılan bir bakış açısı olmalıdır. Osmanlı Tanzimat’ının ideolojik hedefleriyle uyumludur.
Armaş adının “İran’daki bir kasaba veya manastırdan geldiği” rivayetinin çeşitli kaynaklarda tekrarlandığını görüyoruz. Öyle bir kasaba veya manastır bulamadım. Ermenistan’ın Ararat ilindeki Armaş kasabası İzmit Armaş’a atfen adlandırılmış. Kuzey Irak’ta Erbil yakınındaki Keldani-Hıristiyan köyü Armaş’ın geçmişi hakkında bilgi bulamadım.
Armaş Manastırının tarihine ilişkin bir kitap yazan İzmit Piskoposu Der Partoğomeos “Gabudig” (1787-1809), 17. yüzyılda yerli Türklerin köye Armağan Şah adını verdiklerini yazıyor. Ki tahminimce doğru etimoloji budur. [P. Muradyan & A. Muşeğyan, Armaşi Dprevankı, Yerevan 1998.]

1921’deki ikinci Ermeni tehciri kayıtlarında köy adı Ermeşe olarak geçiyor. Eski yazıda elifin üzerindeki meddi kaldırıp arkaya bir he ekleyerek yapılan bilinçli veya yarı-bilinçli bir çarpıtmadır; Anadolu’daki gayrimüslim köylerinin hemen hepsinde o yıllarda buna benzer deformasyonlar tipiktir. 1928 Dahiliye Vekaleti listesinde resmen Akmeşe olmuş. 

7 comments:

  1. Maraş--Armaş işte adın nereden geldiği cok açık görünüyor. 15. yüzyılda gelen maraşlı ermeniler maraş gibi olsun diye, küçük bir değişikle Armaş koymuşlar köyün ismini :)

    ReplyDelete
  2. Sevan hocam, Ermenice kaynakta yazan cümle gerçekten yerli Türk mü, eğer öyleyse yerli olmayan Türkten ayırt edilecek halleri var. Ermeni kilisesine giden Ermeniye Ermeni deniyor Roma Ortodoks Ermeniye Rum, islamsa isterse türkçe bilmesin Türk denirdi. Yerli Türkler dedikleri yerli Müslüman diye parantez açmalıydın bu hâliyle tefsire açık. Rumlardan dacikleşenler vardı yazmış Ermeni kaynakları

    ReplyDelete
  3. Scribd'de İzmitli Aryan'ı (Arrian of Nicomedia) araştırırken karşıma çıkmış, bir kaç gün önce okumuştum. Yazınızı görünce anımsadım. Manastır ile ilgili oldukça geniş bilgi var. Daha önce görmediyseniz;

    http://team-aow.discuforum.info/t10829-Izmit-Armas-Koyu-Cargapan-Aziz-Meryem-Ana-Ermeni-Manast-r.htm%23p40666

    Manastırın tarihini Agos'ta Yeraz Der Garabedyan,
    Şimdiki halini de bir kaç yıl önce Radikal'de Aris Nalcı yazmıştı.

    ReplyDelete
  4. Daha önce verdiğim link çalışmıyormuş. Scribd'de aşağıdaki isimle bulunabilir.

    Izmit, Armaş Köyü Çarğapan Aziz Meryem Ana Ermeni Manastırı - Իզմիթ, Արմաշի Չարխափան Ս. Աստուածածնի Վանք(1)

    ReplyDelete
  5. Değerli hocam, nisanyanmaps a mezraları neden eklemiyorsunuz? Bir zamanlar çok önemli birer köy olupta nüfusu azaldığı için köy statüsü elinden alınmış çok önemli, tarihi mezralar var. Bunların mutlaka nisanyanmaps da olmaları gerekir.

    ReplyDelete
  6. Nahiye müdürü Fahrettin Efendi tarafından yöredeki Ermenilerin kovulması sonrası , Ruhban Okulu, kütüphanesi, matbaası, fırını ve çiftliğiyle görenleri kendisine hayran bırakan Armaş Manastırını n ardından günümüzde manastır'ın yerinde şu anda cami, bir ilkokul, matbaa ahırdan bozma bir baraka ve yanındaki küçük papaz evi de toprak kayması ile dolan lağım sularının birikme yeri olmuş.

    ReplyDelete