Şarkta padişahlık adabını bin küsur sene boyunca İranlılar belirlediğinden, komşu dillerin tümü bu kavramı Farsçadan ödünç almışlar. Ermenice gandz գանձ, bugünkü bizim lehçede telaffuzu kants, İranî bir alıntı, "hazine" demek. Arapça xazne veya xazîne keza. Osmanlıca metinlerde Farsçadan direkt alınma genc ve gencîne ile Arapçalaştırılmış hazne ve hazîne eş sıklıkta geçer. Ama bugünkü dile sadece bu sonuncular kalmış.
Eski Yunanca gáza "hazine", ilk kez Aristo'nun talebesi Theophrastos'ta geçiyor, yani İskender fetihlerinden az bir şey sonra. Lewis & Short sözlüğü, Clarendon Press 1996 basımı, sf 335, "Farsça bir sözcüktür" diye belirtmiş. Nereden bilmiş diye normal olarak Perseus'tan orijinal metinleri bulup çek ederim ama burada öyle bir imkânım yok, inanacağız. Bizans'ta gazophylaks "hazine nazırı", Ortaçağ Latincesinde de gazophylacium görülüyor, mesela Luca kentinin 14. yy'a ait vekayiinde, bkz. Du Cange, Glossarium, cilt IV sf. 49. Ayrıca Yunanca küçültme ekiyle gazaria varmış, o da hazine, aslında "hazinecik, küçük hazine". Aynı sayfada.
Venedik lehçesinde gaza "bir para birimi, kese" diye geçiyor. Sanırım kastettikleri şey bilfiil basılı bir sikke değil, bir ödeme birimi. Osmanlı'da bir kese akça da aynen öyledir, belli ki ticari hayatta alışılagelmiş bir miktar kastediliyor, yoksa "elli kese altın haraç ödedi" dediği zaman ne demek istediği anlaşılmazdı, kesenin ufağı var büyüğü var. Gazeta gaza'nın küçüğü, "kesecik". Sözlüğe "Venedik'te bir para birimi" diye yazmışım. Venedikçe kaynaklarım elimde değil, şimdi kuşkuya düştüm, gazeta diye bir sikke var mı gerçekten, yoksa yine itibari bir miktar mı kastediliyor. Bilemedim, sinir oldum.
(İtalyanca gazetta Venedikçede tek t ile gazeta olur, o da aklınızda bulunsun.)
Venedik'te Gazeta adını taşıyan haber bültenleri ilkin 16. yy'ın son yıllarında basılmaya başlanmış. "Kesecik" mi demek istemişler, yoksa bazı popüler etimoloji kaynaklarında yazdığı gibi nüshası bir gazeta fiyatına satıldığı için mi öyle denmiş, onu da bilemedim. Hadise Avrupa çapında ilgi görmüş, Venedik'in kendine has dedikoducu tüccar cumhuriyetine özgü bir kurum olarak görülmüş. Venedik dışında ilk Gazette Otuz Yıl Savaşlarının ilk yıllarında, yani 1620'lerde, Almanya'da meşhur banker ailesi Fugger'ler tarafından çıkarılmış – ki Fugger'lerin de o yıllarda bir ayağının Venedik'te olduğu malumdur. Gazetelerin ne bela şeyler olduğuna dair bilinen ilk eleştirel makaleyi 1626 veya 28 gibi bir tarihte Tübingen üniversitesinde siyasal bilgiler hocası olan Christoph Besold yazmış. Bu Besold hakkında 1982'de üç-dört ay uğraşıp uzun bir makale yazmıştım, oradan biliyorum.
Fransa'da saray haberlerini derleyen ilk gazette 14. Louis zamanında çıktı diye hatırlıyorum, 1600'lerin ikinci yarısı olmalı. Osmanlıda gazeta evrakı deyimini en erken Ebubekir Ratıb Efendi'nin 1792 tarihli Nemçe Sefaretnamesinde bulmuşum. Daha erkenini bilen varsa haber etsin lütfen.
Bir tane daha kelimemiz var bu kökten gelen, kırk yıl düşünsen aklına gelmez.
Aramiceye bakıyoruz. Genez גֵנֶז Kudüs'teki tapınak hazinesine verilen ad. Tevrat'ta geçermiş, metin elimde yok, ama nesine isterseniz varım, İranlıların sponsorluğunda inşa edilen İkinci Tapınak devrine, yani MÖ 500'den sonrasına aittir. Ginzâ, gnîzâ ve ginzak, Talmud'da, yani Milat sonrasında, "treasury, store" diye geçiyor. Bkz. Jastrow, Targumim ve Talmud Sözlüğü, sf. 258. Bir tane meşhur Kahire genîza'sı vardır (Cairo genizah), bilir misiniz? Kahire'deki bir Yahudi sinagogunun Ortaçağ'a ait evrak arşivi, 20. yy'da keşfedildi, Ortaçağ Mısır sosyal tarihine ve Ortaçağ Yahudi tarihine ilişkin eldeki en önemli bilgi kaynağıdır. O konuları okumaya niyetlenince her yerde karşınıza çıkar.
Aramice /g/ sesinin Arapçada daima /c/ okunduğunu biliyoruz. Peki Arapça cinâze yahut cenâze ne demek? Esasen "sanduka" sanırım, ikincil olarak "sanduka ile birlikte ceset" yahut cesedin kendisi. Bkz. Lane, An Arabic Lexicon, cilt II sf. 470. Anlam kayması müthiş: hazine > sanduka > ceset. Tam olarak ne zaman, nerede ve hangi kültürel koşullarda o anlam kayması gerçekleşmiş? İslam öncesi mi sonrası mı? Aramca bünyesinde mi Arapçada mı? Teolojik kasti neymiş? Bulabilsen kültür tarihine ilişkin başlı başına bir eser olur. Buluruz belki bir gün.
14 yorum:
- Sokrates'in Yeğeni9 Mart 2015 22:21Yaşayan etimoloji sözlüğü Sevan Nişanyan... Hayran olmamak elde değil.Yanıtla
- Hazine ile aynı kökten, küçük depo anlamında mahzen, mahazin batı dillerinde magazine olarak değişmiş ve gazete gibi basin yayin alaninda tüm dünya dillerinde yer bulmuş.Yanıtla
- Uluslararası projemizde isteyen full time isteyen part time internetten çalışma fırsatı buluyor.Yanıtla
Detaylı bilgi için lütfen tıklayınız.
www.vizyonproje.net 
Adsız17 Mart 2015 11:11abi senin şu yazıların sosyolojik ve tarihin yönlenişi açısından çok ama çok önemli, keşke kıymetini bilseler...Yanıtla
Farsça ganc (genc) گَنْجْ "hazine" Arapça'ya Aramice tarikıyla kanz (kenz) كَنْزٌ olarak geçmiştir.Yanıtla
Gazze (`Ar. Ğazzat-u "Ğazzah", غَزَّةُ ) ile genz arasında münasebet yoktur. Gazze Arapça Gayın /ğ/, İbranice Ayın /`/ iledir, gimel, /g/ ile değildir. Eski Gayın Ahd- Atik Yunanca'ya tercüme edildiğ Helenistik devirde İbranice'de Gayın - Ayın fonemik farkı konuşmada o zaman hâlâ hayatta olduğundan dolayı Yunanca'ya Γάζα Gaza olarak geçmiştir. Ancak bu ismin en eski şekli değildir. Eski Mısır yazılarında *gaḏatu, *gedjetu vs. olarak geçer, Herodot ise Κάδυτις Kadütis verir. Kanaatimce en eski şekli *ğaδδatu (δ = voiced interdental fricative / ötümlü, diş arası, peltek) gibiydi - yahut * gibi kaybolan bir kökten *ğaδδutu - meselâ Asurca'da Xazzutu. Manası mechuldur.
hazine (xazîne / xazînat-un خَزينَةٌ ) ile genz münasebetini Arthur Jeffreys "The Foreign Vocabulary of the Qur'an" kitabında xazâne / xizâne خَزَانَةٌ / خِزَانَةٌ "dolap, ambar, hazne" altında ele alıp reddeder (Kur'an'da cem'i, yani çoğulu, xazâ'in-u خَزَائِنُ geçer ve bu aynı zamanda xazîne kelimesinin cem'idir). Daha muhtemelen İbranice ħōsen חֹסֶן "hazine" ile alaka buluyor ve bence bu doğrudur, yoksa ses değişmeler fazla karışık ve gayri muhtemel oluyor.- Cenaze (canâzah / cinâzah جَنَازَةٌ / جِنَازَةٌ ) ile Farsça ganc / genc ile de bir alakayı da gayri muhtemel buluyorum. Bir kere vokaller uzak. Sonra ganaza "örtem, kaplama, saklama" fiili Arapça, Aramice ve Habeşçede var. Bununla ganna (canna /cenne جَنَّ) "etrafını çevirme, to surround" ile de bir alaka düşünülebilir. Kısaca, dahili bir Sami izahı var. Ama İbranice gənîzâ, ginzâ ginzak (bilhassa son ikisi) Eski Farsça menşe'lidir.Yanıtla
- Adsız18 Mart 2015 13:25Sevan Abi, bizi bu lezzetlerden içerideyken bile mahrum bırakmadın, eline sağlık, zevkle okumaya devam ediyorum. Sana ulaşamıyorum. Lütfen bana nasıl ulaşacağımı bir şekilde bildirebilir misin? Bol selam. Taner, AntakyaYanıtla
- Adsız16 Nisan 2015 13:20geçtiniz mi "hastaneye", otel ve tutukevi gördünüz, okul gördünüz, park gördünüz, "hastaneye" geçtiniz mi? pırasa verdiler mi, jose sixto paz wells menüsü?Yanıtla
- Adsız16 Nisan 2015 13:22Louis Philippe'nin HAyatını en.wikipedia üzerinden 1840 ve 1850 arasını gördünüz mü? Küba ile ABD anlaştı. gazeteyi boşver, Louis Philippe'nin hayatına bak, haberleri çıkartan Louis Philippe, Ermeni Tehcirine kadar hem de.Yanıtla
- Adsız16 Nisan 2015 13:26Boston'da Union Oyster REstaurant'ta yemek yiyormuş Hollandalılarla Louis Philippe. istiridye Venedik OSmanlı Japonya Edebiyatı ise, Kadıköy MAarif Kolejindeki ve Saint Benoit Lisesindeki KApuşenler istiridye yiyor mu, Robert ve Işık Lisesi Mezunu Bayım?Yanıtla
- Adsız4 Mayıs 2015 11:05γάζα sözcüğünün kökeni konusunda Yunanca etimolojik sözlüklerde Pers kökenli olduğunu yazar: H. Frisk'in Griechisches Etymologisches Wörterbuch Cilt 1. 1960, s. 282, γάζα maddesi: "f. 'Schatzkammer, der königliche Schatz' (Thphr., OGI 54, 22 [IIIa], Plb. usw.); als Vorderglied in γαζο-φύλαξ 'Shatz-wächter' mit γαζοφυλακέω und γαζοφυλάκιον (alles hell.). Keine Ableitungen. - Nach Pomp. Mela 1.64 u.a. persisch, vgl. mpers. ganj. Aus dem Griechischen stammt lat. gaza, wohl auch syr. gaza."Yanıtla
P. Chantraine ise Dictionnaire étymologie de la langue grecque, Cilt 1, 1968 s. 206'da etimolojisiyle ilgili şunları yazar: "Et.: D'apres Pomp. Mela 1.64 emprunt au perse; on rapproche m. perse ganj, etc.; le lat. gaza est emprunté au grec de même que, probablement, syr. gaza. Voir Mayrhofer, Etymol. Wb. des Altindischen, 1. 315. - Adsız8 Mayıs 2015 20:12Bizim köyün adi gondzku (dersim tarafinda), ne anlama geldigini biliyormusunuz ? Gandz ile ilisikmi? SaygilarYanıtla
