Ed-dîn takılı bileşik isimlerin ilki Abbasi Halifesi el-Kaadir’in H 405 (M 1014-15) yılında Büveyhi emirlerinden Celalüddevle’ye ihsan ettiği Rükneddin lakabı imiş. 1025 yılında bu zat Irak hükümdarı olunca vezirine de Alemeddin lakabı verilmiş. Bunları 15. yy’da yazan Mısırlı Memluk tarihçisi İbn Tağriberdi (Tanrıverdi) söylüyor. Bundan evvelki yüz yılda (yani Miladi 900'lerden itibaren) ed-devle'li unvanlar var, fakat ed-din örneğine rastlamıyoruz. Gazne hükümdarı Emir Sebüktegin'in 994 yılında edindiği unvan mesela birçok kaynakta yazılanın aksine Nâsırüddin değil Nâsırüddevle.
Binyıl değişimini izleyen 300 yılda
ed-din’li lakaplar, yeni bir tür devlet aristokrasisinin
vazgeçilmez alameti oluyor. Selçuk egemenliğinin kurucusu Tuğrıl Bey de Rükneddin.
Halefi Alparslan’ın lakapları Adududdevle ve Ziyaeddin; onun oğlu Melikşah
Celalüddevle ve Muizzeddin. Konya sultanlarından Alaeddin
Keykubad ile Gıyaseddin Keyhusrev malum; Şam sultanı Salahaddin
Eyyubi malum. Celaleddin Rumi, Muhyieddin el-Arabi de tanıdık
isimler. Hiç biri bu kişilerin öz adı değil, törenle verilen onursal bir unvan,
biraz Batı Avrupa’nın soyluluk unvanları gibi. Ayağa düşmeleri çok sonra, 13. yy sonu, 14.
yy başı.
Tanınmış şarkiyatçılardan
J. H. Kramers ilk dönem bu lakapların Farsçadan uyarlama olduklarına işaret
ediyor. Kimi doğrudan çeviri, Dînyâr > Veliyeddin, Şehriyâr >
Adududdevle gibi. Kimi ses benzeştirmesi yoluyla asimile edilmiş: Ferîdûn > Ferideddin,
Ferruh-dîn > Fahreddin, Beh-dîn > Bahaeddin gibi.
Benzerlikler yakıştırma değil; aynı kişinin Farsçada öyle Arapçada böyle
adlandırıldığı, ya da Feridun oğlu Ferideddin gibi sürekliliğe işaret eden
sayısız örnek var.
Devir bu kültürel açılıma
müsait. İslam tarihinde bu yıllar bir dönüm noktası. Abbasi/Arap İmparatorluğu çürümüş;
300 yıllık bir aradan sonra İran kültürü altın çağına adım atmış; Türklerin askeri egemenliği altında tüm İslam dünyasına hakim olmaya hazırlanıyor. Bu
meyanda aristokrasinin niteliği değişmiş. Önceki dönemin seçkinleri, Abdullah
bin Kays bin Raad bin Lüeyy gibi – gerçek ya da hayali – şecerelerle
kendilerini eski Arap aşiretlerine bağlamaya özen göstermişler. Yeni
döneminkiler unvanlarını kıymetli bir giysi – hılat – gibi, kılıç sahibinden
ödül olarak almışlar. Büyük bir kültürel
değişimin habercisidir. Aynı zamanda İslam’ın en parlak, medeniyet sahasında en
üretken, ortak insani değerlere en açık çağının başlangıcıdır. Hicri 400,
Miladi 1000 civarı.
*
Aşağıda Mart 2009 itibariyle Türkiye’de eddin’li isimler taşıyan yetişkin erkeklerin listesini görüyoruz. Nüfus kayıtlarından en sık kullanılan imlayı seçtim. Sol kolon her adın nüfusu; toplam 1.488.732 kişi, 300 isim. Listedeki ilk elli-altmış ismin hepsi İslam geleneğinde yeri olan klasik isimler. Daha aşağıdakilerin bir kısmı (hepsi değil) ya henüz çözümleyemediğim varyantlar, ya da Şinasettin, İslamettin, Bilalettin, Ahmettin, Turhanettin gibi, uydurmasyon adlar.
|
206574 |
Selahattin |
165 |
Sabrettin |
43 |
Hicabettin |
||
|
146667 |
Nurettin |
165 |
Zahittin |
43 |
İmarettin |
||
|
89400 |
Sebahattin |
163 |
Kudrettin |
43 |
Siyasettin |
||
|
87309 |
Alaattin |
159 |
Muhbettin |
42 |
Ahmettin |
||
|
86337 |
Muhittin |
157 |
Şevkettin |
42 |
Felahattin |
||
|
73310 |
Hayrettin |
152 |
İlhamettin |
42 |
İslamettin |
||
|
71021 |
Fahrettin |
150 |
Şadettin |
41 |
Hacettin |
||
|
65585 |
Bahattin |
150 |
Saittin |
41 |
Ömeriddin |
||
|
63117 |
Necmettin |
148 |
Elveddin |
40 |
Cemasettin |
||
|
59623 |
Şerafettin |
143 |
Emrettin |
40 |
Hasbettin |
||
|
54884 |
Seyfettin |
141 |
Nahittin |
39 |
Kamerettin |
||
|
51858 |
Sadettin |
141 |
Nusamettin |
38 |
Behçettin |
||
|
38236 |
Nizamettin |
137 |
Nedrettin |
38 |
Esirettin |
||
|
38224 |
Şemsettin |
137 |
Orhanettin |
38 |
Niyazettin |
||
|
35239 |
Hüsamettin |
136 |
Azettin |
36 |
Ridayettin |
||
|
32312 |
Cemalettin |
135 |
Musafettin |
35 |
Evhattin |
||
|
29165 |
İzzettin |
134 |
Efrettin |
35 |
Rasettin |
||
|
26181 |
Celalettin |
134 |
Mecdettin |
35 |
Recaettin |
||
|
22119 |
Tacettin |
134 |
Sezaittin |
35 |
Secalettin |
||
|
15446 |
Burhanettin |
132 |
Hidayettin |
34 |
Ağamettin |
||
|
14531 |
Vahdettin |
124 |
Kadrettin |
34 |
Bilalettin |
||
|
13860 |
Bedrettin |
124 |
Zikrettin |
34 |
Mürvettin |
||
|
13782 |
Kemalettin |
123 |
Yasettin |
33 |
Kefalettin |
||
|
13188 |
Ziyaettin |
119 |
Nezahattin |
33 |
Methettin |
||
|
12740 |
Şahabettin |
117 |
Ferahattin |
32 |
Mubahattin |
||
|
11514 |
Kutbettin |
115 |
Feridettin |
32 |
Mürefettin |
||
|
11163 |
Sadrettin |
115 |
Necabettin |
31 |
Ayettin |
||
|
10880 |
Nusrettin |
113 |
Cihadettin |
31 |
Cavittin |
||
|
7103 |
Seracettin |
113 |
Fetahattin |
31 |
Eminettin |
||
|
6997 |
Gıyasettin |
113 |
Möhrettin |
31 |
İsabettin |
||
|
6812 |
Necattin |
111 |
İlamettin |
31 |
Rahmettin |
||
|
6465 |
Kıyasettin |
106 |
Misbahattin |
30 |
Nakittin |
||
|
6057 |
Sulhattin |
105 |
Faittin |
30 |
Razettin |
||
|
3956 |
Nasrettin |
105 |
Talettin |
27 |
Cumattin |
||
|
3045 |
Zeynettin |
105 |
Ziyamettin |
26 |
Sahrettin |
||
|
2933 |
Keramettin |
102 |
Surettin |
25 |
Bahsettin |
||
|
2604 |
Şücaettin |
101 |
Zülfettin |
25 |
İbadettin |
||
|
2113 |
Vahyettin |
99 |
Veysettin |
25 |
Yevmittin |
||
|
1949 |
Selamettin |
98 |
Vefaettin |
25 |
Zerafettin |
||
|
1782 |
Şahmettin |
96 |
Kefaettin |
24 |
Keşfettin |
||
|
1670 |
Samettin |
93 |
Ayfettin |
23 |
Hicrettin |
||
|
1603 |
Refaettin |
91 |
Nezafettin |
23 |
Rutbettin |
||
|
1466 |
Velittin |
90 |
Ebettin |
| |||
|
1365 |
Musamettin |
90 |
Hutbettin |
22 |
Mürsettin |
||
|
1214 |
Fikrettin |
89 |
Fazlettin |
21 |
Cezmettin |
||
|
1190 |
Şahamettin |
87 |
Afettin |
21 |
Livaettin |
||
|
1068 |
Takyettin |
85 |
Münacettin |
20 |
Lisanettin |
||
|
979 |
Saffettin |
84 |
İmamettin |
20 |
Musabettin |
||
|
963 |
Hiyasettin |
84 |
Nezarettin |
20 |
Müştekiddin |
||
|
896 |
Alamettin |
83 |
Nazmettin |
20 |
Şinasettin |
||
|
824 |
İmadettin |
82 |
Mecmeddin |
19 |
Feracettin |
||
|
820 |
Yaşettin |
80 |
Seheddin |
19 |
Zümrettin |
||
|
736 |
Vechettin |
79 |
Hasrettin |
18 |
Hamzettin |
||
|
717 |
Şahattin |
79 |
Mehmettin |
18 |
İrfanettin |
||
|
685 |
Muslahattin |
79 |
Nefahattin |
18 |
Mazharettin |
||
|
675 |
Liyattin |
79 |
Şahadettin |
17 |
Delalettin |
||
|
617 |
Rüknettin |
78 |
Emsalettin |
17 |
Sarettin |
||
|
606 |
İlmettin |
78 |
Hükmettin |
17 |
Şeramettin |
||
|
592 |
Esalettin |
78 |
Sahabettin |
16 |
Hilmittin |
||
|
592 |
Fehmettin |
77 |
Hulkattin |
16 |
Nüzhettin |
||
|
584 |
Bahrettin |
73 |
Cevattin |
16 |
Rahattin |
||
|
578 |
Sefaettin |
73 |
Kıyafettin |
16 |
Yücettin |
||
|
506 |
Mücahittin |
73 |
Neşettin |
15 |
Ataettin |
||
|
493 |
Vasfettin |
73 |
Tahattin |
15 |
Merhamettin |
||
|
466 |
Semahattin |
71 |
Cevdettin |
15 |
Müjdettin |
||
|
463 |
Necettin |
70 |
Beyazittin |
15 |
Mürşittin |
||
|
452 |
Fevzettin |
70 |
Cahittin |
15 |
Nakşettin |
||
|
448 |
Sacettin |
69 |
Namettin |
15 |
Şeyhattin |
||
|
405 |
İsamettin |
67 |
Hamittin |
15 |
Seyreddin |
||
|
369 |
Şükrettin |
67 |
Siyamettin |
14 |
Mükafettin |
||
|
365 |
İzamettin |
65 |
Haşmettin |
13 |
Beşarettin |
||
|
362 |
Gülettin |
64 |
Risalettin |
13 |
Cezaettin |
||
|
362 |
Nacettin |
64 |
Suhyettin |
13 |
Ekmelettin |
||
|
351 |
Lütfettin |
63 |
Eynettin |
13 |
Fuattin |
||
|
324 |
Halittin |
63 |
İsmettin |
13 |
İmanettin |
||
|
309 |
Feyzettin |
63 |
Sinamettin |
13 |
İslahattin |
||
|
309 |
Mirbahattin |
60 |
Mevlüttin |
13 |
Kefarettin |
||
|
307 |
Necdettin |
60 |
Vahabettin |
13 |
Müftahittin |
||
|
280 |
Necbettin |
59 |
Riyasettin |
13 |
Müstehaddin |
||
|
262 |
Şefaattin |
59 |
Turhanettin |
13 |
Nurhanettin |
||
|
260 |
Nebahattin |
57 |
Kiramettin |
13 |
Rağbettin |
||
|
242 |
Senaettin |
56 |
Esvettin |
12 |
Kelamettin |
||
|
228 |
Hayattin |
55 |
Hilalettin |
12 |
Münirettin |
||
|
220 |
Beraattin |
55 |
Vecdettin |
12 |
Şifaettin |
||
|
220 |
Cesarettin |
54 |
Arafettin |
12 |
Ulaeddin |
||
|
220 |
Şöhrettin |
54 |
Visalettin |
11 |
Emanettin |
||
|
207 |
Zahrettin |
53 |
Esasettin |
11 |
Hazarettin |
||
|
205 |
Azamettin |
53 |
Zöhrettin |
10 |
Kibarettin |
||
|
200 |
Ruhittin |
52 |
Adalettin |
10 |
Muinettin |
||
|
197 |
Musaddin |
52 |
Hayfettin |
9 |
Cidayettin |
||
|
194 |
İkramettin |
50 |
Fecrettin |
8 |
Hocattin |
||
|
193 |
Nihattin |
50 |
Zekaettin |
7 |
Eşrefettin |
||
|
187 |
Ülfettin |
49 |
Efdalettin |
7 |
Hacerettin |
||
|
184 |
Hikmettin |
48 |
Remzettin |
7 |
Nasihaddin |
||
|
173 |
Usamettin |
46 |
İhsamettin |
7 |
Racettin |
||
|
170 |
Servettin |
45 |
Besarettin |
6 |
Celadettin |
||
|
168 |
Mettin |
45 |
Nezrettin |
5 |
Rukyettin |
||
|
167 |
Muzafferettin |
45 |
Reşattin |
4 |
Mugisiddin |
||
|
166 |
Nevzettin |
43 |
Heybettin |
4 |
Nibraseddin |
||
|
165 |
Nükrettin |
2 |
Kıvamettin |
||||
|
1 |
Ecmelettin |
||||||
