Şehir adları nereden gelir

1960 sonrasında Türkiye’de Türkçe olmayan veya Türkçeye benzemeyen tüm köy adları değiştirilirken il ve ilçe adlarına genellikle dokunulmadı. Bunun başlıca nedeni, köy adları İçişleri Bakanlığı kararnamesiyle değiştirilebilirken ilçe adları için Bakanlar Kurulu kararı, il adları için ise yasa gerekmesiydi.

Cumhuriyet döneminde kanunla yeni isim edinen il merkezi – şehir – adları Karaköse (Karakilise), Kırklareli (Kırkkilise) ve Tunceli’den (Kalan, Dersim) ibarettir. Yazımı düzeltilen Antep (Ayntab), Diyarbakır (Diyarbekir) ve Elazığ (Elaziz) bunlara eklenebilir. Beş yerde doğal coğrafyadan alınan idari birim adı il merkezi olan şehre aktarılmıştır: Ağrı (Karaköse), Batman (Eluh), Bingöl (Çapakçur), Hakkari (Çölemerik), Tekirdağ (Rodosto). Hatay idari birim adı olarak kalmış, il merkezi Antakya adını korumuştur.

1960 öncesinde var olan ilçelerin büyük çoğunluğunun adı aynen korunmuştur. Ancak o dönemde henüz köy olup 1987 ve 1991 reformlarıyla ilçe olan yerlerin pek çoğu ad değişiminden nasiplerini almıştır.

Orta ve Batı Anadolu ile Karadeniz kıyısındaki kentlerin büyük bir kısmının adı Bizans egemenliği döneminden aynen veya ufak telaffuz değişiklikleriyle Türkçeye aktarılmıştır. İstanbul, Ankara, İzmir, Adana, Bursa, Konya, Samsun, Trabzon örnek olartak sayılabilir. Rumcadan (yani Yunancadan) alınan bu isimlerin yaklaşık yarısı daha önceki kültürlerden Yunan dünyasına aktarılan adlar, yarısı Helenistik krallar veya Roma imparatorları döneminde yeni kurulmuş veya adlandırılmış yerlerdir.

Doğu ve Güneydoğu bölgeleri Türk fethinden önce uzunca süre Arap/İslam egemenliği altındaydı. Bu bölgedeki kent adlarının çoğu Türkçeye Arapçadan aktarılmıştır. Ancak öz-Arapça olan Diyarbekir dışındakilerin tümü Arap-öncesi dönemde var olan isimlerdir. Güneydoğudakilerin çoğu esasen Süryani (Arami) dilindedir. Kuzeydoğuda bir iki isim Ermeniceden alınarak Arapça bileşik veya türev oluşturulmuştur. Kuzeydoğudaki diğer birkaç kent adı ya doğrudan Ermeniceden alınmış, ya da Ermeniceden hiç değişmeksizin Arapçaya aktarılmıştır.

Ülkenin en kuzeydoğu köşesindeki iki kentin adı Gürcüceden, en güneydoğu köşesindeki iki kentin adı ise Kürtçeden gelir.

Türkçe olan 28 il ve il merkezi adından üçü beylikler döneminden hanedan adıdır (Aydın, Karaman, Kocaeli). Birkaçı Osmanlı döneminde kurulmuş yeni kentler (Elazığ, Gümüşhane, Nevşehir, Ordu, Osmaniye) ya da önemsiz köy iken yakın dönemde irileşmiş yerlerdir (Düzce, Karabük, Kırıkkale, Mersin, Yalova). Dört yere, yukarıda belirttiğimiz gibi, Cumhuriyet döneminde idari bölgenin Türkçe adı aktarılmıştır (Batman, Bingöl, Tekirdağ, Tunceli). Türk coğrafyasında birçok yerde karşımıza çıkan Çorum ve Yozgat’ın kökeni muğlaktır, ancak cemaat veya topluluk adı oldukları düşünülebilir. Rus idaresi zamanında kurulan Iğdır kentine Ruslar tarafından bölgedeki başka bir kalenin Türkçe ismi verilmiştir.

Yunancadan alınan il ve il merkezi adları (34)

Adana (Adana, Yunan-öncesi bir dilden, belki Dana-o kavim adıyla ilgili), Amasya (Amasia, İrani bir dilde kişi adı), Ankara (Ankyra, Yunan-öncesi bir dilden), Antakya (Antiokhia, kral adı), Antalya (Attalia, kral adı), Balıkesir (belki Paliókastro “eski kale”), Bartın (Parthénios, “kız deresi”), Bilecik (Bielo-komi, muhtemelen Slavca), Bolu (Klavdiopoli, kral adı), Burdur (belki Pretoria, Latinceden), Bursa (Prusa, kral adı), Çankırı (Gangra, Yunan-öncesi bir dilden), Edirne (Adrianupoli, kral adı), Giresun (Kerasunda, “kirazlı”), Isparta (Saparda, Yunan-öncesi bir dilden), İstanbul (Kostantinopoli, kral adı), İzmir (Smirni, Yunan-öncesi bir dilden), İzmit (Nikomidia > İznikmid, kral adı), Kastamonu (belki Kastra Komnenon, kale adı), Kayseri (Kaisaria, “kral kenti”), Konya (İkonio, Yunan-öncesi bir dilden), Kütahya (Kotyéo, Yunan-öncesi bir tanrı adından), Malatya (Melitini, Yunan-öncesi bir dilden), Manisa (Magnisía, Tesalya’da bir şehir adından), Muğla (Mogola, kökeni belirsiz, Slavca olması mümkün), Niğde (Nagida veya Nagidos, Yunan-öncesi bir dilden), Rize (Rhizéo, belki “pirinçlik” anlamında), Sakarya (Sangaria, nehir adı, Yunan-öncesi bir dilden), Samsun (Amissos > s-Amison, Yunan-öncesi bir dilden), Sinop (Sinópi, Yunan-öncesi bir dilden), Sivas (Sevastía, “kral kenti”), Tokat (Evtokía veya Dokia, kökeni belirsiz), Trabzon (Trapezunda, “masa tepe”), Zonguldak (belki Sandaráki, “zırnık”, şüpheli)

Adana, Kayseri, Malatya, belki Ankara ve Konya, Rumca adın Arapçada kullanılan biçiminden alınmıştır. Kilis de belki buna eklenebilir. Belki aşağıdaki Arapça listesine aktarılsa daha iyi.

Türkçeler (28)

Adapazarı, Adıyaman (“kötü namlı” anlamında, eski adı Hısnımansur Arapçadır), Aksaray, Aydın (hükümdar adı), Batman (esasen nehir adı, üstündeki Malabadi köprüsünün adından; il merkezi Eluh adlı önemsiz bir köy idi), Bingöl (esasen dağ adı; il merkezi Çapakçur Ermeniceden, Çolik belki Zazacadan), Çanakkale, Çorum (kökeni belirsiz, belki bir cemaat adı), Denizli (aslı Domuzlu), Düzce, Elazığ (Mamuretülaziz > Elaziz, Osmanlıca “Abdülaziz kenti”), Eskişehir, Gümüşhane (Rumca Argyrupoli Türkçeden çeviridir), Iğdır (belki bir Oğuz boyu adı, şüpheli), Karabük, Karaman (hükümdar adı; il merkezi olan Larende Yunancadan), Kırıkkale, Kırklareli (1928’e dek Kırkkilise), Kırşehir, Kocaeli (hükümdar adı), Mersin (Mersin İskelesi adından), Nevşehir (Osmanlıca “yenikent”), Ordu, Osmaniye, Tekirdağ (aslı Tekfurdağı, dağ adı; il merkezi Cumhuriyete dek Rodosto idi, Yunancadan), Tunceli (aslı Dersim, kökeni belirsiz), Yalova (Yalak-ova veya Yalı-ova adından), Yozgat (kökeni belirsiz, belki bir cemaat adı)

Arapçadan veya Arapça üzerinden alınanlar (10)

Antep (Ayntab, Süryaniceden), Bitlis (Bedlis, Arap-öncesi bir dilden), Diyarbakır (Diyar Bekr, aşiret adından; il merkezi olan Amid/Amed Süryanicedir), Erzincan (Ermeniceden), Erzurum (Erzen-i Rum, muhtemelen Ermenice Ardzn kasaba adından), Kilis (Yunanca Kirros’tan, nihai kökeni muhtemelen bir Sami dili), Maraş (Arap-öncesi bir dilden), Mardin (Süryaniceden), Siirt (Arap-öncesi bir dilden), Urfa (Süryanice Urhay “yollar” anlamında)

Ermeniceden gelenler (5)

Ağrı (Ağori/Akori kasaba adı Ermeni-öncesi bir dilden olmalı, Kürtçe uzak olasılık; il merkezi Karakilise > Karaköse Türkçedir), Bayburt (Baberd, berd “kale” anlamında, ancak bileşiğin yapısı şüpheli), Kars (Ermeni-öncesi bir dilden), Muş (muhtemelen Ermeni-öncesi bir dilden), Van (Urartu dilinden)

Arapçaya uyarlanmış şekilde aktarılan Erzincan ve Erzurum de buraya eklenebilir.

Gürcüceden alınanlar: Ardahan, Artvin

Kürtçeler: Hakkari (beylik adı, il merkezi Çölemerik Kürtçe olabilir, şüpheli), Şırnak (“Nuh şehri”)

Bilmediklerim: Afyon (sözcük Rumcadan Arapça yoluyla Türkçeye geçmiştir, ancak şehir adının kaynağı muğlaktır), Uşak (“aşıklar” veya “küçük” veya “hizmetçi” yorumları zorlamadır, kökeni bilinmiyor)