Saklı canlılar, elektrikli balıklar, doğuran bakireler

Saklı canlılar

Tüm dinlerin en temel katmanı, başlangıç noktası: Saklı canlılar teorisi. Doğada kendinden hareket eden ya da değişen her şeyin ardında bilinç ve irade sahibi birtakım canlı varlıklar olduğu düşüncesi.

Muhtemelen insanın fabrika ayarları ile ilgili bir yanılsama olmalı. İnsan beyni canlı ile cansızı ayırır; canlılık belirtilerini teşhis etmekte olağanüstü hızlı ve hassastır. Kıpırdayan şeyler canlıdır: Kasıtla hareket ederler. Ne yapacaklarını bazen tahmin edebilirsin, ama asla emin olamazsın. Kategorik bir varsayımdır, sonradan öğrenilen bir şey değil. Bebekler bu bilgiyle doğarlar. Kendiliğinden hareket eden şeylerin mesela taşlardan ya da ağaçlardan farklı bir mantığa göre işlediği bilgisi DNA'mıza kazılmış olmasa muhtemelen hayatta kalamazdık. (Bu konuda bkz.  Steven Pinker, How the Mind Works, ufuk açıcı bir kitap.)

Doğada kendiliğinden hareket eder gibi görünen, ya da öngörülmesi güç bir şekilde değişen sayısız şey var. En kolay – ya da en güvenli – varsayım, bunların da ardında görünür ya da görünmez canlılar olduğunu düşünmektir. Güneş neden doğup batar? Sürücüsü olmalı, ya da belki kendisi canlıdır. O ses nereden geldi? Orman cinidir, ya da orada saklanan eskilerin ruhları. Karnım neden ağrıyor? İblis girmiş olabilir, ya da birisi büyü yaptı. Basit ve şahane bir bilim metodudur. Açıklayamayacağı olgu yoktur.  Rakip teorilere ve uzmanlaşmaya müsaittir. Tezler biriktirilebilir, test edilebilir, kuşaktan kuşağa aktarılabilir, çürütülebilir. Ateş başında sabahlara dek tartışılabilir.

Cinler, ruhlar, iblisler – ve onların daha gelişkin modeli olan tanrılar, tanrılar tanrısı Zeus ve Yahve – şüphesiz birer canlı türüdür. Canlıların temel iki özelliğini taşırlar. Bir, algılarlar. İki, kasıtla hareket ederler. Canlıların diğer özelliklerini – beslenme, çiftleşme, doğum ve ölüm gibi – taşırlar mı? Orası senin teorik cüretine ve kültürel tercihlerine kalmış. Tevrat tanrısı, tıpkı Homeros'un tanrıları gibi, kebap kokusu sever, o yüzden Habil'i kayırır. Hıristiyanların tanrısı, tıpkı Zeus gibi, bakire kızları gebe bırakır. Kimilerine göre ise, tövbe, Allah'ın eli olur, gözü olur ama pipisi asla.

Doğadaki hareketi/değişimi canlı bir varlığa atfetmeden de tarif edebileceğini görmek için Eski Yunan'ı beklemek gerekti. Homo Sapiens'in 200.000 yıllık serüveninin son 2.500 yılıdır, yüzde bir küsur eder.

Dönüm noktası Milet'li Thales olabilir; güneş tutulmasını matematik hesabına bağlayan ilk kişi olduğu söylenir.  Matematik demek, arkasında canlı kasıt olamaz, olsa da bizi ilgilendirmez demektir. Canlı olsa bizi şaşırtabilir: güneş tanrısı bir gün uyanmayı unutabilir, ya da Tevrat tanrısı bir gün Kızıldeniz'i yarar, belli olmaz. Oysa matematik o ihtimali yok eder. Matematik, canlı yaşatmaz.

Asıl dönüşüm tabii iki bin küsur yıl sonra, 17. yy'ın bilim devrimiyle geldi. Galileo ve Newton saklı canlılar teorisini, kendinden en emin gördüğü zeminlerde yerle yeksan ettiler. Descartes ve Spinoza teorinin mezar taşını yazdılar. Eskiden açıklanmaz sanılan bazı değişimlerin ardında gerçekten saklı canlılar – mikroplar – keşfedildi. Diğerlerinin matematik formülleriyle tarif edilebileceği anlaşıldı. Dönüşümün en simgesel alanı belki de modern biyoloji idi. Linnaeus 1730'larda canlıların taksonomisini sistematik bir temele oturttuğunda, bilinen ve tarif edilebilen canlıların listesinde yer almayan canlıların – cinler, ruhlar, tanrılar – ayakta duracak yeri kalmamıştı.

Dinler buna rağmen ayakta kaldı. Asıl şaşırtıcı olan ve açıklama gerektiren olgu budur. Eğer din, temel varsayımı yıkıldığı ve toplumun en cahil tabakaları dışında herkes bunu az çok idrak ettiği halde ayakta kalabiliyorsa, demek ki başka dayanakları da olmalı, ilk hareket noktasından farklı işlevler kazanmış, farklı bir temele ya da temellere oturmuş olmalı.

Elektrikli balıklar nasıl evrildi

Jared Diamond'ın kabile toplumlarına dair muhteşem kitabını (The World Until Yesterday, Penguin Books, 2012) iki ay önce Söke Cezaevindeyken okumuştum. Esas konusu din değil, antropoloji. Ama küçük toplumların davranış kalıplarını incelerken ister istemez homo sapiens'i daha kıllı atalarından ayıran temel davranış biçimlerinden biri olan dine de sıra gelmiş.

Diamond toplumsal evrim sürecinde dinin yedi farklı işlevine değiniyor. Demin sözünü ettiğimiz açıklayıcı işlevin dışında teselli edici, otoriteyi meşrulaştırıcı, aidiyet kurucu ve güven inşa edici, kabile dışı insanlarla etkileşimi düzenleyici, öldürmeyi meşrulaştırıcı işlevler üzerinde duruyor. En ilginci aidiyet ve güven maddesi, ona birazdan döneceğim. Ama önce "işlev" kavramı üzerine birkaç söz.

İşlev dönüşümü ya da adaptasyonu, biyolojik evrimin kilit kavramlarından biri. Asıl mesleği biyoloji olan Diamond'ın öncelikle anlatmaya çalıştığı konu bu. Dine ilişkin bölümünün başlığı da "Elektrikli Yılan Balıkları Bize Din Hakkında Ne Öğretir."

Bu balıklar 600 voltla çarpıp bir atı öldürebiliyorlar. Evrim olgusunu reddeden Yaratılışçılara göre, 600 voltluk akım doğal evrimle açıklanamayacak bir mucizedir. Evrim kuramına göre bu kapasite sıfır volttan peyderpey evrilmiş olmalıdır. Oysa mesela on veya elli volt kimseyi öldürmeye yetmez, dolayısıyla işlevsizdir, dolayısıyla 600 voltla at devirme yeteneği doğal seçilimle evrilmiş olamaz, Allah vergisi olmalıdır.

Diamond doktorasını elektrikli balıklar üzerine yapmış. Çeşit çeşit elektrik var diyor. Elektrik alanı algılayıcı (pasif) organlar derin deniz balıklarının pek çoğunda vardır; karanlık sularda yön bulmaya ve civardaki mahlukları algılamaya yarar. Bunun daha gelişmiş modellerinde balık, var olan elektrik alanını algılamakla yetinmez, düşük voltajlı elektrikli sinyalleri üretip ortamı "pingler",  yönü daha iyi bulur, etrafı daha iyi kolaçan eder, hatta çok ufak mahlukları sersemletip yakalamayı başarır. Voltaj arttıkça bu son işlev öne geçer. 600 voltluk yılan balıklarına gelince artık elektriğin yol bulma ve radar işlevleri kadük olur, sadece öldürücü silah görevi geriye kalır. Din gibi çeşitli kurumların evriminde de orijinal işlev arka plana düşmüş, hatta kör bağırsak ve kuyruk kemiği gibi tamamen işlevsiz, arkaik bir kalıntıya düşmüş olabilir. Din, binlerce yıllık evrimsel geçmişini bir bohça gibi sırtında taşıyor olabilir.

Algılayan ve eyleyen bir canlı tanrı kavramı, mesela dinin güncel işlevleri açısından da bu tür bir arkaik kalıntı olabilir.

Din ve israf

Kaliforniya'da bir ara Göklerdeki Spagetti Canavarına inanan Pazartesi Gecesi Futbolu dini türemişti, duymuş olmalısınız. Bu din neden din değildir, ya da yıldız falı inancı ve Fenerbahçe inancı neden din sayılmaz?

Çünkü insanların bu inançlar uğruna yapabilecekleri fedakârlık – ödemeye razı oldukları bedel – sıfırdır ya da çok sınırlıdır. Oysa din uğruna insanlar en değerli varlıklarını, hatta hayatlarını ve evlatlarını feda edebilirler, ya da en azından bunları feda edebileceklerine başkalarını ikna etmeye büyük önem verirler. Kilit unsur bu sonuncusudur: Yalnız feda değil, feda etme iradesinin topluma kanıtlanması. Yani göstere göstere feda.

İlkel kabile düzeyini aşan toplumlarda dinlerin en belirgin tezahür biçimi bireysel ve kitlesel fedakârlık gösterileridir. İnsanlar mal ve mülklerini, emeklerini, vakitlerini din uğruna feda ederler. En eski Hint destanlarında dindarlığın temel göstergesi, on binlerce davarın kurban edildiği devasa şölenlerdir. Tanrıların kutsadığı kahramanlar, ekonomik yıkım pahasına, birbirleriyle şölen yarıştırırlar. Şölende fakirler de doyurulur gerçi. Ama asıl amaç o değildir, israf gösterisidir; dünya servetini gözünü kırpmadan yok etme raconudur. Homeros'un dünyasında kızartılmış etin en lezzetli parçası ve şarabın en seçkini her törende tanrılar adına toprağa dökülür – zebil edilir.

Bu tavrın bir sonraki adımı piramitlerdir; ekonomik faydası olmayan bir iş uğruna toplumsal emeğin ve kaynakların devasa bir parçası israf edilir. Piramitlerin yerine Ortaçağ katedrallerini, Osmanlı camilerini koyabilirsiniz: aynı şey. Faydası değil faydasızlığıdır bunları cazip kılan.

Her dinde, öyle ya da böyle, kurban vardır. Değerli bir mal varlığı feda edilir. Tevrat dininin merkezî miti İbrahim'in oğlunu kurban etmesidir. Hıristiyan dininin merkezî miti İsa'nın kendini kurban etmesidir. Tesadüf olmasa gerek.

Hemen her dinde bedene zarar verme ritüelleri bulunur – büluğ çağına erenlerin ön dişleri kırılır, veya bir parmak kesilir, penise şiş sokulur, köz üzerinde yürünür. Dindar insanlar birçok toplumda dünya nimetlerinden geçici veya kalıcı olarak el çekerler, manastıra kapanırlar, derviş olurlar, oruç tutarlar, en azından Şabat günü nefislerini terbiye etme uğruna her türlü faydalı işten sakınırlar. Yıllarca çalışıp uzun ve zor metinleri – özellikle anlaşılmaz bir dilde yazılmış metinleri – ezberlerler; günlük yaşamlarının bir kısmını belli sözleri defalarca tekrarlamaya ayırırlar. Bu davranışların her birinin mesajı aynıdır: Bak, ortak değerler uğruna ne çok şeyi feda etmeye hazırım. Bana güven! Benim aidiyetim ucuz ve fırsatçı bir aidiyet değil, hayat boyu beni bağlayan, yaşamımı ve bedenimi şekillendiren, samimiyetinden kuşku duyamayacağın bir aidiyettir. Beni aranıza alın, sizi yarı yolda bırakmam. Ödediğim bedeller ödeyeceklerimin güvencesidir.

Oysa Fenerbahçeli olmak ya da Spagetti Canavarı "dinine" mensup olmak için ara sıra bazı etkinliklere katılmak ve uygun ortamda birtakım kalıp sözleri söylemek yeterlidir. İnancı terk etmenin bedeli cüzidir. O yüzden bu inançlar din sayılmaz.

Tarihteki büyük dinî nefret hadiselerinin birçoğu yabancı dinden olanlara değil, aidiyet ve samimiyetleri kuşkulu olan dindaşlara yöneltilmiştir. İspanyol engizisyonun hedefi kâfirler değildi, 1492'den sonra zorla ya da fırsat saikiyle Hıristiyan olan Yahudi ve Müslüman dönmeler idi. Alman Yahudileri gettodan çıkıp kitlesel olarak asimile olmaya başladıklarında yok edildiler. Tekfirci mücahitler asıl misyonlarını, Batılıları bırakıp içerideki şirk ve bidat ehline yöneldiklerinde buldular. "Biz bu din uğruna bunca bedel ödedik, ödüyoruz, bunların bedavadan faydalanmasına izin vermeyiz" – mantık budur.

Fedakârlık fikrinin izini sürdükçe daha ilginç yerlere de varmak mümkün. Evladını feda etmekten ötesi nedir? Aklını feda etmek! Dini inanç denilen şey de sonuçta bu değil midir? Rasyonel düzlemde savunamayacağın, aynı inancı paylaşmayanların gülünç bulup alay edeceği tezleri insan neden benimser? Bakire kızın çocuk doğurmayacağını, İsa'nın öldükten sonra kendini diriltemeyeceğini herkes bilir. Bunların aksini savunmak tıpkı penisine şiş sokmak, kebabın lezzetli kısmını toprağa dökmek gibi bir tür radikal fedakârlık değil midir? "Öylesine sadığım ki ortak davaya, al, beynimi de atıyorum toprağa."

Milyarlarca insanın akıl dışı şeylere inanmasını ya da inanıyor görünmesini böyle açıklayınca nasıl aydınlanıyor her şey!

28 Haziran 2016’da eklenen not

Bu yazıya gelen yorumları okuyunca acaba meramımı anlatamadım mı duygusuna kapıldım. Ekrandan uzak olunca zaten perspektifin şaşıyor, okurun tam olarak ne gördüğünü kestiremiyorsun. İletişim de üçüncü, beşinci elden yürüyünce diyalog duygusu büsbütün kayboluyor. El yordamıyla bir şeyler anlatmaya çalışıyorsun.

Yazının amacı "insanlar neden dine inanır" sorusuna eksiksiz bir cevap vermek değil, burası açık değil mi? Amaç Diamond'ın kitabında gördüğüm ilgi çekici iki gözlemi aktarmak.

Bir, öyle anlaşılıyor ki insanın genetik donanımında çok kuvvetli bir "dikkat! canlı varlık!" dürtüsü var. Kendiliğinden kıpraşan her şeyin arkasında bir canlı irade aramak son derece baskın bir içgüdü. Yüz bin küsur sene boyunca bu temel insani – hatta hayvani – dürtü, her türlü doğa teorisinin hareket noktasını oluşturmuş. Halen de modern bilimsel düşüncenin sırrına tam varamamış eğitimsiz insanların  çoğu dünyayı öyle algılamayı daha kolay ve daha doğal buluyor. Kamyon neden devrildi? Allah yahut Hz. İsa yahut iblis, belki de Parvati! Radyal vektörler ve olasılık hesapları değil.

İki, insanlar neden din uğruna kendini keser, ya da günde birkaç saat aç kalınca Evrenin Yaratıcısı'nı memnun edeceğine inanır, ya da aklı başında birinin gülüp geçeceği saçmalıklara inanmış görünür – bu sorulara şık ve makul bir cevap veriyor Diamond. Bir tür ilan-ı aşktır. "Ümmetimi seviyorum, ben ona aitim, onun uğruna her türlü fedakarlığı yapmaya hazırım" diyor adamlar. "Al bak, erkek evladımın pipisini bile kestim senin için! Domuz pirzolası gibi şahane bir şeyden senin için vazgeçtim!"

Dinin irrasyonel olduğunu söylemek için yazılmadı bu yazı. Onu elbette biliyoruz. Burada yapmaya çalıştığımız, aklı başında insanlar irrasyonelliği neden benimser, bunu (rasyonel bir zeminde) anlamaya çalışmak. Küçük bir zafer değil hedefimiz, daha büyük bir şey. Tartışmanın zeminini başka yere çekmek.