Saturday, April 14, 2018

Afedersiniz Ermeni şeyleri


Birinci harita Türkiye’de 1960-öncesi itibariyle Ermenice yer adları. İkinci harita 19. yüzyıl sonlarında Ermeni yerleşimleri.
Ermenice yer adları

19. yüzyıl sonunda Ermeni yerleşimleri

İkisi aynı şey değil. Bir yerin adı Ermenice olduğu halde nüfusu sonradan çeşitli sebeplerle gitmiş, ya da Ermeniliği terk etmiş olabilir. Buna karşılık özellikle Orta ve Batı Anadolu’da 17. yy’dan itibaren Ermenilerle iskan edilmiş olan yerlerin hemen hiç birinin Ermenice adı yok. Mesela Yozgat’ta benim tespit edebildiğim 26 Ermeni köyünün isimleri ta başından beri Armağan, Burunkışla, İğdeli, Karayakup, Menteşe, Sırçalıtekke, Şerefoğlu ve saire. Bu yerler Osmanlı idaresi altında iskan edilmişler. Daha önce orada köy var mıydı ve adı neydi bilmiyorum. Ama net görülüyor ki yer adları etnik yapıyı değil siyasi egemenliği yansıtır. Cumhuriyet dönemine özgü bir şey değil, kadim çağlardan beri böyle.
Birinci haritanın erken versiyonlarını geçmişte bir iki defa paylaşmıştım. Şık bir harita, çünkü MS 387 yılında Bizans ile İran arasında ikiye bölünen Armenia krallığı haritasının sınırlarına neredeyse bire bir intibak ediyor. Buyurun harita şurada: http://www.aquariustravel.am/history/#prettyPhoto[gallery]/0/ Demek ki 1600 küsur sene öncesinin siyasi haritası Türkiye topraklarında bugüne dek iz bırakmış.
O sınırın dışında Eğin-Arapkir, Sivas, Kayseri, Adana-Maraş-Hatay, Adıyaman civarındaki kümelenmeler 11. yy’da (Türklerin gelişinden hemen önce) Ermeni beylerinin batıya ve güneye doğru göçünün ürünüdür. Tokat’ı bilmiyorum. Daha batıdaki tek tük nokta aslında yanıltıcı. Birkaçında, aslı Türkçe olan adın Ermenilerce kullanılan çevirisini vermişim (mesela İzmit Bahçecik, babaannemlerin köyü, gayriresmi Ermenicesi Bardizag “bahçecik”). Birkaçı şahıs mülkünden türemiş yerler (Sarkis mezrası, Bedros çiftliği). Birkaçı şüpheli vaka, mesela Mersin Mut, Ermenice olabilir mi diye koca bir soru işaretiyle not etmişim. Doğrusunu isterseniz Adana-Samsun hattının batısında sağlam sayılabilecek Ermenice yer adı yok.
Çekirdek bölgeye dikkatle bakınca Erzurum güneyinde kocaman bir boşluk, Ağrı-Kars bölgesinde bir kelleşme görünüyor. Bilemediğim bir nedenle Erzurum’un Hınıs (+ Karayazı, Karaçoban) ilçesinde 16. yy’da Osmanlı tahriri yapılıp bütün yerlere Türkçe ad verilmiş. Çat ve Tekman ilçelerinde ise hemen tüm adlar Kürtçe. Belli ki bunlar da eski birer siyasi yara izi, ama öyküyü bilmiyorum. Ağrı, Kars ve Erzurum kuzeyinin Ermeni nüfusu 1828 Rus harbinde hemen tümüyle boşalmış; yerine epey yavaş bir süreçte Kürtler ve Türkler (Karapapak, Ahıska, Hemşinli) yerleşmiş. O diyarda Ermenice yer adlarının eksilmesi bu hadisenin sonucu mudur, yoksa kökü 16. yy’da bölge nüfusunu silip süpüren Osmanlı-İran harplerine mi gider, bilemedim.
*
İkinci harita "1895 veya 1915 arifesinde nüfusunun tümü veya çoğunluğu (Hıristiyan) Ermeni olan yerleşimler. Dolayısıyla mesela oradaki yüz noktaya bedel Ermeni nüfusu olan İstanbul, İzmit, Tekirdağ (hatta Erzurum ve Van) gibi metropoller gösterilmedi. 
Bilgiyi belli başlı üç kaynaktan derledim.
Eprigyan’ın 1902 tarihli Coğrafya Sözlüğü güvenilir ve detaylı bir eserdir, ancak yazık ki dört cildin ancak ikisi yayınlanmıştır. Bazı iller eksiktir.
Kevorkian ve Pabucciyan’ın 19. yüzyılda Osmanlı Ermenileri kitabı Türkçeye de çevrildi, harikulade bir çalışmadır, listelerdeki yerleri haritaya yerleştirmekte çok yardımı dokundu. Ama bazı illeri (mesela Diyarbakır, Dersim, Maraş) zayıftır; ayrıca çoğu yerde, Ermeni nüfus çoğunluk mudur, azınlık mıdır (yoksa hepsi iki hane midir) belirtmez.
Sovyet Ermeni Ansiklopedisi’nin köy listeleri çok kapsamlıdır, ancak iki problemden maluldür. Birincisi, Siirt, Hakkari, Batman gibi bazı illerde Ermenice konuşan (hatta Ermenice konuşmayan) Keldani ve Nasturi yerleşimleri “Ermeni” olarak gösterilmiştir. Adıyaman’ın Süryani köyleri, ve daha ilginci, Beşiri’nin tüm Ezidi köyleri “Ermeni” kontenjanına alınmıştır. Bu uygulamanın objektif bir dayanağı var mıdır ve varsa nedir, bilmiyorum. Kuşkulu bulduğum yerleri bu nedenle “kısmen Ermeni yerleşimi” diye işaretlemekle yetindim. İkincisi, listelerin hangi tarihteki durumu yansıttığı açıklanmamıştır. Dolayısıyla, 19. yüzyıl esnasında göçler, katliamlar ve toplu din değiştirmeler sonucu Ermeni nüfusunu kısmen veya tamamen kaybetmiş olan yerler dahi 20. yy başında “Ermeni yerleşimi” olarak görülmektedir. Bu durumu başka kaynaklardan doğrulayabildiğim durumlarda düzelttim; aksi halde yine “kısmen Ermeni yerleşimi” formülüne sığındım.
Anadolu’nun kendine has kültürel gelenekleri göz önüne alındığında, akla karayı ayırmanın bazen neredeyse imkansız olduğunu belirtmek isterim.

19 comments:

  1. Bu haritaya ne dersin hocam? → (Petermanns Geographische Mitteilung) https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/16/Armenian_population_map_1896.jpg

    ReplyDelete
  2. Bahsettiğiniz Coğrafya Sözlüğü'nün İngilizce veya Türkçe çevirisi var mı?

    ReplyDelete
    Replies
    1. Maalesef yok. Ben bir ara (2011) niyetlendim, çevirmen bulmaya çalıştım. Olmadı.

      Delete
  3. Iki haritada da guney Erzurum taraflarinda bos bir alan var. Anlasilan Ermeniler bu bolgeyi iskan edememis. Orada kimler yasiyordu?

    Her isimlerini siyasi irade belirlemez. Yerlesimi kim kurmussa o isim kalir (Trabzon, Izmir, Antalya...). Batiya gocen Ermeniler Turk koylerine yerlesip zamanla populasyonu degistirmis olmalilar.

    Samsun merkezde bir nokta gordum. O nokta Matasyon'sa hicbir zaman Ermeni yerlesimi olmamistir. Kayseri'li tutun tuccari Matosian'in 19. yy sonunsa tutun ekimi icin aldigi tarlalardir. Yore halki Turktur. Matosian'in daha sonra Misir'in buyuk sigara ureticilerinden olmustur. Sigaralari meshurdur. Ermenilerin Turklerle arasinin en kotu oldugu zamanda bile yeni bir yerlesimi yerinin adi Ermeni'ce olabiliyor. Bu da yer isimlerini siyasidir teorinizi curutuyor.

    ReplyDelete
    Replies
    1. Bu mantığa göre Kurtuluş ve Kınalıada Türk yerleşimi olmalı?

      "Yerleşimi kim kurmuşsa o isim alır" bariz bir hata. Kamu otoritesi kimse o isim verir. (Kaldı ki Orta ve kuzeybatı Anadolu Ermenileri eskiden beri Türkofondur.)

      Bir istisna, tıpkı Mateosyan/Matasyon gibi, özel mülkten türeyen ve mülk sahibinin adıyla anılan yerler. Matasyon'u Ermeni yerleşimi olarak göstermedim elbette, Ermenice yer adları arasında saydım. Çok doğru bir seçim olmayabilir. Mateosyan (şahıs adı) Ermenice, ama yer adını eğer Defterdarlık belirlemiş ise buna Ermenice diyebilir miyiz? Mesela "Nişanyan Sözlük" başlığı Türkçe midir Ermenice midir? Bilmiyorum.

      Delete
  4. Erzurum un doğusu pasinler ve horasan bölgesi nasıldı hocam 1828den sonra Ermeniler tamamen boşalmış mıydı

    ReplyDelete
    Replies
    1. Büyük ölçüde boşalmış görünüyor. Üç ilçede (Pasinler, Köprüköy, Horasan) toplam on beş köyde tam veya kısmi Ermeni nüfus kaydedilmiş.

      Delete
  5. Sayın Sevan Nişanyan ! Öncelikle bu cümle için teşekkür ederim. "Ağrı, Kars ve Erzurum kuzeyinin Ermeni nüfusu 1828 Rus harbinde hemen tümüyle boşalmış; yerine epey yavaş bir süreçte Kürtler ve Türkler (Karapapak, Ahıska, Hemşinli) yerleşmiş. Ben sizin "Black Sea" kitabınızı 30 sene önce okuduğumda bizzat gezdiğiniz coğrafya da hemşinliler için "Obscure" kelimesini kullanmıştınız. Bu bana hep garip gelmişti. Çünkü o zamanlar için içte kapalı dışa son derece açık olan Rize hemşinlileri Rusya gurbetine ve Anadoluya İstanbula ilk açılan topluluklardan biridir. Yarı göçebe bir hayat süren hemşinliler kışın kışlak yazın yaylaklara göçerler. Ana dilleri Türkçedir ve sunni müslümandırlar. Tartışmalarda hemşinlileri tanımayan ve bu farkındalığı göremeyenler için Türk olmak hangi kriterlere haizdir halen "Obscure" olmayı sürdürmektedir (!). Şunu belirtmem gerek bizim coğrafyamızda bazı bölgelerde ermeni komşularımız olmuştur fakat bunlar sizinde dediğiniz gibi 150-200 yıl önce kendi arzuları ile bölgeyi terk etmişlerdir. Hariç olan tek yer Elevit yaylasıdır orda en son kalan 14 ermeni 1915 tehcirinde; Osmanlının 1800 metre rakımlı,sahilden 2 günlük patika yürüyüşüyle gelen askerleri tarafından hodeçur üzerinden Erzuruma götürülmüşlerdir. Şimdi bu kasıtlı kafa karıştıranları gördükçe keşke onlar kalsa idi de kim Hemşinli kim Ermeni daha kolay analiz edilebilse dediğim çok anlar oluyor.

    ReplyDelete
    Replies
    1. Faik bey bu inadınız hakikaten absürt bir boyut almış görünüyor. 19. yy sonlarına dek Karadeniz ve Erzurum'un her yerinde "Hemsinli" demek Ermeni demektir. Kendilerine verdikleri ad (Müslümanlaşmış da olsalar) Hay. Sürmene'nin Hemşinlilerce meskun Karadere vadisinin yerel adı Haytev ("Ermeni kolu"). Kendinizi kandırmaya çalışıyorsunuz, gülünç olduğunuzu fark edemiyorsunuz.

      "Türkleşmiş" olan ya da kendini öyle kabul eden insanlara Türk derim elbette. En temel saygının gereğidir. Ama geçmiş tarihi saçma sapan masallarla inkar etmek olmaz.

      Dedeleriniz zulüm ve zorbalık karşısında makul olanı yapıp zorbanın dinini ve dilini benimsemişler. Çocukları mağdur olmasın diye onlara bu geçmişi anlatmamayı yeğlemişler. Bunda anlaşılmayacak bir şey yok. Ama pratik bir yalanı bu denli şevkle haykırmaya devam etmek ruh sağlığınıza ilişkin kuşkular yaratıyor.

      Delete
    2. Faik Bey, artık Hemşinlilerin veya Dersim Ermenilerinin Ermeni kimlikleri bariz bilinen bir şey,Hatta durum siyasi konjonktürde bile apaçık ortada.
      Örn;Türk devletinin 2000 yılı MGK kurulu bile Hemşinlileri Türk saymadı,artık fark ettiyseniz mevzu bunlar değil, benim ve bir çok insanın nazarında 1895 3.dalga Müslümanlaşması ilgi çekiyor kimdiler veya neredeler veya nereler diye.

      Sevan hocam daha iyi bilir, yanılmıyorsam,İlk dalga 1071 ve yakın zamanları, doğuda bir çok Ermeni aşireti İslama geçti 2.dalga 1600 ve 1800 arası yoğun Hemşinli İslamlaşması, 3 dalga 1895 e kadar, 4. dalga 1915 ardısı hatta 1950'lerde son kalan İslamlaşmalar, Anadolu Ermeni tarihinin orta ve yakın çağda ki birer parçasıdır.

      Not: Dersim de 3.4.5.inci dönem dalga İslamlaşma vardır 1895 ve öncesi birde 1915 ve sonrası ve dahası 1950 ve 60 lar.

      Hemşinli İslamlaşması bile kendi için de 3 tür. 1600-1800 ve 1850, birde 20.yy başların da Trabzon ve Samsun civarın da tehcirden kalan son Kuzey Hemşinlilerin den kalma bu Hemşinlilerin tek tük kalan bir kısmı ise özel statüdeki İstanbul Ermenilerine katıldı benim bildiğim.
      Hata ettik ise affola.

      Delete
    3. Hemşin Müslümanları ile Hristiyan Ermenilerin genetik sonuçları arasında dikkate değer bir fark göremedim, sonuçta hiçbirinde Türki miks çıkmadı. Ermenice konuşmaya devam eden Hemşinli Müslüman gruplar da var bu arada hala.

      Delete
    4. Devam... Faik beye şunu da hatırlatayım örneğin; Hemşin Ermeni tarihinin genel ve yerel dahil olmak üzere büyük içerik tarihini çok eski Osmanlı dönemi Ermeni tarihçi ve gezginlerden öğrenirken diğer bir yerel bazda ki Müslümanlaşma ya dair büyük bir Literatüre sahip tarihsel alıntı ve anlatıları ise Türk devletine bağlı Rize ve Trabzon halk eğitim ve kültür müdürlüklerinin çalışan akademik ve araştırmacı personelinin hazırladıkları kitaplardan ve dergiler den öğreniyoruz,aynı şey Anadolu'daki bir çok yerel tarihsel anlatılar için geçerli.

      Sorun şu ki, Türk devletine rağmen Türk olmak. Artık Türkleşmeye Türk devleti bile engel olamıyor. ne acı ve dramatik. Aynısı Lazlar için de geçerli Rumlar içinde geçerli,Benden söylemesi bu bile Türk devletine isyandır.

      Delete
    5. @Onur Dincer
      Genetiğe gitmeye lüzum bile yok, çünkü Hemşinliler Antik çağlarda değişime uğramış ve yahut Müslümanlaşmış veya Ermeni toplumundan ayrılmış bir topluluk değil.Bu olay 250,300 yıllık çok kısa ve yakın çağa ait bir süreç daha dün gibi.

      Hemşinlilerin Batı grubu, Vartavar,Hodoç vb. gelenekleri korurlar, Ermenice köy adları,sülale ve aile lakap isimleri halen muhafaza edilir. Hemşin deki Türkçe ağız da Ermenice kelimeler boldur. Hatta öyle ki Hopa Hemşinliler'in bir kısmı, Batı Hemşin deki geldikleri köyleri ve akraba oldukları sülalelerin kim olduklarını dahi bilenleri bile mevcuttur.

      Hemşin Ermenilerini, İspanyol Galiçyalılarına, yani Galiçya Keltlerine benzetirim,Daha bir eski olmakla beraber Galiçyalıların çoğunluğunun dillerinin Kelt dillerinden İtalik dillere dönmesi fakat Keltçe kelime haznelerini korumaları Galiçyalıların geleneksel yaşam tarzları örfleri kültürleri ve destanları vb. gibi Hemşin Ermenilerinin başına gelen de budur.

      Ana kavim Hint-Avrupalılar olan Keltlerin ve Ermenilerin bir alt bir grubu gibi duran Galiçyalılar ve Hemşinliler, Hint-Avrupa menşeili topluluklar olmalarından mütevellit, halen daha geleneksel kıyafetlerinde bile aynı elbise tarzı ve renk tonlarına vede Gayda/Parakapzuk çalma kültürüne sahiptirler.

      Düşünün aradan binlerce yıl geçmiş ve aynı proto kökene sahip ve kıtaların dört bir yanına dağılmış olan bu topluluklar bugün bile Kültürel,Irksal-Fenotip ve davranışsal benzerlikler gösteriyorlar.

      İşte aynı millet ve soy olma bu Tarihsel ve genetik görünen gerçeklerde yatar.

      Delete
  6. Hocam merhabalar, demografiyi daha iyi göstermek için bir gradient map hazırlamayı düşündünüz mü veya yapmayı denediniz mi? Özellikle yoğun nüfuslu yerleşim yerlerindeki azınlıkların (sizin bahsettiğiniz gibi) tespiti için böyle bir harita daha uygun olabilir.

    ReplyDelete
    Replies
    1. Anladığım mevzular değil. Beş sene önce bir gün Gökhan'la oturduk, Google maps'taki koordinatları jpeg üzerinde noktaya çeviren bir rutin yazdık. Onunla eğleniyorum.

      Delete
  7. Sayın Nişanyan Kuzey mezopotamyadaki koç başlı mezarlar hakkındada bildiklerini paylaşabilirmisiniz, bu mezarlar özellikle Dersimde yoğunlaşmasına rağmen hemşinlilerde ve ermenistanda özellikle sisian mezarliginda çok sayıda bulunmakda, türkler ise her zamanki gibi bu mezarların türklere ve türk kulturune ait oldugunu iddaa ediyor, bu tarih hirsizligina dair yazacak soyleyecek biseyleriniz umarim vardir

    ReplyDelete
    Replies
    1. karakoyunlulara ait, horasandan türkmen kültüründen gelmedir

      Delete
    2. Kurmanciler ile Zazalardaki şu özgüvene bayılıyorum :) "tarih hırsızlığı yapan Türkler" wow, yani kendileri çok kadim halklar ya :)

      Bir figür, simge vb. ille de "tek" kültüre ait olacak diye bir kural yoktur, bir simge (koç, at, eşek, deve vb.) aynı anda pek çok kültürde görülebilir. Bak, aşağıdaki resim bir Türkmenistan sintaşı (mezartaşı) üzerinde Arap harfleri var, Ermeniler ne zaman Arap alfabesi kullanmışlar ve Türkmenistan'da yaşamışlar söyleyebilir misin?

      http://i.hizliresim.com/k6gDRJ.jpg

      Bu aşağıya koyacağım resimler de Türkmenistan'dan, sintaşı örnekleri

      http://i.hizliresim.com/vPLD3p.jpg

      http://i.hizliresim.com/lZyDAp.jpg

      http://i.hizliresim.com/PDoVgb.jpg

      Taşların üzerlerini de okuyabilirsiniz, örneğin son resimde soldaki taşın üzerinde (Karanfil ve Hilal olan taşta)

      "Nazar Bagşınıñ oglı : Nurberdi" yazıyor yani Nazar Ozan'ın (bagşı "ozan" demektir), oğlu Nurverdi

      Sağdaki taşta ise:

      "Bayram Çarınıñ gızı : Enekeyik" yazıyor. Çarı, Türkmenlerde çok bol bulunan bir soyadıdır.

      Koç'un Türk kültüründeki yerini bilip bilmeden atıp tutmamak gerek Zaza kardeş...

      Delete
  8. Hocam cidden Size Birşey Sormak İstiyorum Tunceli Çemişgezekde yemişdere adlı bir köy var 1500 lerde türkmen köçekli cemaaati var köyün ismi ermenice derderiç sizin sitenizde tartatic olarakta geçiyor eski köy su altında kalmış şimdi orada kendine kürt alevi diyenler yaşoyor şu an köye devdirej adını takmışlar çok ilginç bir yer burası hakkında düşünceleriniz nedir

    ReplyDelete