Türkçe yer adları dökümü

20. yüzyıl başları itibariyle kayıtlı olan 40.521 yer adımızdan 30.000 kadarı Türkçe. Yani Türkçe anlamlı kelimelerden veya Türkçede cari olan kişi ve soy adlarından türetilmiş. Türkçe anlamı kuşkulu olan isimleri sayıma katmadım, ya da hiç risk almadan "Türkçe" diye işaretledim. Tüm yer adları (devlet salnameleri, erkanı harbiye haritaları ve dahiliye vekaleti listeleri gibi) resmi kaynaklardan alınmıştır.

Haritada bu adların illere göre yoğunluğunu görüyoruz. Türkçe adların %75'ten fazla olduğu iller koyu renk gösterildi. En yükseği %99'la Çorum ve Kırıkkale. En düşükleri %2 ile Mardin ve %7 ile Batman.

Harita size tuhaf gelmiyor mu? Türkler bu ülkeyi hangi taraftan fethetmişti sahi?

Şekil 1: Türkçe yer adları %75+

Şekil 2: Türkçe yer adları %85-75-40

DÖKÜM

	y. 1900 yer adı	Yun	Erm	Kr	Gürc-Laz	Ar-Sür	Türkçe	oran
Kırıkkale	199			1			198	99
Çorum	765	5	1	3			756	99
Karabük	275	5					270	98
Eskişehir	406	8					398	98
Yozgat	645	1	11	3			630	98
Kütahya	638	16					622	97
Sakarya	574	11	3	1			559	97
Bilecik	265	5	2				258	97
Uşak	260	7					253	97
Bolu	526	16					510	97
Manisa	783	25					758	97
Afyon	493	16					477	97
Çankırı	397	14	1				382	96
Düzce	241	7	2	1			231	96
Yalova	56	2					54	96
Samsun	912	30	7	1			874	96
Zonguldak	333	14	1				318	95
Adana	583	6	15	1		5	556	95
Kocaeli	429	10	7		4		408	95
Denizli	445	23		2			420	94
Sinop	479	29					450	94
Burdur	214	13					201	94
Ankara	950	14	1	50			885	93
Çanakkale	607	46					561	92
Bartın	255	20					235	92
Edirne	279	22					257	92
Balıkesir	933	74					859	92
Amasya	386	25	6				355	92
Aydın	504	41					463	92
Tekirdağ	295	25					270	92
Mersin	552	38	9				505	91
Kırşehir	278	2		22			254	91
Nevşehir	183	16					167	91
Osmaniye	157	3	9			2	143	91
Ordu	480	42	5				433	90
Bursa	676	69	3				604	89
İzmir	748	85		1			662	89
Konya	852	63	2	38			749	88
Antalya	736	89	4	1			642	87
Kayseri	540	46	22	1			471	87
Kırklareli	206	27					179	87
Giresun	555	56	22				477	86
İstanbul	430	62					368	86
Aksaray	206	13		17			176	85
Muğla	501	76					425	85
Kastamonu	1169	175	2	1			991	85
Kahramanmaraş	512	13	27	32		8	432	84
Niğde	163	27					136	83
Sivas	1309	32	141	45			1091	83
Isparta	230	44					186	81
Tokat	690	115	40				535	78
Gaziantep	485	4	12	46		53	370	76
Kilis	147	2	2	21		10	112	76
Karaman	173	40	2				131	76
Hatay	423	13	6	1		87	316	75
Malatya	591	6	34	105		6	440	74
Iğdır	183		43	10			130	71
Gümüşhane	361	54	64	2			241	67
Adıyaman	552	3	45	128		32	344	62
Şanlıurfa	1056		17	236		145	658	62
Kars	389	3	145	21	6		214	55
Elazığ	649		162	158		3	326	50
Bingöl	379		132	58			189	50
Erzincan	606	1	275	30			300	50
Ardahan	256		37	5	89		125	49
Tunceli	503		197	78			228	45
Erzurum	1136		529	91	15		501	44
Diyarbakır	1091		121	503		32	435	40
Bayburt	180	2	111		3		64	36
Ağrı	595		101	296			198	33
Siirt	375		70	163		22	120	32
Rize	446	171	40		111		124	28
Trabzon	650	457	11		6		176	27
Şırnak	286		11	178		31	66	23
Van	808	1	437	186			184	23
Artvin	495	3	58		327		107	22
Muş	424		166	167			91	21
Bitlis	567		392	81			94	17
Hakkari	348		23	249		34	42	12
Batman	348		99	187		36	26	7
Mardin	719		7	571		128	13	2

Ay adları nereden gelir

Antik Yunan takviminde tıpkı hicri takvim gibi gerçek aya dayalı on iki ay kullanılırdı. Ancak ay yılı ile güneş yılı arasındaki farkı gidermek için üç veya dört yılda bir on üçüncü ay eklenirdi. [On üçüncü ayın uğursuz sayılması gayet rasyonel bir sebebe dayanır. Düzenli yıldönümü olmayan, dolayısıyla her yıl törenle kutsanamayan bir eylem yeterince uğurlu olamaz.]

İskender fethinden sonra kurulan krallıklarda daha rafine bir sistem olan Babil takvimi benimsendi. Ayların gerçek ayla irtibatı kesildi, dört yılda bir bir günlük ayarlama yapıldı. Ay isimleri Babil'den alındı. İskender fethini sıfır yılı kabul eden bu takvime İskender Takvimi adı verildi. MÖ 268 yılında yeni takvimi Mısır'da yasalaştıran kararname günümüze gelmiştir.

Roma Cumhuriyeti’nde İskender Takvimi MÖ 2. yüzyıldan itibaren kullanıldı, Julius Caesar zamanında (MÖ 50 civarı) ıslah edilerek yasalaştırıldı. Babil aylarına Latince adlar verildi. Daha doğrusu ilk dört aya (Martius, Aprilius, Maius, Iunius), yortusu o aya denk gelen Latin tanrılarının adı verildi. Sonraki iki aya (Iulius ve Augustus) tanrılaştırılan siyasi reislerin adı uygun bulundu. Sonraki dört ay belki ileride lazım olur diyerek boş bırakıldı (Septembrius, Octobrius, Novembrius, Decembrius – yani Yedinci, Sekizinci, Dokuzuncu, Onuncu). Kısa süre sonra yılbaşı Marttan Ocağa çekildiğinde, ilk iki ay olan son iki aya da yine yortu/tanrı adları yakıştırıldı (Ianuarius, Februarius).

İmparatorluğun Suriye ve Mısır eyaletlerinde yılbaşı Martta kaldı. İlk altı ayın Latince adları benimsendi, sonraki altı ayın Babil kökenli eski adları korundu. Daha sonra bilmediğim bir nedenle Iunius yerine yeni ve kökeni belirsiz bir isim olan Xazîran tercih edildi. İkinci ay olan April için de, popüler bir yortu adı olarak korunan eski ay adı Nisan bazen kullanıldı. Sadece Yahudiler Latin adlarını kullanmayı kesinlikle reddederek eski Babil ay adlarını korudular.

İslam fethinden sonra Araplar, Hicri Arap takviminin yanısıra, tarım ve vergilendirme işleri için elzem olan şemsi takvim için Suriye ve Mısır'dan aldıkları ay adlarını benimsediler. [İran ve Irak’ta ise bunlar değil, eski İran'ın şemsi ay adları kullanıldı.]

Türkçe şemsi takvimin ay adları Arapçadan alınmıştır. Sadece Birinci-İkinci Teşrin ve Birinci-İkinci Kânun aylarının adı, 10 Ocak 1945'te çıkarılan yasayla Ekim, Kasım, Aralık ve Ocak olarak düzeltildi.

Hintavrupa yenilendi

Umut Akkoç ile 2013’te Linz’te kısaca tanışmıştım. Frankfurt’ta olan Mesut Asmên Keskin’le birlikte Zazaca Etimoloji Sözlüğü üzerinde çalışıyorlardı. Bir iki konuda fikrimi sordular, yardımcı olmaya çalıştım.

İki yıl kadar önce Umut Nişanyan Sözlük’te Hintavrupa Anadilindeki etymonlarla ilgili bazı hatalar gördüğünü, düzeltmek istediğini yazdı. Buyur dedim. İki haftada biter dediğimiz iş iki yıla yayıldı. Umut dönem dönem manik bir yoğunlukla çalıştı; bazı günler onu aşkın mail attı. Sonuçta sözlükte yer alan 1687 adet Hintavrupaca örnek ince süzgeçten geçirildi. En önemli kalem olarak gırtlaksıllar (laryngaller) teorisi doğrutusunda nihai köklerin yazımı düzeltildi. Yanısıra Mayrhofer (Etymologisches Wörterbuch des Altindoarischen, Heidelberg 1986-2001) doğrultusunda İrani ve Hindi kaynaklarda epey düzeltme yapıldı. Don Ringe’nin Proto-Germenceye ilişkin çalışmasından (From Proto Indo European to Proto Germanic, Oxford UP 2006) istifade edildi.

Ekteki tabloyu Umut üç hafta önce göndermişti. Geçen hafta hazır Tavit’i adada yakalamışken tabloyu server’a aktarma işini ona yıktım. Dün gece itibariyle 1600 küsur adet Hintavrupa referansı güncellenmiş Nişanyan Sözlük hizmetinize sunuldu.

Şimdi Umut Akkoç’un bu tabloyu uzun bir makaleye, hatta ayrı bir kitaba dönüştürmesini bekliyoruz. Türkçe özelinde bugüne dek benzeri yapılmamış bir iştir. Farsça, Yunanca, Latince, Fransızca, Eski Germence, İngilizce, Almanca ve diğer HA dilleri üzerinden Türkçeye giren tüm PHA köklerin en güncel akademik literatüre uygun olarak yapılmış dökümüdür. Her bir aktarım kanalında gözlemlediğimiz fonolojik değişimler sistemli olarak tanımlanıp belgelense, kompleks alıntıların morfolojik yapısı üzerine birkaç söz eklense, bırakın Türkçeyi, uluslararası sahada ilgi çekecek bir eser çıkar ortaya diye düşünüyorum.

Teşekkürler Umut, teşekkürler Mesut, teşekkürler Tavo.

Tablonun tümü ekte. Kırmızı satırlar bende bulduğu ve silinmesini önerdiği yanlışlar. Sarılar kesin mutabakata varamadıklarımız. Yeşiller Umut’un ekledikleri.

https://drive.google.com/open?id=1HndmwjORMrn9gggWwAupuau-6AryL2b5Hintavrupa update - Umut Akkoç