Wednesday, December 30, 2020

Turgay kim?

Turgay

Turgay Timurlenk’in babasının adı. Türkiye’de duyulmamış bir isim iken 1933’te ‘Yeni Türk adları’ seferberliğinde önerilmiş, 1935’ten itibaren doğanlarda kişi adı olarak kullanılmış, 1960’larda Galatasaray’ın efsanevi oyuncusu Turgay Şeren sayesinde yaygınlık kazanmış.

Bütün kaynaklarda (Türk Dil Kurumu, Gençosman, Dilçin ve yüz bin milyon internet sitesi) “toygar kuşu, çayır kuşu” olarak açıklanıyor. Türklerde kuşlu kişi adları yaygın, evet (Tuğrul, Doğan, Şahin, Laçin, Çavlı/Çağrı, Turaç, Tuygun, Balaban, Kartal...). Ama toygar (İngilizce bustard, Latincesi otis) saçma bir kuş. İrice bir tavuk gibi, hantallığı meşhur. Koskoca Timur’un babası tavuk? Olmaz!

Nitekim uyanıyoruz. Timur’un babasının dili olan Çağataycada turmak “durmak” demek, +gay da gelecek zaman ya da dilek kipi takısı. Yani “duracak, dura, dursun”. Türkçe kişi adlarının en tipik kalıplarından birine uyar: Dursun, Durmuş, Duran, Durali, Durdu, Durak, Durcan, Durkız, Durhanım, Durbey, Durası, Durgül, Dura, Duray, Dursen... Hepsinin özü aynı dilek: “sakın ölme, hayatta kal”.

Turceyin

Turceyin Muğla bölgesine özgü bir kadın adı. Turcen, Turcain, Turcein, Turceyn, Turcayin, Türceyin, Türceun vs. yazımlarıyla toplam nüfusu 1991 öncesinde doğanlarda 1102 kişi, yabana atılır bir sayı değil. Nüfus kayıtları ezici çoğunlukla Milas, Yatağan, Bodrum. Artı komşu Denizli ilinde Tavas, Kale, Çameli, Acıpayam. Gayet spesifik bir bölge. Yörükistan.

Standart kişi adı sözlüklerinde bu isim yok. İnternet çöplüğünde ise oy birliğiyle Yasin suresi 22’de geçen Arapça turceˁûn(e) تُرْجَعُون kaynak gösterilmiş. Yani “(Allah’a) döndürüleceksiniz”. Nitekim halk arasında da bu yorum kabul görmüş olmalı ki, özellikle daha yakın yıllarda doğanlarda sık sık Turceun/Türceun yazımı tercih ediliyor.

Oysa bölge lehçesinden az da olsa haberi olan biri için ismin kaynağı açık, değil mi? Duracaksın’ın Bodrum-Milasçası. Benim kulağıma daha çok durceyin gibi geliyor, ama daha arkaik biçimi elbette turceyin olmalı.

Eğer çift anlamlılık bilinçli ise işler büsbütün ilginçleşiyor. Hem “yaşarsın” hem aynı zamanda “ölüm Allahın emri”? Adeta felsefe. Yahut eskiden “yaşarsın” anlamında olan adın bugünün neo-İslamist dalgasında “hepiniz öleceksiniz” anlamını kazanması? Daha bilem felsefi. Hatta psiko-sosyolojik.

29 comments:

  1. Hocam size 2 sorum olacak cevaplarsanız sevinirim.
    Kürdlerde Arin ve Ari adları git gide çocuklara verilmeye başlanıyor. Bu isim Ermenice mi yoksa Ari ırk safsatasından mı geliyor?

    2) 5. Yy Ermeni tarihçisi Faustus of byzantium'da geçen Nuhun gemisinin bulunduğu dağin yanındaki Korduk bölgesi Ermenilerce Kürdler kastediliyor değil mi ?

    In that time the great bishop of Mcbin, a marvellous old man who loved to work deeds of truth (despite the
    fact that he was of Iranian nationality) who was named Yakob [James of Nisibis], a man chosen by God, left
    his city and came to the mountains of Armenia. He came to Sararad mountain which was in the borders of the
    Ayraratean lordship, in the district of Korduk'. He was a man full of Christ's graces and miracles were
    achieved by his hands. [25] He came with the desire of seeing the saving ark built by Noah and with great
    fervor he beseeched God [to grant this], for after the flood it had rested on this mountain.

    [ P'awstos Buzand's
    History of the Armenians
    Sayfa 25 ]

    ReplyDelete
    Replies
    1. İlki hakkında bir yorum yapmayacağım. İkincisi tabii, evet. Mtsbin Nusaybin'in Ermenicesi. Faustus'un aktardığı öykü Süryanilerden alınma Nusaybinli Mor Yakup hikayesi. Bahsi geçen dağ Cudi dağı. Korduk ise Şırnak merkez ile Güçlükonak ilçelerinden oluşan bölge.

      Bu metinde elyazmaları filolojisinin klasik bir bilmecesiyle yüzleşiyoruz. "Sararad mountain which was in the borders of the
      Ayraratean lordship, in the district of Korduk" anlam ifade etmeyen bir cümle, çünkü Ayrarat diyarı bugünkü Kars-Ağrı'dır, Korduk'la alakası yok, Mtsbin'le hiç alakası yok. Bundan ne sonuç çıkar? Demek ki "which was in the borders of the
      Ayraratean lordship" ibaresi sonradan müstensih tarafından eklenmiş olmalı. Çünkü Nuh'un gemisinin dağı 4. yy'dan sonraki bir devirde Cudi'den Ağrı dağına taşınmış. Kitabı kopyalayan yazıcının kafası karışmış. Aynen şimdiki devirde Osmanlıca metinleri kafasına göre düzelterek "sadeleştiren" çömez editörler gibi, "heralde yazar Ayrarat ilindeki Ağrı Dağını kastediyo" deyip aklınca düzeltmiş.

      Delete
  2. Galiba Çulluk'un kadim Türk kişi adı olduğunu unutmuşsunuz Sevan Bey. Bu gözle bakınca turgay epey çekici duruyor.

    ReplyDelete
  3. Sevan bey, buraya yorum yazdım, çıkmadı. Aynı yorumu ikinci defa yazdım, yine çıkmadı.

    ReplyDelete
    Replies
    1. 27 Aralıkta iki yorumunuz, 25 Aralıkta başka iki yorumunuz onaylanmış?

      Delete
    2. @ Sevan Nişanyan December 31, 2020 at 12:14 PM

      Onlar değil, bu yazının 30 Aralıkta yazdığım yorum.

      Delete
  4. Konu ile ilgili değil -maalesef- ama bir türlü bulamadım cevabı, bilse siz bilirsiniz. Artikele erkek/ dişi (le/la - der/die/das) hangi ihtiyaca cevaben ortaya cıkmıs. Aristo sınıflamış diye yazoyor örneğin Hint halkı ne bilsin Aristo yu... Bir açıklama....

    ReplyDelete
    Replies
    1. Yatıp kalkıp şükredin, Fransızcada sadece 2, Almanca ile Latince ve Yunancada 3 grammatical gender var. Swahili dilinde 27 tane. Diğer Bantu dillerinin bir kısmı daha da beter.

      Delete
    2. Insan bir seye ihtiyac duyunca kelime icat eder, cok normal.
      Masaya erkek, agaca isi, ite cinsiyetine bakmaksizin erkek diye siniflama ihtiyaci duymus insanoglu, hangi ihtiyaca cevap vermis bu siniflama ?
      Sorum bu aslinda....

      Delete
    3. Belirtisiz edatlarin biraz daha belirli olmasini saglayan bir innovasyondur.

      "Gib mir die" dediginde masanin ustundeki 5 seyden artikeli die olani anlayiverirsiniz

      Delete
    4. Ya hepsi erkek artikel ise nasıl anlayacak. Bu cevap yeterli değil. İnsan neden masaya dişi/erkek diye bir cinsiyet atfetsin, nasıl bir ihtiyacı cevaplar bu ? Neden kırmızılar maviler diye değil de erkek/ dişi diye sınıflamışlar ?

      Delete
    5. İkinci bir nokta, masa dişi mi erkek mi nasıl karar vermişler ? Mesela covid19 yeni çıktı, dişi mi erkek mi nasıl karar verdi Fransızlar ?

      Delete
    6. Diller tasarlanan degil evrilen seyler oldugu icin "yeterli" cozumler, "mukemmel" olanlardan cok daha yaygindir.

      Cinsiyetin nasil belirlendigi ise Almanca icin cok bariz. Kelimenin sonundaki ses cinsiyeti belirler. -er is eril, -lein ise notr, -heit ise disil gibi. Bu genel kurallara uymayan kelimelerin ise arkaik formlarindaki son sesleri kaybetmesi ile belirlenemez hale gelirler. Der Kocher, der Koch gibi..

      Delete
    7. Coksey zamanla evrilir, ihtiyaclar kalir, fazlaliklar elenir.
      Neden insanlar masayi disi diye etikietlemeye ihtiyac duymuslar,
      hatta `mutluluk` kelimesine bile disi demisler, nedir bu ihtiyac ?

      Cinsiyetin nasil belirlendigi net degil dediginiz gibi, Covid le mu la mi FR da ?

      Delete
    8. Ek olarak, yeterli yorumuna ithafen, le chat ya da la chate yerine the chat daha yeterli degil mi ? Neden erkek ya da disi olsun kopek ?

      Delete
    9. Turkce'de neden sesli uyumu var? Sert sessizler niye yumusar? Bu kurallarin hicbir islevsel yonu yok ama uyulmadiginda kulagimizi tirmailyor.

      Kelimelerin cinsiyetinin en azindan bir islevi var yukarida anlattigim gibi.

      Delete
    10. Teşekkürler cevap için. Katlanılan külfet vs işlev hala mantıklı gelmiyor bana. Sadece masadaki "le" olanlardan "la" olanı ayırmak için bu kadar isme (soyutlar dahil - mutluluk gibi) cinsiyet atfetmek çok saçma bir inovasyon.
      -Cevabınızdaki- Sert sessizler daha kolay telaffuz etmek için yumuşamıştır muhtemelen, ihtiyacı sezebiliyoruz. Ama mutlulu(k)a -:)- ("le" bonheur) demek nasıl bir ihtiyaçtan kaynaklı bunu anlayamıyorum.
      Sizin cevabınız daha çok bana "mantık arama" diyor gibi. Ya da ben anlatmak istediğiniz şeyi anlamıyorum.

      Delete
  5. Timur'un düşmanı olan Toktamış'ın adı da durmuş anlamına geliyor. Tokta- fiili bugün Kazakça'da durmak demek.

    ReplyDelete
  6. Yazıda değinilen kuş hakkında: Resimdeki, İngilizcesi bustard olan kuşun Türkçedeki ismi "toy". Toygar ise başka bir kuş familyası için kullanılır. Toygarlar toyların aksine serçe boyunda küçük kuşlardır, Türkiye'de yaklaşık 10 adet türü görülebilir, tepeli toygar, orman toygarı, vb.

    ReplyDelete
  7. Hocam toy Mogolistan'da ikonik bir kus olabilir gibi. Mogol steplerinde yaygin bir kus. Ucan en buyuk kuslardan, dikkat cekici bir kur dansi var. Bu kusun bozkirla icice yasayan bir topluluk icin kutsal sayilmasi, ve bebeklere isim vermesi dogal olabilir mi? Simdi ben mogol pagan imami olsam, halkima "toy dans etmeye bu yil erken basladi, bozkir bu sene sen olacak" falan gibi seyler soylerdim. (Bu olay akabinde dogan ilk erkek cocuguna zaten toy ismi verilir.) ...gibi seyler diyecektim ki, mogolcasini gordum:

    "Хонин Тоодог" "Хонин" (latin alf. "honin"?) koyun demekmis mogolcada. Тоодог (larin alf. "toodog"?). toodog -> tavuk? "koyun tavugu" olabilir mi?

    ReplyDelete
    Replies
    1. Moğolcada "hon" /хонь/ "koyun" demek, takhe /тахиа/ ise "tavuk". Yazdığınız "great bustard" (honin toodog) anlamında.

      Delete
  8. Merhaba,

    Nişanyan Sözlük ile ilgili size nasıl ulaşacağımı bilemediğim için buradan yorum yapıyorum. Yayınlamasanız da olur.

    Sözlükte "çaçaron" maddesindeki açıklamada, kelimenin modern İtalyancasının "ciaccherone" olduğu belirtilmiş. Ezbere konuşmak istemedim, ama doğrusu "ciaccherone" diye biliyorum. Acaba başka bir lehçeye mi ait? Teşekkürler

    ReplyDelete
  9. Yine okunduğunda ufku 2 katına çıkaran bir yazı olmuş. Teşekkürler Sevan Hoca'm sayenizde ufkumuz geometrik olarak artıyor, ellerinize sağlık

    ReplyDelete
  10. [Not: Bu yorumu 5inci kez yazıyorum, birincisini 30 Aralıkta yazdım]

    Toygar başka kuş, Toy başka kuş. Birbiriyle alakasız bambaşka kuşlar.

    Toy, yani Otis Tarda, dünyanın en büyük uçan kuşu ve aynı zamanda bir av kuşu. Azericesi de Dovdaq.

    Toygar, yani Alauda Arvensis ise komple farklı ufak bir tarla kuşu. Azericesi Torağay. (Bu kuşa Turgay da deniyor)


    TOYGAR

    https://tr.wikipedia.org/wiki/Tarla_kuşu

    https://en.wikipedia.org/wiki/Eurasian_skylark


    TOY

    https://tr.wikipedia.org/wiki/Toy_(kuş)

    https://en.wikipedia.org/wiki/Great_bustard

    [Bu da insan boyuyla mukayesesi → https://en.wikipedia.org/wiki/Kori_bustard#/media/File:RMKenya1915.png]

    ReplyDelete
  11. Hocam benim ninelerimden birinin ismi milta kıbriscık'ta yöresel bir isim acaba bir anlamı var mı

    ReplyDelete
  12. Sevan bey, TURGAY Toy kuşu değil başka kuş dedik. Fakat sizin Turkadlar sitesinde bu yanlış bilgi duruyor.

    ReplyDelete
  13. Sevan Nişanyan'dan alıntı

    "Oysa bölge lehçesinden az da olsa haberi olan biri için ismin kaynağı açık, değil mi? Duracaksın’ın Bodrum-Milasçası. Benim kulağıma daha çok durceyin gibi geliyor, ama daha arkaik biçimi elbette turceyin olmalı."

    Bir Yörük olarak yanıt yazmak istedim. Yörük ağızlarında "Duracaksın" diyecekseniz, "Durceesiñ" (turceesiñ) ya da kısa "Durceñ" (turceñ) denir, /ñ/ > "ng" sesi, bilmeyenler için... "Turceyin" olmaz, çünkü Yörükçede /-n/ birinci tekil kişi ekidir, ikinci tekil kişi eki -ñ'dir, gelcen (ben), gelceñ (sen), durcen (ben), durceñ (sen) gibi. Yani Turceyin adı Yörük ağızlarından geliyorsa "Turcen"den gelebilir ki o da "duracağım" anlamındadır, "sen duracaksın" olması için "Turceesiñ" olmalı.

    ReplyDelete
  14. Yörükistan yakıştırması çok hoş olmuş. :)

    ReplyDelete