Thursday, November 19, 2020

Habeşistan haberleri

Etiyopyada anayasaya göre resmen tanınan millet sayısı galiba 36, dillere göre sayınca 77 ya da başka sayıma göre 86. Birkaçını tanıyalım.

Etiyopya etnik haritası

Amharalar

Beş yüzyıl boyunca Habeşistan’ın egemen halkı. Amharice bir Sami dili, yani Arapça, İbranice ve Süryanice ile akraba; 25 milyon civarında nüfusla dünyada Arapçadan sonra en çok konuşulan Sami dili. Halen yönetici elitin ortak dili. Ülkede basılan gazete ve kitapların ezici çokluğu bu dilde. Amharalar siyasi iktidarı kaybedeli neredeyse otuz yıl olduğu halde okuryazar bürokraside hala onların açık ara çoğunlukta olduğu söyleniyor.

Etiyopya monarşisi büyük toprak sahibi Amhara sülalelerine dayanan feodal bir yapıydı. 1974’te devrildi; yerine ordu ve emniyet güçleri içinde örgütlenen “ilerici”, Marksist ‘Genç Etiyopya’ kadroları başa geçti, yine Amhara. Feci derecede kanlı bir diktatörlük kurdular. 1991’de ihtilalle devrildiler.

Amharaların büyük çoğunluğu Kadim Habeş Hıristiyan mezhebine bağlı; ismi Tewahedo yani Tevhit Kilisesi. Ama kayda değer bir Müslüman azınlık da var. Müslümanlar özellikle taşrada toplumun “modern” kesimini temsil ediyor. Geleneksel kıyafet yerine ceket pantolon tercih ediyorlar; sinekkaydı tıraş oluyorlar; örgütlenmeye ve dayanışmaya yatkınlar; eğitime önem veriyorlar. Taşra kentlerinde esnafın çoğu Müslüman.

Etiyopya dinler haritası

Tigray

Amharistan çok yüksek, bol yağışlı, serin, yeşil bir ülke. Tigray daha sıcak ve kurak, Akdenizimsi. Amharaların evleri saz ve kilden; Tigraydekiler toprak harçlı taş. Tigrinya dili gene bir Sami dili, ama Amhariceden tamamen farklı. Müzikleri farklı, biraz Kürt havalarını andırıyor. Siyasi kültür de bana fena halde Kürdistan’ı anımsattı. Tozlu bakkalların, kahvehanelerin duvarında siyah-beyaz şehit gerilla fotoğrafları. Her sohbetin ikinci cümleden sonrası devletten gördükleri bitmez tükenmez zulümlerin öyküsü.

Dinleri aynı. Ama Tewahedo kilisesinin öz be öz Tigray’e ait olduğuna, Amharaların sahte Tevhitçi olup dini onlardan çaldığına inanıyorlar. Üstelik galiba haklılar, ama bunu bir Amhara’ya söylesen dayak yemediğin kalır.

1990’ların başında Tigray Halk Kurtuluş Cephesi (TPLF) merkezi hükümete karşı gerilla savaşı açtı. Bildiğiniz PKK sahneleri yaşandı. Sonra fantastik olaylar oldu. Marksist bir örgüt olan TPLF’nin iki kurucu liderinden İsaiah Afwerki, ağırlıkla Tigrayli diyarı olan Eritre’de bağımsızlık ilan etti. Öteki lider Meles Zenawi, Oromo Devrimci Hareketini (bkz. birazdan) yanına alıp başkenti ele geçirdi. İki eski kader arkadaşı 1998’de iki devlet olarak feci kanlı bir savaş yürüttüler. Halen de TPLF ile Eritre arasında Etiyopya siyasetini zehirleyen dinmez bir kan davası hüküm sürüyor.

Oromo

Sayıca en büyük grup. Eski adları Galla, ama şimdi bu isim ağza alınmayacak kadar aşağılayıcı sayılıyor. Dilleri bir Hami dili, yani antik Mısırca ve modern Berbericeyle akraba.

Amharalarla ilişkileri iki cümleyle özetlenebilecek cinsten değil. Amhara egemen sınıfına boyun eğmişler; fakat Amhara egemenliğinin altyapısını ve askeri gücünü oluşturmuşlar. Amharalar padişahlık oynarken Oromolar vezir ve vekilharç olmuş. İleri gelen Amhara sülalelerinin hangisini fazlaca deşsen dibinden mutlaka Oromo çıkıyor. 19. yy’da monarşiyi yeniden kuran Menelik’i (Haile Selassie’nin dedesini), başkentini Oromo diyarının göbeğindeki Finfinne’ye (Amhari adı: Addis Ababa) taşımaya razı etmişler.

Benzersiz bir sosyal yapıları var. Tüm toplum yedişer yıllık yaş gruplarına bölünüyor. Her yaş grubunun kendi meclisi, kanunları, başkanı, güvenlik güçleri var. Yani Oromoluk hem bir kavim hem aynı zamanda bir örgüt. Amhari feodallerini de ‘fahri üye’ ya da ‘kan kardeşi’ gibi sıfatlarla bu sisteme dahil etmişler. [“Oğuzların 24 boyu”, Moğolların Kurultayı gibi konuları anlamakta acaba bir anahtar olabilir mi?]

Meles Zenawi döneminde TPLF iktidarının politikası, Amhara egemenliği kırmak için Oromoların elini güçlendirmekti. Bunda başarılı oldular görünüyor. Otuz yılda gözle görünür bir Oromo rönesansı yaşandı. Kamu fonları Oromo illerine aktı, Oromo dili için Latin alfabesi kabul edildi, Oromoca ve İngilizce eğitim veren Oromo Üniversitesi kuruldu. Oromoların üçte iki kadarı geleneksel dinlerini bırakıp Müslüman oldular. Geri kalanı ise büyük bir şevkle Amerika’dan gelen evanjelik Protestan mezheplerine bağlandılar.

2018’de iktidara gelen Abiy Ahmed bir Oromo. Babası dört eşli bir Müslüman ağaymış. Annesi Tewahedo Hıristiyanı; aslen Amhara olduğu fısıldansa da bu çirkin iddia nefretle kınanıyor. Kendisi ise genç yaştan beri aktif bir Protestan.

Diğerleri

Afarlar dünyanın en korkunç çölü olan Büyük Yarık’ta (Great Rift Valley) yaşayan konargöçer bir Müslüman kavim. Tuz ticaretiyle uğraşıyorlar. Hayatta tanık olduğum en çarpıcı sahnelerden biri, 2008’de Mekelle ile Maychew arasındaki karayolunda denk geldiğim Afar tuz kervanı idi: sonsuz bir dizi deve; beline peştemal sarmış, başı sarıklı yalınayak adamlar, bir kısmının elinde kılıç veya kalaşnikof; memeleri yarı açık bebekli kadınlar: 3-4 kilometre, aralıksız.

Somaliler ülkenin doğu kısmını kaplayan çorak arazide Bedevi yaşantısı sürdüren bir halk; Müslüman. Ezelden beri devlete isyankar (ya da devlerin bakış açısından, eşkiya) olmuşlar; ez ez bitmemişler. Her gelen reformcu/ilerici Ethiopya hükümeti Somali sorununu çözmeyi, insan haklarını vs. tanımayı vaadediyor; bir iki sene sonra vazgeçiyor.

‘Güney Halkları’ diye topluca anılan grubun en önemli bileşeni Sidamolar. Ayrıca yedi (veya on iki) ayrı dil konuşan ve ülkede nakliyat işlerini tekellerinde bulunduran Gurageler. Türk asıllı olmakla övünen Hararlılar. Ve saire.

Şimdi ne oluyor

Başını TPLF’nin çektiği EPRDF (Etiyopya Halkının Devrimci Demokratik Cephesi) 1991’den beri iktidardaydı. Derler ki ordu ve emniyet güçlerinde Tigrayliler bu sayede mafya gibi örgütlendiler; ballı devlet ihaleleri onların oldu. Geleneksel Amhara elitinin direnişini kırmak için ülkede gitgide şiddetlenen bir baskı rejimi kuruldu. Çoğu Amhara ve sol eğilimli olan üniversiteli aydın kesime göz açtırılmadı.

EPRDF’nin ikinci güçlü bileşeni olan ODP (Oromo Demokratik Partisi) Oromo halkının hızla yükselen konumuna paralel olarak 2010’lu yıllarda öne çıktı. Parti lideri ve Oromo eyalet başkanı olan Abiy Ahmed 2018’de beklenmedik bir şekilde EPRDF lideri seçildi. İki ay sonra başbakan oldu. İlk iş olarak Eritrea ile 25 senedir süren savaşı sonlandırdı. Bunun sonucu olarak Nobel Barış Ödülü’ne layık görüldü. İçeride demokratik açılım politikası başlattı. Siyasi mahkumlar affedildi, basın üzerindeki baskılar hafifledi. Bu sayede Amhara aydınlarıyla hükümetin ilişkileri düzelme yoluna girdi. TPLF iktidarında yolsuzluk ve zorbalıkla itham edilenler devlet kadrolarından ayıklanmaya başladı; ordu ve istihbarat servisinde padişahlık kurmuş olan eski TPLF gerilla şefleri görevden alındı.

Nihai darbe Kasım 2019’da vuruldu. Refah Partisi (Prosperity Party) adıyla yeni bir iktidar partisi kuruldu. Biri hariç EPDRF’nin bileşenleri yeni partide yerlerini aldılar: ODP, ADP (Amhara Demokratik Partisi), SEPDM (Güney Ethiopya Halkları Demokratik Hareketi), Harari Ulusal Birliği, Somali Halkları Demokratik Partisi, Afar Ulusal Demokratik Partisi ve hatta Beni Şengül ve Gumuz Halkları Demokratik Partisi Abiy’e biat etmekte gecikmediler. Sadece TPLF, lanet üstüne lanet okuyarak, 28 yıllık iktidarı terk edip gitti.

Savaş kaçınılmazdı. Bir yıl gecikmeyle 2020 Kasımında patlak verdi. Bu sene Eylülde seçim yapılması gerekiyordu; covid bahanesiyle belirsiz bir geleceğe ertelendi. Bunun üzerine Tigray eyaleti Abiy hükümetini gayrimeşru ilan etti. Hükümetin gönderdiği ordu komutanlarını gözaltına alıp geri yolladı. Geçen hafta ordu Tigray’i istila etti; şiddetli direnişle karşılaştı. Tigray halkına, kuşaklar boyunca anlatacak yeni zulum öyküleri üretme kapısı açıldı.

 





5 comments:

  1. Rimbaud "Harar aimé" demişti; kentin mavi beyazları Fransız güneyini hatırlatmış mıdır mı bilmiyorum, su o kadar uzakken, ama sufi havası fırtınalı ruhuna dinginlik vermiş, bol bol kat çiğnemiş. Türklük olsaydı ruhunda (Harar'ın), Rimbaud'nun içindeki satyr'e konuşur, deli oğlan "Meryem'in nurlu topuklarına" dönemezdi.

    Addis Ababa ve Axum, covid öncesi, görmek, hissetmek için çıldırdığım yerlerdi. Hatta Boynuz'u, güneşin tahtını, çaplıca, imparatorluk kalıntılarını, seraplarını, lekelerini saya saya gezmekti amacım, olursa Somali vs dahil; Ahit Sandığı'nın kilidini kırdıktan sonra.

    Şimdi, virütik vakitler, hipsterların "Etyopya mutfağı nefis paylaşımcıdır, herkes aynı tabaktan yiyor bakın" makaleleriyle idare ediyoruz.

    Çok güzel olmuş tarihe / topluluklara bakış yazınız, elinize sağlık.

    Gomanizmin başı da görüldüğü yerde cidden ezilmeliymiş ayrıca.

    ReplyDelete
  2. Bu yazıyı okudunuz mu?
    Hayatın yegâneliği yahut kapitalizmin çökmeyişi üzerine
    https://www.kurdistan24.net/tr/opinion/b748d954-4026-4da5-a18b-b40de4c6108e

    ReplyDelete
  3. Hocam Clifford Geertz'in Peddlers and Princes diye bir kitabi var, bir Musluman Java kasabasiyla Hindu Bali kasabasini kiyaslamis. Musluman esnaf, Oromo sosyal organizasyonu filan deyince aklima geldi, cok benzer konulardan bahsetmis, okumadiysaniz ilginizi cekebilir.

    ReplyDelete
  4.   Youtube'da "Tigray music" olarak arattım. Üşenmedim, çıkan müzik videolarının pek çoğunu seyrettim. Bayağı eğlenceli bir müzik ancak öyle çok fazla hızlı ve hareketli değil, elbette yavaş ve durgun da değil, normal sadece. Ayrıca dinlediğimde farkettim ki, Tigrinya halk müziği tipik siyah Afrika melodilerini ihtiva ediyor, Türkiye'nin doğu ve güneydoğu Anadolusunun folklorik nağmeleriyle hiç alakası yok.

       Bununla beraber, görüntülerde devamlı gösterilen silahlı gerilla mücadelesini aşırı öne çıkarmaları, sosyalizan Kürtçülükle epey benzeşiyor. Yani o kısmı doğru.

    ReplyDelete
  5. [bu 1 saatlik Etyopya dokümanteri yeni]
    Rick Steves Hunger and Hope: Lessons from Ethiopia and Guatemala
    https://www.youtube.com/watch?v=pzSUqYaW8i4&t=967

    ReplyDelete