Dünyadan Haberler

[Yazıdaki bazı sayılar anlaşılmayan bir şekilde uçmuş. Aslını bulunca düzelteceğim - SN]

The Economist’in her yıl çıkardığı Pocket World in Figures’ün 2017’si çıkmış. Arkadaşlar sağolsun göndermişler, iki üç gün dünyanın karnesini incelemekle geçti. Sizin de ilginizi çeker mi? Kestiremedim. Ama gözüme çarpanları paylaşayım dedim, belki istifade eden olur.

Nüfus
En büyükler 1,4 milyarla Çin, 1,26 milyarla Hindistan. Ama 2025’ten önce Hindistan’ın öne geçmesi bekleniyor. ABD 322 milyon nüfusla üçüncü. Türkiye onsekizinci, 2025’te de onsekizinci kalıyor, tabii ufalacağı tutmazsa.

Nüfusu en hızlı artan 45 ülkenin tam 38’i Sahra-altı Afrika’da. Rekor yıllık %4 artışla Nijer’in. Nijer’in başka başarıları da var. 20 yaş altı Nijer’li her 1000 kadından 208’i son beş yılda doğurmuş. Kadın başına doğurganlık oranı 7,5 ki inanılır gibi bir sayı değil. Nüfusun yarısı 14,8 yaşın altında.
Kişi başı yıllık gelir 432 dolarla sondan beşinci.

Nüfusu bilfiil azalan ülkelerin başında Bulgaristan, Romanya, Litvanya, Letonya ve Ukrayna geliyor. Öbür Doğu Avrupa ülkelerinin hemen hepsini önümüzdeki beş yılda nüfus kaybı bekliyor. Batı Avrupa ortalaması yüzde sıfır. Nüfus kaybeden diğer ülkeler arasında Bermuda, Martinik, Barbados, Jamaika gibi ada ülkeleri göze çarpıyor.

Teenage doğumlarında Hindistan gelecek beş yılda 8,7 milyon doğumla başta. Nüfusa oranlandığında ise başta gelen 23 ülkenin 23’ü de Afrika’da.

En büyük kent 38 milyon nüfusla Tokyo. Ardından Delhi, Şanghay, Beijing ve eskiden Bombay dediğimiz Mumbai geliyor, sırasıyla 29, 27, 24, ve 22 milyon. İstanbul onsekizinci. Dünyadaki en büyük 48 kentin onda biri Çin’de imiş.

Net Nüfus kaybı yaşayan 18 kentin tümü Rusya, Ukrayna ve Letonya’da.

Dünyanın en yaşanılası şehri Avustralya’da Melbourne imiş, 100 üstünden 97 puan almış. Onu izleyen yedi kentin üçü Kanada’da, üçü Avustralya’da. En berbat şehir tabii ki şimdilik Şam görünüyor. Nijerya’daki Lagos ile Bangladeş’teki Dhaka sanki o listede daha kalıcı olabilir.

En yüksek bina Dubai’deki Burc el-Halife, 800 küsur metre. Top yirminin 11’i Doğu Asya’da, 5’i körfezin Arap emirliklerinde. ABD dört bina ile hayli gerilere düşmüş.

En çok göçmen barındıran ülke 46 milyonla ABD. Onu 12 milyonla Almanya izliyor. Türkiye 19.uncu. Nüfusa oranlarsan listenin ilk üçü Birleşik Arap Emirlikleri, Katar ve Kuveyt.

Mülteci sayısında Türkiye ve Pakistan birinciliğe oynuyor. En çok mülteci başvurusu alan ülkeler açık ara Almanya ve ABD.   

Gelir
Toplam milli gelirde ABD 17 trilyon dolarla açık ara önde. Çin ikinci, Türkiye onsekizinci. Ama purchasing power parity dedikleri satın alma paritesini hesaba katarsan ABD ile Çin başa baş, Türkiye bir basamak atlayıp onyedinci geliyor.

Kişi başı gelirde ilk üç sıra mini devletlerden, Monako, Liechtenstein ve Lüksemburg’un. Monako’da kişi başı yıllık gelir 187 bin dolarmış - Allah artırsın diyoruz. Bunları saymazsak, normal ülkeler arasında birinci 96 bin dolarla Norveç, 85 bin dolarla İsviçre. ABD kişi başı 54 bin dolarla ondördüncü geliyor. Türkiye ilk altmışta yok. Sanırım yüzle yüz yirminci arası bir yerde.

En gariban 32 ülkenin 27’si Kara Afrika’da. Öbürleri Afganistan, Kuzey Kore, Haiti ve Tacikistan. En fakiri yılda adam başı 268 dolarla Burundi.

Gelire eğitim, sağlık gibi faktörleri ekleyip İnsani Gelişmişlik Endeksi diye bir şey hesaplamışlar. Liste başı yüz üstünden 94 puanla Norveç. Sonra Avustralya, İsviçre, Danimarka geliyor. Türkiye ilk 62’de yok; son 22’de de yok.

En berbat zengin-fakir uçurumu Güney Afrika Cumhuriyeti’nde. En dengeli dağılım, fakirlik eşitleyen Ukrayna’da.

2004-2014 arası en hızlı zenginleşen ülkeler Katar, Azerbeycan ve Türkmenistan. Türkiye ilk elliye girememiş. En kötü kırka da girmemiş.

Ticaret
Dünyanın en büyük ihracatçısı 18 üyeli Euro bölgesi. Onu ABD ve Çin izlemiş. Türkiye otuzüçüncü sırada. Euro bölgesinin yirmide biri kadar mal ve hizmet ihraç etmiş. Sıra elle tutulan ürünler ihracına gelince Çin birinci sıraya geçiyor, ABD ikinciliği koruyor. Başta gelen on ülke dünya sanayi ürünleri ihracatının yarısından fazlasını gerçekleştiriyor.

Almanya’nın 280 milyar, Çin’in 219 milyar dolar dış ticaret fazlası var. Buna karşılık ABD’nin dış ticaret açığı 389 milyar dolar. Türkiye 2014’te 43 milyar dolarla en çok dış ticaret açığı olan beşinci ülke olmuş. Buna karşılık ulusal gelirine oranla en çok dış ticaret açığı olan 46 sefil ülke arasında Türkiye yok.  Kısmi rezervler, yani kasadaki nakit açısından dünya birincisi 3,4 trilyon dolarla Çin. Japonya 1,2 trilyonla ikinci, Türkiye 111 milyarla yirmi birinci.

Enflasyon oranında Türkiye ne ilk 22’ye ne son 21’e giriyor. En kötüsü 2015’te 0 enflasyonla Venezuela.

2015’te dünya piyasalarında fiyatı en çok artan ürünler I’la çay ve ’la yün. Son beş yılda sığır eti ve yün fiyatları artmış, diğer tüm hammaddelerin fiyatı dolar bazında fena halde düşmüş. Petrol, şeker, bakır, mısır, kahve, pirinç, altın, kereste fiyatlarında ’yi aşan düşüşler var. Hammadde üreticisi ülkelerin durumu yaş.

2015’te konut fiyatları artışında Türkiye  ’le dünya birincisi. Son beş yıllık artışta Brezilya birinci Türkiye ikinci. Yani Türkiye’de yatırım yapacaksan konuta yapacaksın.  

Toplam dış borçta Çin 959 milyarla dünya birincisi, Türkiye 408 milyarla yedinci. Dış borcu toplam mal ve hizmet ihracatına oranlayınca Türkiye onikinci sıraya düşüyor. Ama dikkat: ihracatına oranla en çok borcu olan ülkeler sıralamasında Sudan, Moğolistan, Laos gibi tüy sıklet ülkeleri çıkarırsan, Türkiye Brezilya’nın ardından ikinci sırada.

En çok dış yardım alan ülkeler sıralamasında Türkiye üç küsur milyar dolarla yedinci. Sanırım mülteciler için AB’den aldığımız para bunun sorumlusu. En çok dış yardım alan ülkeler dörder küsur milyarla Afganistan ve Vietnam.

Üretim
Sanayi üretiminde Çin 4 trilyon, ABD 3 trilyon dolarla açık ara önde. Onları Japonya ve Almanya izliyor. Türkiye ondokuzuncu sırada. Hizmet sektöründe ABD 12 trilyon dolar üretimle rakip tanımıyor. Çin 4, Japonya 3 trilyonlarda. Türkiye ilk 52’de yok.

Toplam tarımsal üretimde Türkiye 57 milyar dolarla onuncu. Fransa’nın önüne geçmiş olmamız ilginç. Liste başı 950 milyarla Çin, ikinci 336 milyarla Hindistan.

Türkiye dünyanın onuncu en büyük meyva üreticisi, onuncu buğday üreticisi, dördüncü sebzecisi. Tüm tarımsal ürünlerde Çin açık ara birinci. Tahıl ve ette ABD ikinci.

Çayda Türkiye dünyanın yedinci en büyük üreticisi, üçüncü en büyük tüketicisi. Hem üretimde hem tüketimde Çin birinci, Hindistan ikinci.

Yeraltı kaynakları üretiminde Türkiye hiçbir kalemde ilk ona girememiş. Buna karşılık bakır tüketiminde sekizinciymişiz.

Dünyanın en büyük petrol üreticileri günde 12şer milyon varille ABD ve Suudi Arabistan. Rusya yaklaşık 11 milyon varille üçüncü. Üretimi ile tüketimi arasında net 8 milyon varil açık olan Çin, petrol alanında dünyanın en aç ülkesi görünümünde.

Venezuella , Suudi Arabistan ile dünyanın işlenmemiş petrol rezervlerinin en büyük kısmına sahip. Onları Kanada, İran, Irak, Kuveyt ve Rusya izliyor. Türkiye’nin o taraklarda bezi yok.

Çalışma Hayatı 
Kadınların ekonomik hayata en az katıldığı 16 ülkenin 15’i İslam ülkeleri, öbürü Hindistan. Lübnan’ı İslam ülkesi sayacak mıyız bilemedim.

İşsizlik oranında başı Afrika ülkeleri, Bosna-Hersek, ve Mauritius ve Guadelup gibi bazı ada ülkeleri çekiyor. İlk 44’te yokuz.

Ofis kiralarının en yüksek olduğu kentler Londra ve Hong Kong. New York, Beijing, Tokyo ve Şanghay başa oynayanlar arasında.

Brain drain dedikleri beyin göçünden en çok etkilenen ülkelerin başında Sırbistan, Moldova, Bulgaristan, Hırvatistan, Romanya gibi Doğu Avrupa ülkeleri geliyor.. Sanırım Batı Avrupa’ya bu ülkelerden göçün kolaylığı bu sonucu etkileyen bir faktör. Beyin göçünden istifade eden ülkeler tabii İsviçre, ABD, AB ülkeleri. Ama liste başında Katar ve BAE de var.

Araştırma ve geliştirme yatırımında ABD 457 milyar dolarla birinci. Çin (211 milyar) ikinci, Japonya ve Almanya onun peşinde. A&G harcamalarını ulusal gelire oranlayınca Güney Kore birinci, İsrail ikinci, ABD on birinci sıraya düşüyor.    

Borsa
Dünyanın hem sermaye büyüklüğü hem kâr açısından en büyük şirketi Apple. Sermayesi 600 milyar dolar kadar; yani İsveç’in ulusal gelirinden biraz fazla.

Onu Google, Microsoft, Amazon ve Facebook izliyor. Sermaye büyüklüğüne göre ilk yirmide iki petrol şirketi, fakat beş ilaç şirketi var.

En büyük dokuz bankanın dördü ABD’de, dördü Çin’de. Ama dünyadaki en büyük yüzer-gezer paranın en önemli kaynaklarından biri olan yatırım fonlarına bakarsan, ilk sırada 848 milyar dolarla Norveç Devlet Emeklilik Fonu, ikinci sırada Abu Dhabi Yatırım İdaresi geliyor. Katar, Suudi, Çin, Hong Kong ve Singapur başa oynayanlar arasında.

Alım satım hacmi açısından Nasdaq 2015’te 32 trilyon dolarla birinci, Şanghay borsası 21 trilyonla ikinci, New York 19 trilyonla üçüncü gelmiş. Borsa İstanbul 375 milyar dolarlık alım satımla yirmiüçüncü.

Yaşam Kalitesi 
Demokrasi endeksinde Norveç yüz üstünden 88’le birinci ilan edilmiş. İsviçre, İsveç, Finlandiya onu izliyor. En dipteki yirmi ülkeden onu islam ülkeleri. Çin’le Rusya’yı da en kötülere katmışlar. Türkiye 2015 itibariyle listelere girememiş.

Üniversitelileşme liglerinde Yunanistan başta görünüyor. Sanırım oradaki ekonomik krizin bir sonucudur, işsiz kalanlar bari okuyalım diyordur. İkinci ’le Güney Kore. Türkiye onsekizinci sırada.
Okuryazar oranı en düşük olan kırk ülkeden yirmi kadarı (Afrika’dakiler dahil, 27’si Afrika’da olmak üzere) İslam ülkesi.

Eğitim bütçesinin ulusal gelire oranı bakımından Litvanya ve Küba zirvede, Afrika ülkeleri dipte. Monako’nun en diplerde olması ilk başta şaşırtıyor. Ama Monako nüfusunun büyük bir kısmının milyarder emeklilerden oluştuğu düşünülünce normal olmalı.

En yüksek boşanma oranları Rusya, Belarus, Ukrayna, Letonya gibi eski Sovyet ülkelerinde. Onları İskandinavlar ABD ve diğer Batı Avrupa ülkeleri izliyor. En düşük boşanma oranına sahip ülkeler başında Şili, Guatemala, Peru, İrlanda gibi Katolikler var.

Kadınlarda ortalama ilk evlilik yaşı, Sahra’nın kıyısına sıkışmış bir Afrika ülkesi olan Nijerya’da 15, onun komşusu olan Çad’da 16. Afrika’nın dokuz ülkesinde ilk evlilik yaşı ortalaması 18’in altında. Buna karşılık İsveç’te kadınlar ilk evliliklerine ortalama 33 yaşında karar veriyorlar. İlk evlilik yaşı ile ülkenin kalkınma düzeyi arasında şaşılacak kadar net bir korelasyon var.  

Afrika’daki Gine, Angola ve Senegal’de ortalama hane halkı büyüklüğü - çoluk çombakla beraber- 9. Almanya’da 2. İki aşırı uçtan da kaçınmak en doğrusu herhalde.

Kişi başı hayır kuruluşlarına ve yabancı kişilere en çok bağışta bulunanların başında Myanmar ve Yeni Zelanda geliyormuş. En çok bağış veren 28 ülke arasında İslam ülkelerinden sadece Bahreyn, BAE ve Kırgızistan var.

Ulaşım
ABD’de 6,6 milyon kilometre, onsekizinci sıradaki Türkiye’de ise 391 bin kilometre karayolu varmış. Yol başına en çok vasıta düşen ülke Kilometrede 628 vasıta gibi kabus bir rakamla Japonya. Almanya kilometre başına 74 vasıtayla yirmiyedinci, Yunanistan kırkdördüncü Türkiye trafik sıkışıklığında ilk elliye girmiyor. Tabii bu rakama Kars’ın Tunceli’nin yolları da dahil; İstanbul’u ayrıca hesaplamamışlar.  Ölümlü trafik kazalarında dünya rekoru,  yıllık 100.000 nüfusta 73 ölümle Libya'nın. En berbat 46 ülkenin 35'i Kara Afrika'da. Asya'da rekor, yüz binde 32 ölümle İran'ın.

İzlanda'da bin kişiye 720 otomobil,  Etiyopya'da 1 otomobil düşüyor.  ABD 375 otomobille 36. sırada imiş. Türkiye ilk ellide ve son ellide yok.

Yıllık otomobil üretiminde Çin birinci,  Türkiye  ondokuzuncu.  Otomobil satışlarında da sıralama aynı.  Buna karşılık yıllık toplam uçak yolculuğu adedinde  Türkiye 2014'de 92 milyon yolcuyla dokuzuncu sıraya yükselmiş.  Rusya'nın,  Fransa'nın,  İtalya'nın önünde.

Demiryolu ağında ABD 228 bin km. ile birinci sırada.  Türkiye yurdu demirağlarla sara sara 10 bin km.'yi bulmuş.  yirmibirinci sırada.  Buna karşılık demiryolu kullanımında ilk 24 arasına girmiyor.
Atatürk Havalimanı yıllık 61 milyon yolcuyla dünya havaalanları arasında on birinci, iniş kalkış sayısı açısından on dördüncü.  Her iki kalemin lideri, ABD'de bölgesel hub olan Atlanta.

Dünyanın en işlek 14 limanının yedisi Çin'de, beşi Singapur, Taiwan, Hong Kong gibi diğer Güneydoğu Asya  kıyılarında.

Suç ve ceza
Cinayet oranında dünya birincisi, yüz binde 84 cinayetle Honduras.  İlk beş ülkenin hepsi Orta Amerika ve Karayiplerde bulunuyor.  Silahlı soygunda da 20 rekortmenin 15'i Latin Amerika ve Karayip  ülkeleri. Latinler ateşli, anlaşıldı.

ABD yüz bin nüfusta 698 hükümlü ve tutukluyla,  dünyanın açık ara en büyük hapishane nüfusuna sahip.  Türkiye 2016 başı itibariyle 179 bin hükümlü ve tutukluyla dokuzuncu  sırada görünüyor;  ancak şimdi İran'ı geçip sekizinciliğe yükselmiş olmalı. Nüfusa oranla hükümlü- tutuklu sayısında mamafih henüz ABD'nin çok gerisindeyiz. Aradaki farkı kapatmak için daha yaklaşık 350 bin kişiyi hapsetmemiz gerekiyor.

Savaş
Savunma harcamalarında 2014 yılında Afganistan ve Oman ulusal gelirlerinin % 16,4'ü ile başa oynamışlar.  Onları Suudi Arabistan ve Irak izlemiş. ABD %3,3 ile yirminci sırada.  Mutlak sayılara bakınca sıralama radikal olarak değişiyor. ABD 597 milyar dolarla birinci,  Çin 145 milyarla ikinci,  Suudi Arabistan üçüncü, Rusya mütevazi bir 51 milyarla beşinci. Lakin Rusya'nın gerçek rakamları hakkında tereddüt var sanırım, anlaşılmaz bir dip not koymuşlar.

Çin silah altında 2,25 milyon askerle dünyanın en kalabalık ordusuna sahip.  ABD 1,4 milyon askerle ikinci, Türkiye dokuzuncu sırada görünüyor. ABD yıllık 10 milyar dolarlık silah ihracatıyla dünyanın bir numaralı askeri donatıcısı. İkinci konumdaki Rusya 5 milyarda kalmış.

İç ve dış güvenlik açısından dünyanın en sakin ülkesi İzlanda imiş. Onu Danimarka, Avusturya, Yeni Zelanda ve Portekiz izliyor. Türkiye toplam 163 ülke arasında sondan onsekizinci olarak gösterilmiş. Son bir kaç ayda o sıralama değişmiş olabilir sanıyorum.

Çevre
Dünyanın en büyük karbondioksit salıcısı 8 milyar tonla Çin, ikincisi ABD, Türkiye yirmi birinci.
Hava kirliliğinde lider kent açık farkla Delhi.  Katar başkenti Doha, Bangladeş'te Dhaka, Afganistan'da Kabil, Mısır'da Kahire havası en berbat şehirler arasında yer alıyor. Ankara o sıralamada on beşinci. İstanbul dereceye girememiş.

Dünyanın en büyük ormanları Rusya'da. Onu Brezilya, Kanada ve ABD izliyor. Afrika ülkesi Togo son 25 yılda ormanlarının % 67'sini,  Nijerya % 54'ünü, Uganda % 50'sini yok etmiş.

Sağlık
Ortalama yaşam beklentisi, emekli milyoner cenneti Monako'da  89,5 yıl. Orası sayılmaz diyorsanız Japonya 84,1 , İtalya 83,8 yıl. En düşük yaşam beklentisi olan 24 ülkenin tümü Kara Afrika'da. 24 ülkenin ortalaması 56 yıl civarı, ki bundan iki üç kuşak öncesinin dünya ortalamalarına bakarsanız gene iyi sayılır. Türkiye ilk elliye ve son elliye girmiyor.

Bebek ölümlerinde Angola binde 88'le feci durumda. En kötü 43 ülkenin 34'ü Afrika'da.  Öbürleri malum Afganistan, Pakistan, Yemen, Türkmenistan vb.

Diyabette Kuveyt, Katar, Suudi Arabistan, Bahreyn başa oynuyor. Kalp krizinde Türkmenistan ile Kazakistan, kanserde Macaristan ile Ermenistan, Moğolistan lidermiş.

ABD ulusal gelirinin 'sini sağlığa harcıyor, savunmaya ayırdığı payın beş katından fazla. Kişi başına en çok doktor Katar ve Monako'daymış. Küba üçüncü.

Obezite liglerinde Katar birinci, Kuveyt ikinci, BAE üçüncü. Türkiye nüfusa oranla onaltıncı sırada.

Teknoloji, kültür
Cep telefonu kullanımında lider, Makao ve Hong Kong gibi Çin'e bağlı şehir devletleri ile Bahreyn ve BAE gibi Körfez emirlikleri. Makao'da kişi başına 3,2 cep hattı düşüyormuş, bebekler ve yatalak dedeler dahil. İnternet kullanımında İzlanda, Norveç, Danimarka başı çekiyorlar. Türkiye ilk ellide yok.

Her milyon kişiye yılda 3470 yeni kitapla İngiltere kitap yayıncılığında tartışmasız bir numara. Bunda şüphesiz ana faktör, İngiltere'nin kendi nüfusundan çok daha büyük bir İngilizce konuşan dünyaya hitap edebilmesi. İngiliz kitaplarını sırf İngilizler alsa işler o kadar açılmazdı. İkinci sırada milyon kişiye 2482 kitapla Brezilya var, hayret. Türkiye'yi milyon nüfusa 670 kitapla  20. sıraya koymuşlar. Yani Türkiye'de  50 bin yeni kitap çıkıyormuş, bu doğru mu?

Yılda 2 milyar 117 milyon seyirciyle Hindistan dünyanın en büyük sinema seyircisi kitlesine sahip. Türkiye 60 milyonla 16. sırada. Yani Bollywood,  Yeşilçam'dan tam 35 kat büyük bir piyasaya hitap ediyor.  Kişi başına sinemaya gitme oranında ise Güney Kore başta.

Kişi başına gazete satış sayısında Lüksemburg, Hong Kong gibi şehir devletleri doğal olarak en üstte. Ama onları Ecuador'un izlemesi ilginç. Japonya 358 gazete ile beşinci sıraya düşmüş.

Basın özgürlüğünde ilk beşi İskandinav ülkeleri ile Hollanda paylaşıyor. İlk otuzda Namibya, Kıbrıs ve Estonya var, ama ABD yok. Türkiye haydi haydi yok.

ABD kimya dalında verilen Nobel ödüllerinin &'sını, fizikte @'ını, tıpta 5'ini, ekonomide e'ini almış. Bu rakamlar durumun vahametini tam yansıtmıyor, çünkü 1901'den saymaya başlamışlar. Son kırk yılı ele alırsak sanırım bu dört alandaki ödüllerin 'den fazlası ABD'ye gitti. Ve daha ilginci ödül alanların önemli bir çoğunluğu ABD dışında doğmuş bilim insanları idi. Beyin göçü mü dediniz?

ABD'li olmayanların rekabet şansına sahip oldukları tek alan Nobel Edebiyat ödülü görünüyor.
Bira tüketiminde kişi başı yılda 147 litre ile Çekya açık ara birinci. Hakkıdır, çok iyi biraları var çünkü.  Almanya ve Avusturya epey geriden onu izliyor. İrlanda onuncu, İngiltere yirmi ikinci sıradaymış, tuhaf.

Sigara tüketiminde Belarus birinci, Rusya üçüncü. Türkiye dereceye girmemiş. Kumarda ABD'yi Çin ve Japonya izliyor.

Turizm'de Fransa bütün nobranlığına  rağmen yılda 83 milyon ziyaretçi ile birinciliği korumuş. ABD turist sayısında ikinci, fakat turist gelirinde birinci. Türkiye 2014 itibarıyla 40 milyon ziyaretçi ile altıncı olma başarısını göstermiş. 2016'da sanırım ciddi bir kayıpla  onunculuk dolayında bir yere düşmüş olmalı.

Turizm harcamalarında 164 milyar dolarla Çinliler birinci. Amerikalılar 145 milyarla ikinci, Almanlar 106 milyarla üçüncü. Turizm yatırımı planlarken bu rakamları akılda tutmalı.