Çapakçur, Çevlik, Bingöl

Bir vesileyle Ebulferec Tarihi’ni[1] tararken, tık, en az yirmi senedir takılı duran bir jeton düştü. Selahaddin Eyyubi’nin berbat bir adam olan kardeşi Silvan hakimi Takıyeddin Ömer 1191 yılında Ahlat’ı basmaya giderken yolda Cebel Cûr’a uğrayıp oradaki Ermeni köylüleri kılıçtan geçirmiş. Süryanice metin Cabal Cûr ܔܘܪ ܔܒܠ diyor, sözcük Arapça, Cûr veya Côr Dağı anlamında.

Bir kuralı hatırlayalım. Yabancı dillerden Ermeniceye alınan ince L sesi daima ղ  harfiyle yazılır ve Ğ (ġırtlaktan ġ yahut gh) telaffuz edilir. Mesela Diocletianus > Erm. Tiyokġetyanos, Lazarus > Erm. Ğazaros, Elisabeth > Erm. Yeġsapet. O halde o dağın Ermenice adı olur Cabaġcur Ջաբաղջուր, Batı Ermenicesinin avam telaffuzunda Çapaġçur. Cur Ermenice “su” anlamına gelen cur=çur ջուր mu emin değilim; belki öyledir; belki de doğrusu cur değil cor’dur ջոր. Çapağ nedir diye Hübschmann’dan[2] bu yana bin kişi kafa yormuştur, acaba çağlayan mı demek, soğuk mu demek, ne demek diye. İşte buyurun, bu kadar basitmiş.

Bingöl ilinin adı 1944’e dek resmen Çapakçur idi, sonra değiştirildi. Türkçede ġ yahut x sesi “kıroluk” sayıldığı için herhalde k diye düzeltmişler bir tarihte. Yoksa yerlisi daima Çapaġçur veya Çapaxçur diye söyler.

*

İl merkezi olan kasabanın yerli adı (Zazaca, galiba Kürtçe de) Colîg diye geçer. Türkçe kaynaklarda bazen Çevlik biçimine rastlanır. Çevlik biliyorsunuz öz Türkçe, “etrafı çevrili bahçe, bostan” demek, Orta ve Batı Anadolu’da sıkça rastlanan bir yer adı. Bingöl gibi Türk nüfusu (eskiden) sıfır olan bir yerde Türkçe isim ne arar? Allahın mucizesi bitmez, demek vardır bir sebebi diye düşünmüştüm. Hatta yıllar önce “orası Çevlik değil Colîg hocam” diye ısrar eden biriyle tartışmıştım, besbelli sizin Zazaca adınız Türkçeden bozmadır diyerek.

Haksızmışım. Dağın ve oradaki kalenin adı Cûr veya Cor ise, bunun Kürtçe biçimi İrani dillerdeki tipik l/r değişimiyle Cûl veya Col olur. Eski yerleşim yüksekteyken sonradan aşağıda dere kenarına taşınmış denildiğine göre, yeni yerin adının da Kürtçe küçültme ekiyle Cûlik ya da Colik (“küçük Col”) olması normal olsa gerek.

---

[1] Batıda bilinen adıyla Bar Hebraeus, Malatya doğumlu Süryani alim, tarihçi ve din adamı (1226-1286). Arapça eserlerinde Cemalüddin Ebu’l-Ferec el-Malatî adını kullanır. Vekayinamesi 12. ve 13. yy Ortadoğu tarihine ilişkin en önemli kaynaklardan biridir.

Şimdi Elazığ Baskil ilçesinde olan ˁEbri (güncel adı Kuşsarayı, eskiden İzolî) kasabasında doğdu. Bar ˁEbraya adı çoğu kaynakta “Yahudioğlu” olarak yorumlanırsa da, doğum yeriyle ilgili olması daha güçlü olasılıktır.

[2] Heinrich Hübschmann, Alman dilbilimci (ö. 1908). 1904’te yayımladığı Altarmenische Ortsnamen (Eski Ermenice Yeradları), keşfedilmemiş arazide yol arayan bir öncünün heyecanı (ve hataları) ile doludur.