Jinekoloji Kürtçe mi?

Jin Kürtçe “kadın”, jinekoloji de “kadın bilimi”. Basit, değil mi?

Kelimeyi icat eden Batılılar Kürtçeyi nereden öğrenmiş diye aklımıza takılıyor. Sözcüğün Batı dillerinde ilk kaydı ne zamanmış diye bakıyoruz. Fransızca imiş. 1823’te Modern Fransızcada Tıp, Cerrahi ve Veterinerlik Sanatı Terimleri Sözlüğü (Dict. des termes de méd., chir., art vétér... dans Fr. mod.) adlı sözlükte belirmiş. İngilizcede hayli gecikmeyle 1849’da yine bir teknik ve bilimsel kelimeler sözlüğünde kaydı geçmiş. Her iki dilde tıbbi pratikte yaygınlık kazanması 1870’ler görünüyor. İlk jinekoloji polikliniği 1873. İlk jinekolog/jinekolojist 1872. Amerikan Jinekoloji Derneği’nin ilk toplantısı 1876. İlk jinekoloji profesörü 1879. İlk Jinekoloji Elkitabı 1883.

Türkçeye tahmin ediyorum nisaiye adıyla en geç 1880’lerde uğramıştır. Fransızca literatürle tedrisat gören Tıbbiye Mektebi talebeleri gynécologie terimiyle de ister istemez haşır neşir olmuş olmalı. 1891 tarihli Tıngır ve Sinapyan Lugatinde gynécologie yok gerçi, ancak gynécocratie (“taife-i nisanın umur-i hükümete müdahale etmesi usulü”) yer almış. Türkçe bir metinde jinekoloji sözcüğüne ilk 8 Teşrinisani 1933’te Türk Jinekoloji Cemiyeti’nin kuruluşu münasebetiyle rastladım. Jinekoloji mi diyeceğiz, nisaiye mi diyeceğiz diye tartışmışlardır mutlaka. Jinekoloji seçildiğine göre sözcük bir süreden beri mesleki çevrelerde kullanılıyor olmalı.

*

Frenkçe tıbbi terimlerin Eski Yunancadan türetilmesi usulü ne zaman başlar? İlk belirtileri ta 11. yy’da Salerno Tıp Okulu’nun kuruluşuyla başlamış olmalı. Antik Çağ tabipleri Arapçadan çevrildi gerçi, ama Arap tıbbında da teknik terimlerin birçoğu Yunancadan aktarmadır. Arapçayı aşıp direkt Yunanca kaynaklara gitme çabaları 13. yy’da hız kazanır. Ancak Yunancanın tıp dilinde norm haline gelmesi 15. yy’ın ikinci yarısında Avrupa üniversitelerinde Yunanca öğrenimin kurumlaşması ve Yunanca klasik metinlerin art arda düzgün edisyonlarının yayınlanmasından sonradır sanırım. Var orada güzel bir doktora tezi konusu, biri yazsa da okusak.

Sonuç olarak jinekolojinin – diğer tüm tıbbi ihtisas adları gibi – Yunancadan türetildiği açık. Eski yunanca gynê γυνή “kadın”, kökü gynaik- o yüzden herhangi bir çekim ya da yapım eki alırsa gynaik- halini alır. Antik Çağ tabiplerinden Galenos erkek memesinin bir hormonal bozukluğu olan gynaikomastizm’e değinmiş. Antik Atina’da kadın milletinin ahlaki kurallara uymasından sorumlu gynaikonomos kurumu varmış, uygunsuz yerlerde görülmek, namahremle samimi olmak, örtüsüz saçla sokağa çıkmak gibi durumlara bakarmış. 1684’te Püriten hocalardan biri kadınlarla erkeklerin utanma arlanma olmadan beraber dansettiği gynaecandrical dancing’den dehşetle söz etmiş. Radikal bir düzen düşmanı olan şair Shelley 1822’de kadınlarla erkeklerin entelektüel faaliyetlerde birlikte yer alacağı gynaecocoenic bir toplum hayali kurmuş. 1888’de bir İngiliz dergisi Fransa’da hüküm süren gynaecolatry’den insanlığa hayır gelmeyeceğini öngörmüş.

Γυνή sözcüğünün Homeros çağındaki orijinal değerinin /gunä/ olduğunu biliyoruz. MÖ 4. yy Atina’sında inceltilip /günê/ şeklinde telaffuz edilmiş. Milatı izleyen dönemde /gini/ şeklini almış. Güncel Yunancada /yineka/ “kadın”. Yazılışı aynen antik Yunancadaki gibi γυναικα.

Demek ki neymiş? Telaffuz kayarmış.

Latincede ve onu izleyen Batı dillerinde ince ünlüden önceki /g/ sesi /c/ye dönüşür. Modern Fransızcada onunla da kalmaz /j/ olur. Almanca gibi Latin etkisine nispeten kapalı dillerde bu dönüşümler olmaz. Bu yüzden “kadın” anlamına gelen Yunanca sözcükten aparılmış Fransızca terimler /jine/, Ortaçağ Fransızcasının telaffuzunu koruyan İngilizceler /cine/, Almancalar /gine/ ve hatta /güne/ olarak söylenir. Fransızların /jinekoloji/ dediği nesneye İngilizler /cinıkalıci/, Almanlar /günekologiy/ der.

O halde neymiş? Jinekoloji Türkçeye İngilizceden yahut Almancadan değil Fransızcadan aktarılmışmış. Bu da normalmiş çünkü 1880’lerde olsun 1930’larda olsun, hatta 1960’larda olsun Türk kültür elitlerinin ‘referans dili’ Fransızcaymış.

*

Peki Kürtçe jin? Onlar da Fransızcaya mı özenmiş?

Akraba dillerden Farsçaya bakıyoruz. Farsça zen “kadın”. Eski Farsça ve Pehlevi dilinde zan. Ancak bu dillerde z ve j ile jandarmanın j’si yazıda ayırt edilmediği için telaffuzu zan mı jan mı kestiremiyoruz. Zerdüşt kutsal metinlerinin dili olan Avesta’da cumhuriyetin c’siyle caini- “kadın”; gıni- de kadın. Avesta diline çok yakın bir dil olan Eski Hintçede câni- “kadın”, gınâ- “tanrıça”. Kürtçeye yakın bir İrani dil olan Zazacada ceni veya cıni “kadın”.

Öyleyse neymiş? Tıpkı Latin dillerindeki gibi Hint-İran dillerinde de bir g/c/j problemi varmış.

İrani dillerle ilgisiz bir dil olan Ermeniceye bakıyoruz. Eski Ermenice kin կին “kadın”, çoğul hali tamamen kuraldışı kanayk կանայք, bize Yunanca gynê ile gynaikê’yi hatırlatmaması imkansız. Güncel Batı Ermenicesinde aynı sözcükler gin ve gınik olarak söyleniyor.

Eski Slavca jena “kadın”. Bugünkü Rusça, Bulgarca, Sırpça, Çekçe vs. aşağı yukarı hep aynı. Bin yıldır ölü bir Baltık dili olan Eski Prusçasını da biliyormuşuz: genna “kadın”.

Eski Anglosaksonca cwen, okunuşu /kwen/ “kadın”. Halen ingilizcede bildiğimiz queen, “kraliçe”. Ama unutmayın, İngiliz argolarında queen hala “karı, kadın” anlamında kullanılır. Eski Yüksek Almancada quena, Orta Yüksek Almancada quene “kadın, zevce” demek imiş. Modern Almancadan düşmüş.

Eski İrlandaca ben “kadın”, çekimli hali ban. Mitolojik dişi köpekler olan banshee’leri belki bilirsiniz, oradan.

Bu sonuncusu ne alaka diyeceksiniz. Demeyin. Çünkü elimizde şöyle bir tablo var.

İlk satırda kelime başındaki seslerin Hintavrupa Anadili adı verilen teorik dildeki varsayılan aslını, sonraki satırlarda bu seslerin çeşitli tarihi dillerdeki yansımalarını görüyoruz. Hepsi onlarca, hatta yüzlerce kelimede kurallı olarak karşımıza çıkan eşdeğerlikler. Kafadan atılmamışlar. Neredeyse 200 senelik canhıraş bir emekle ortaya çıkarılmış, test edilmiş, tartışılmış ve kabul edilmişler.

Demek ki HA dilinde g^w şeklinde yazılan dudaksıllaştırılmış ötümlü orta damak sesi (labialized voiced velar plosive), ki halen Hint dillerinde mevcut bir ses, g dedikten sonra dudağı büzüyorsun, Hint ve eski iran dillerinde g veya c, Eski Ermenicede k, Eski Yunancada başka seçeneklerin yanısıra g, Eski İrlandacada b şeklini alıyormuş. Jinekoloji sonucunu verinceye dek HA g^w > Yun g > OLat c > Fr j aşamalarından geçmiş. Fransızlar değil Ruslar icat etse Jenskoloji, Ermeniler önce davransa Gınikoloji olacakmış. Olmamış.

Tabii Kürtçe ve Türkçeden başka dille alışverişiniz olmamışsa bunları tahayyül etmek zor. Madem Türkçe değil demek ki Kürtçedir diye akıl yürütmek daha kolay.