Cumhuriyet ile medeniyet nasıl çatıştı

Cumhuriyetin 1934-35 ‘YeniTürk adları’ seferberliğinde üretilen erkek adlarının ‘erkeklik’, savaş, saldırganlık, güç, ırk, soy, Türklük gibi temaları işlediğini gördük. Kadın adları aynı madalyonun öbür  yüzüdür. Çoğu sevgi, şefkat, çiçek, böcek ile ilgilidir. Şaşılacak bir oranı dünyanın uydusu olan ay’a değinir. Böylece, birincil ışık kaynağı olan güneşe oranla kadının ikincilliği vurgulanmış olur.

Ulu Önderin önderliğinde yaratılan Cumhuriyet adları, adeta çağdaş feminizmin kâbusudur.

Başka türlü olabilir miydi? Nasıl olabilirdi? Hayali bir ülke düşünün, mesela masallardaki Çin diyarı olsun, şöyle erkek adları kullansınlar:

medeniyetin erdemi, medeniyetin ışığı, medeniyetin gündüzü, medeniyetin yüceliği, medeniyeti ihya eden, medeniyetin iyiliği, medeniyetin övüncü , medeniyetin ihtişamı, medeniyetin yıldızı, medeniyetin onuru, medeniyetin kutluluğu, medeniyetin düzeni, medeniyetin güneşi, medeniyetin keskin kılıcı, medeniyetin güzelliği, medeniyetin şanı, medeniyetin azameti , medeniyetin tacı, medeniyetin benzersizliği, medeniyetin kanıtı, medeniyetin dolunayı, medeniyetin son basamağı, medeniyetin günışığı, medeniyetin kıvılcımı, medeniyetin ekseni, medeniyetin öncüsü, medeniyetin meşalesi, medeniyetin muhafızı, medeniyetin kurtuluşu, medeniyetin barışı, medeniyetin başarısı, medeniyetin ziyneti, medeniyetin şecaati, medeniyetin kerameti, medeniyetin yiğidi, medeniyetin dostu, medeniyetin barışı, medeniyetin yükselişi, medeniyetin sakınganlığı, medeniyetin halis dostluğu, medeniyetin simgesi, medeniyetin taşıyıcı direği, medeniyetin güzel yüzü, medeniyeti ıslah eden, medeniyetin asaleti, medeniyetin temeli , medeniyetin kavrayışı, medeniyetin okyanusu, medeniyetin saflığı, medeniyetin övgüsü, medeniyetin cömertliği, medeniyetin zaferi, medeniyetin soyluluğu, medeniyetin şükranı, medeniyetin lütfu , medeniyetin bereketi, medeniyetin bağışlayıcılığı, medeniyetin şerefi, medeniyetin övgüsü, medeniyetin arınması, medeniyetin cesareti, medeniyetin hilali, medeniyetin yardımcısı, medeniyetin cömertliği, medeniyetin samimi dostluğu, medeniyetin hikmeti, medeniyetin en ulusu, medeniyetin aslanı, medeniyetin ilhamı, medeniyetin kudreti, medeniyetin dostu, medeniyetin tanıklığı, medeniyetin emri, medeniyetin yeterliliği, medeniyetin en şanlısı, medeniyetin şanı, medeniyetin doğru yolu, medeniyetin seçkinliği, medeniyetin esenliği, medeniyetin mücadelesi, medeniyetin feneri, medeniyetin erdemi, medeniyetin iffetlisi, medeniyetin rotası, medeniyetin öncüsü, medeniyetin cömertliği, medeniyetin tanıklığı, medeniyetin örneği, medeniyetin yargısı, medeniyet elçiliği, medeniyetin gözbebeği, medeniyet bahçeleri, medeniyetin temelleri, medeniyetin şafağı, medeniyetin en faziletlisi, medeniyetin doğru yolu, medeniyetin refahı, medeniyetin dolunayı, medeniyetin sadakası, medeniyetin güzelliği, medeniyetin halis dostu, medeniyetin ümit ve beklentisi, medeniyetin mucizesi, medeniyetin merhameti, medeniyetin dirilişi, medeniyetin kulları, medeniyetin esenliği, medeniyete nail olan, medeniyetin bilgisi, medeniyetin rehberliği, medeniyetin armağanı, medeniyetin şefkati, medeniyet inancı, medeniyetin yüreği, medeniyetin bedeli, medeniyetin müjdesi, medeniyetin en kusursuzu, medeniyetle aydınlanan, medeniyetin feneri, medeniyetin direnci, medeniyetin en güzeli

Mümkün mü böyle bir kültür? Mümkün. Hatta mümkün olmakla kalmıyor, Türkiye’de var bu adlar. Hatta daha ilginci, doksan yıllık propagandaya rağmen hala Cumhuriyet adlarından daha yaygınlar. Buyurun:

(Not: Sıra yukarıdakilerle aynıdır. Numaralayıp eşleştirebilirsiniz. Tablo yapıp Excel’e de çekebilirsiniz.)

Selahattin, Nurettin, Sabahattin, Alaettin, Muhittin, Hayrettin, Fahrettin, Bahaettin, Necmettin, Şerafettin, Sadettin, Nizamettin, Şemsettin, Hüsamettin, Cemalettin, İzzettin, Celalettin, Tacettin, Vahidettin, Burhanettin, Bedrettin, Kemalettin, Ziyaettin, Şihabettin, Kutbettin, Sadrettin, Seracettin, Gıyasettin, Necattin, Sulhattin, Nasrettin, Zeynettin, Şahamettin, Keramettin, Secaattin, Veliyittin, Selamettin, Refaettin, Takiyettin, Saffettin, Alemettin, İmadettin, Vecihettin, Muslihittin, Asalettin, Rüknettin, Fehmettin, Bahrettin, Sefahattin, Vasfettin, Semahattin, Fevzettin, Necbettin, Şükrettin, Lütfettin, Feyzettin, Şefaattin, Nebahattin, Senaettin, Beraattin, Cesarettin, Şöhrettin, Zahrettin, İkramettin, Ülfettin, Hikmettin, Azamettin, Usamettin, İlhamettin, Kudrettin, Muhbettin, Şehadettin, Emrettin, Kifayettin, Eazzettin, Mecdettin, Hidayettin, Nezahattin, Ferahattin, Cihadettin, Misbahettin, Fazlettin, Afifettin, Minhacettin, İmamettin, Sehaeddin, Şahadettin, Emsalettin, Hükmettin, Risalettin, Eynettin, Riyazettin, Esasettin, Fecrettin, Efdalettin, Reşadettin, Felahattin, Kamerettin, Niyazettin, Behçettin, Esirettin, Recaettin, Ayettin, Rahmettin, Baasettin, İbadettin, Ferecettin, Mazharettin, İrfanettin, Delalettin, Ataettin, Merhamettin, İmanettin, Fuattin, Cezaettin, Beşarettin, Ekmelettin, Münirettin, Nibraseddin, Kıvamettin, Ecmelettin

Hop bakalım diyeceksiniz, bunlar medeniyet değil din, abarttın bu sefer Sevan. Hem pis Araplar...

Abarttım mı gerçekten? Biraz zorladım belki, ama abarttığımı sanmıyorum. Düşününce hak vereceğinizden eminim.

Bir kere din ve medeniyet aynı kökten kelimeler, bağlantı hayli dolaylı olsa da her ikisinin çekirdeği DYN. Oradan başlayalım.

Medeniyet ne demek? Daha önce bir yazıda  değinmiştim, Avrupalıların 18. yy’da keşfettiği bir kavram, civilisation. Egemenliğinden ve üstünlüğünden emin olan bir kültürün, kendisini farklı kılan özellikleri tanımlamak için kullandığı bir sözcük. Şehirliyi köylüden, yerleşik düzene sahip olanı vahşiden, barbardan ve Kızılderili kabilesinden ayıran ‘şey’. Her şeyden önce bir network ima eder: Biz, medeniler, birbirimizi tanırız; ortak inançlarımız ve ortak mitlerimiz vardır; ortak eğitimimiz sayesinde birbirimizin dilinden anlarız. Yasa fikrini içerir: yerleşik, iyiliğine güvendiğimiz yasalarımız vardır; o sayede birbirimizle – az çok – barış içinde yaşarız; barbarlar gibi durmadan kavga etmeyiz. Yazılı bir kültüre işaret eder: yazı olmasa, kütüphaneler dolusu kitaplarımız olmasa, geniş bir sahada ortak değerlerde anlaşamayız, o değerleri dünyaya hakim kılamayız. Bir güzellik vizyonu içerir: medeni olduğumuz için parlak sanatçılarımız, sanat eserlerimiz vardır; onlarla yaşamımıza anlam ve değer katarız. Onlar sayesinde cömertiz: hayatımız hayvanca bir kör döğüşünden ve çıkar kavgasından ibaret değildir.

+Ettin’li isimlerin İslam dünyasında 11. yüzyılda – tam olarak 1014-1015’te – belirdiğine, 12.-13. yy’da salgın gibi yayıldığına geçenlerde bir yazıda değindim. İslam’ın parlak çağıdır. İspanya’dan Çin sınırına dek ‘şehirli’ yaşamın neredeyse tümü, dünya ticaretinin ezici bir büyüklüğü İslam’ın emrindedir. Ufak tefek farklarla hepsi ortak bir hukuk sistemine tabidir; hepsi aynı dili anlar. Bilim onlardadır; sanat, mizah, rafine erotizm onlardadır. Kütüphanelerinin zenginliği dillere destandır. İmparatorluk yıkılmıştır gerçi; birleşik bir devlet hayali de 10. yy sonlarına doğru tarihe karışır. O yüzden, tekil devletlerin ötesinde, medeni dünyayı barbarlardan, Afrika ve Asya’nın ve Slavistan’ın vahşi kabilelerinden ayıran ‘şeye’ bir ad bulmak gerekir. O şeyin adı dindir. Dinli unvanlar da tam o günlerde tedavüle girer.

Kullanılan nitelemelere dikkat edin. Din/medeniyet ‘ışık’tır (oysa barbar dünyası karanlıktır). Barıştır, erdemdir, iyiliktir, adalettir (çünkü ortak bir hukuk ve ahlak zeminine sahiptir). Onurdur (çünkü barbarlar gibi kör döğüşü dünyasında yaşamaz, manevi cömertliği tanır). İnsanı yüceltir, yol gösterir. Egemendir. Egemenliği korumak için doğal olarak bazen savaşmak, keskin kılıç kullanmak gerekir; zafer bizimdir. Fakat zafer, hilm ve merhametle terbiye edilmelidir.

Bunları kastetmişler. 18. yy Aydınlanmasının düzen karşıtlığını paylaşmamışlar gerçi. Ama şu isimlere yansıyan ‘uygar insan’ vizyonunun Montesquieu veya Spinoza’nınkinden farkını söyleyebilir misiniz?

*

Eskimişti tabii. İslam dünyasının çöküşüyle birlikte o medeniyet vizyonu kurudu, büzüştü, birtakım  atadan kalma gelenek ve mitlerin her ne pahasına olursa olsun savunulması düzeyine indirgendi. 20. yüzyıl başına gelindiğinde yukarıda saydığımız adların anlamını hatırlayan kalmamıştı. Sözlüğe bakıp çözenler dahi, tıpkı sizin demin yaptığınız gibi, miadı dolmuş bir zihniyetin hurafe ve saplantılarından fazlasını görmeme eğilimindeydi.

Yenilenme gerekiyordu. Ama ‘yeni’ diye dayatılan şey erk, erkeklik, savaş, kan, soy, ırk, tolga, Türklük, Atilla, Cengiz, Timur mu olmalıydı?