Ettinli isimler

Ed-dîn takılı bileşik isimlerin ilki Abbasi Halifesi el-Kaadir’in H 405 (M 1014-15) yılında Büveyhi emirlerinden Celalüddevle’ye ihsan ettiği Rükneddin lakabı imiş. 1025 yılında bu zat Irak hükümdarı olunca vezirine de Alemeddin lakabı verilmiş. Bunları 15. yy’da yazan Mısırlı Memluk tarihçisi İbn Tağriberdi (Tanrıverdi) söylüyor. Bundan evvelki yüz yılda (yani Miladi 900'lerden itibaren) ed-devle'li unvanlar var, fakat ed-din örneğine rastlamıyoruz. Gazne hükümdarı Emir Sebüktegin'in 994 yılında edindiği unvan mesela birçok kaynakta yazılanın aksine Nâsırüddin değil Nâsırüddevle.

Binyıl değişimini izleyen 300 yılda ed-din’li lakaplar, yeni bir tür devlet aristokrasisinin vazgeçilmez alameti oluyor. Selçuk egemenliğinin kurucusu Tuğrıl Bey de Rükneddin. Halefi Alparslan’ın lakapları Adududdevle ve Ziyaeddin; onun oğlu Melikşah Celalüddevle ve Muizzeddin. Konya sultanlarından Alaeddin Keykubad ile Gıyaseddin Keyhusrev malum; Şam sultanı Salahaddin Eyyubi malum. Celaleddin Rumi, Muhyieddin el-Arabi de tanıdık isimler. Hiç biri bu kişilerin öz adı değil, törenle verilen onursal bir unvan, biraz Batı Avrupa’nın soyluluk unvanları gibi. Ayağa düşmeleri çok sonra, 13. yy sonu, 14. yy başı.

Tanınmış şarkiyatçılardan J. H. Kramers ilk dönem bu lakapların Farsçadan uyarlama olduklarına işaret ediyor. Kimi doğrudan çeviri, Dînyâr > Veliyeddin, Şehriyâr > Adududdevle gibi. Kimi ses benzeştirmesi yoluyla asimile edilmiş: Ferîdûn > Ferideddin, Ferruh-dîn > Fahreddin, Beh-dîn > Bahaeddin gibi. Benzerlikler yakıştırma değil; aynı kişinin Farsçada öyle Arapçada böyle adlandırıldığı, ya da Feridun oğlu Ferideddin gibi sürekliliğe işaret eden sayısız örnek var.

Devir bu kültürel açılıma müsait. İslam tarihinde bu yıllar bir dönüm noktası. Abbasi/Arap İmparatorluğu çürümüş; 300 yıllık bir aradan sonra İran kültürü altın çağına adım atmış; Türklerin askeri egemenliği altında tüm İslam dünyasına hakim olmaya hazırlanıyor. Bu meyanda aristokrasinin niteliği değişmiş. Önceki dönemin seçkinleri, Abdullah bin Kays bin Raad bin Lüeyy gibi – gerçek ya da hayali – şecerelerle kendilerini eski Arap aşiretlerine bağlamaya özen göstermişler. Yeni döneminkiler unvanlarını kıymetli bir giysi – hılat – gibi, kılıç sahibinden ödül olarak almışlar.  Büyük bir kültürel değişimin habercisidir. Aynı zamanda İslam’ın en parlak, medeniyet sahasında en üretken, ortak insani değerlere en açık çağının başlangıcıdır. Hicri 400, Miladi 1000 civarı.

*

Aşağıda Mart 2009 itibariyle Türkiye’de eddin’li isimler taşıyan yetişkin erkeklerin listesini görüyoruz. Nüfus kayıtlarından en sık kullanılan imlayı seçtim. Sol kolon her adın nüfusu; toplam 1.488.732 kişi, 300 isim. Listedeki ilk elli-altmış ismin hepsi İslam geleneğinde yeri olan klasik isimler. Daha aşağıdakilerin bir kısmı (hepsi değil) ya henüz çözümleyemediğim varyantlar, ya da Şinasettin, İslamettin, Bilalettin, Ahmettin, Turhanettin gibi, uydurmasyon adlar. 

206574	Selahattin		165	Sabrettin		43	Hicabettin
146667	Nurettin		165	Zahittin		43	İmarettin
89400	Sebahattin		163	Kudrettin		43	Siyasettin
87309	Alaattin		159	Muhbettin		42	Ahmettin
86337	Muhittin		157	Şevkettin		42	Felahattin
73310	Hayrettin		152	İlhamettin		42	İslamettin
71021	Fahrettin		150	Şadettin		41	Hacettin
65585	Bahattin		150	Saittin		41	Ömeriddin
63117	Necmettin		148	Elveddin		40	Cemasettin
59623	Şerafettin		143	Emrettin		40	Hasbettin
54884	Seyfettin		141	Nahittin		39	Kamerettin
51858	Sadettin		141	Nusamettin		38	Behçettin
38236	Nizamettin		137	Nedrettin		38	Esirettin
38224	Şemsettin		137	Orhanettin		38	Niyazettin
35239	Hüsamettin		136	Azettin		36	Ridayettin
32312	Cemalettin		135	Musafettin		35	Evhattin
29165	İzzettin		134	Efrettin		35	Rasettin
26181	Celalettin		134	Mecdettin		35	Recaettin
22119	Tacettin		134	Sezaittin		35	Secalettin
15446	Burhanettin		132	Hidayettin		34	Ağamettin
14531	Vahdettin		124	Kadrettin		34	Bilalettin
13860	Bedrettin		124	Zikrettin		34	Mürvettin
13782	Kemalettin		123	Yasettin		33	Kefalettin
13188	Ziyaettin		119	Nezahattin		33	Methettin
12740	Şahabettin		117	Ferahattin		32	Mubahattin
11514	Kutbettin		115	Feridettin		32	Mürefettin
11163	Sadrettin		115	Necabettin		31	Ayettin
10880	Nusrettin		113	Cihadettin		31	Cavittin
7103	Seracettin		113	Fetahattin		31	Eminettin
6997	Gıyasettin		113	Möhrettin		31	İsabettin
6812	Necattin		111	İlamettin		31	Rahmettin
6465	Kıyasettin		106	Misbahattin		30	Nakittin
6057	Sulhattin		105	Faittin		30	Razettin
3956	Nasrettin		105	Talettin		27	Cumattin
3045	Zeynettin		105	Ziyamettin		26	Sahrettin
2933	Keramettin		102	Surettin		25	Bahsettin
2604	Şücaettin		101	Zülfettin		25	İbadettin
2113	Vahyettin		99	Veysettin		25	Yevmittin
1949	Selamettin		98	Vefaettin		25	Zerafettin
1782	Şahmettin		96	Kefaettin		24	Keşfettin
1670	Samettin		93	Ayfettin		23	Hicrettin
1603	Refaettin		91	Nezafettin		23	Rutbettin
1466	Velittin		90	Ebettin
1365	Musamettin		90	Hutbettin		22	Mürsettin
1214	Fikrettin		89	Fazlettin		21	Cezmettin
1190	Şahamettin		87	Afettin		21	Livaettin
1068	Takyettin		85	Münacettin		20	Lisanettin
979	Saffettin		84	İmamettin		20	Musabettin
963	Hiyasettin		84	Nezarettin		20	Müştekiddin
896	Alamettin		83	Nazmettin		20	Şinasettin
824	İmadettin		82	Mecmeddin		19	Feracettin
820	Yaşettin		80	Seheddin		19	Zümrettin
736	Vechettin		79	Hasrettin		18	Hamzettin
717	Şahattin		79	Mehmettin		18	İrfanettin
685	Muslahattin		79	Nefahattin		18	Mazharettin
675	Liyattin		79	Şahadettin		17	Delalettin
617	Rüknettin		78	Emsalettin		17	Sarettin
606	İlmettin		78	Hükmettin		17	Şeramettin
592	Esalettin		78	Sahabettin		16	Hilmittin
592	Fehmettin		77	Hulkattin		16	Nüzhettin
584	Bahrettin		73	Cevattin		16	Rahattin
578	Sefaettin		73	Kıyafettin		16	Yücettin
506	Mücahittin		73	Neşettin		15	Ataettin
493	Vasfettin		73	Tahattin		15	Merhamettin
466	Semahattin		71	Cevdettin		15	Müjdettin
463	Necettin		70	Beyazittin		15	Mürşittin
452	Fevzettin		70	Cahittin		15	Nakşettin
448	Sacettin		69	Namettin		15	Şeyhattin
405	İsamettin		67	Hamittin		15	Seyreddin
369	Şükrettin		67	Siyamettin		14	Mükafettin
365	İzamettin		65	Haşmettin		13	Beşarettin
362	Gülettin		64	Risalettin		13	Cezaettin
362	Nacettin		64	Suhyettin		13	Ekmelettin
351	Lütfettin		63	Eynettin		13	Fuattin
324	Halittin		63	İsmettin		13	İmanettin
309	Feyzettin		63	Sinamettin		13	İslahattin
309	Mirbahattin		60	Mevlüttin		13	Kefarettin
307	Necdettin		60	Vahabettin		13	Müftahittin
280	Necbettin		59	Riyasettin		13	Müstehaddin
262	Şefaattin		59	Turhanettin		13	Nurhanettin
260	Nebahattin		57	Kiramettin		13	Rağbettin
242	Senaettin		56	Esvettin		12	Kelamettin
228	Hayattin		55	Hilalettin		12	Münirettin
220	Beraattin		55	Vecdettin		12	Şifaettin
220	Cesarettin		54	Arafettin		12	Ulaeddin
220	Şöhrettin		54	Visalettin		11	Emanettin
207	Zahrettin		53	Esasettin		11	Hazarettin
205	Azamettin		53	Zöhrettin		10	Kibarettin
200	Ruhittin		52	Adalettin		10	Muinettin
197	Musaddin		52	Hayfettin		9	Cidayettin
194	İkramettin		50	Fecrettin		8	Hocattin
193	Nihattin		50	Zekaettin		7	Eşrefettin
187	Ülfettin		49	Efdalettin		7	Hacerettin
184	Hikmettin		48	Remzettin		7	Nasihaddin
173	Usamettin		46	İhsamettin		7	Racettin
170	Servettin		45	Besarettin		6	Celadettin
168	Mettin		45	Nezrettin		5	Rukyettin
167	Muzafferettin		45	Reşattin		4	Mugisiddin
166	Nevzettin		43	Heybettin		4	Nibraseddin
165	Nükrettin					2	Kıvamettin
						1	Ecmelettin