Tuesday, September 22, 2020

Ettinli isimler

Ed-dîn takılı bileşik isimlerin ilki Abbasi Halifesi el-Kaadir’in H 405 (M 1014-15) yılında Büveyhi emirlerinden Celalüddevle’ye ihsan ettiği Rükneddin lakabı imiş. 1025 yılında bu zat Irak hükümdarı olunca vezirine de Alemeddin lakabı verilmiş. Bunları 15. yy’da yazan Mısırlı Memluk tarihçisi İbn Tağriberdi (Tanrıverdi) söylüyor. Bundan evvelki yüz yılda (yani Miladi 900'lerden itibaren) ed-devle'li unvanlar var, fakat ed-din örneğine rastlamıyoruz. Gazne hükümdarı Emir Sebüktegin'in 994 yılında edindiği unvan mesela birçok kaynakta yazılanın aksine Nâsırüddin değil Nâsırüddevle.

Binyıl değişimini izleyen 300 yılda ed-din’li lakaplar, yeni bir tür devlet aristokrasisinin vazgeçilmez alameti oluyor. Selçuk egemenliğinin kurucusu Tuğrıl Bey de Rükneddin. Halefi Alparslan’ın lakapları Adududdevle ve Ziyaeddin; onun oğlu Melikşah Celalüddevle ve Muizzeddin. Konya sultanlarından Alaeddin Keykubad ile Gıyaseddin Keyhusrev malum; Şam sultanı Salahaddin Eyyubi malum. Celaleddin Rumi, Muhyieddin el-Arabi de tanıdık isimler. Hiç biri bu kişilerin öz adı değil, törenle verilen onursal bir unvan, biraz Batı Avrupa’nın soyluluk unvanları gibi. Ayağa düşmeleri çok sonra, 13. yy sonu, 14. yy başı.

Tanınmış şarkiyatçılardan J. H. Kramers ilk dönem bu lakapların Farsçadan uyarlama olduklarına işaret ediyor. Kimi doğrudan çeviri, Dînyâr > Veliyeddin, Şehriyâr > Adududdevle gibi. Kimi ses benzeştirmesi yoluyla asimile edilmiş: Ferîdûn > Ferideddin, Ferruh-dîn > Fahreddin, Beh-dîn > Bahaeddin gibi. Benzerlikler yakıştırma değil; aynı kişinin Farsçada öyle Arapçada böyle adlandırıldığı, ya da Feridun oğlu Ferideddin gibi sürekliliğe işaret eden sayısız örnek var.

Devir bu kültürel açılıma müsait. İslam tarihinde bu yıllar bir dönüm noktası. Abbasi/Arap İmparatorluğu çürümüş; 300 yıllık bir aradan sonra İran kültürü altın çağına adım atmış; Türklerin askeri egemenliği altında tüm İslam dünyasına hakim olmaya hazırlanıyor. Bu meyanda aristokrasinin niteliği değişmiş. Önceki dönemin seçkinleri, Abdullah bin Kays bin Raad bin Lüeyy gibi – gerçek ya da hayali – şecerelerle kendilerini eski Arap aşiretlerine bağlamaya özen göstermişler. Yeni döneminkiler unvanlarını kıymetli bir giysi – hılat – gibi, kılıç sahibinden ödül olarak almışlar.  Büyük bir kültürel değişimin habercisidir. Aynı zamanda İslam’ın en parlak, medeniyet sahasında en üretken, ortak insani değerlere en açık çağının başlangıcıdır. Hicri 400, Miladi 1000 civarı.

*

Aşağıda Mart 2009 itibariyle Türkiye’de eddin’li isimler taşıyan yetişkin erkeklerin listesini görüyoruz. Nüfus kayıtlarından en sık kullanılan imlayı seçtim. Sol kolon her adın nüfusu; toplam 1.488.732 kişi, 300 isim. Listedeki ilk elli-altmış ismin hepsi İslam geleneğinde yeri olan klasik isimler. Daha aşağıdakilerin bir kısmı (hepsi değil) ya henüz çözümleyemediğim varyantlar, ya da Şinasettin, İslamettin, Bilalettin, Ahmettin, Turhanettin gibi, uydurmasyon adlar. 

206574

Selahattin

165

Sabrettin

43

Hicabettin

146667

Nurettin

165

Zahittin

43

İmarettin

89400

Sebahattin

163

Kudrettin

43

Siyasettin

87309

Alaattin

159

Muhbettin

42

Ahmettin

86337

Muhittin

157

Şevkettin

42

Felahattin

73310

Hayrettin

152

İlhamettin

42

İslamettin

71021

Fahrettin

150

Şadettin

41

Hacettin

65585

Bahattin

150

Saittin

41

Ömeriddin

63117

Necmettin

148

Elveddin

40

Cemasettin

59623

Şerafettin

143

Emrettin

40

Hasbettin

54884

Seyfettin

141

Nahittin

39

Kamerettin

51858

Sadettin

141

Nusamettin

38

Behçettin

38236

Nizamettin

137

Nedrettin

38

Esirettin

38224

Şemsettin

137

Orhanettin

38

Niyazettin

35239

Hüsamettin

136

Azettin

36

Ridayettin

32312

Cemalettin

135

Musafettin

35

Evhattin

29165

İzzettin

134

Efrettin

35

Rasettin

26181

Celalettin

134

Mecdettin

35

Recaettin

22119

Tacettin

134

Sezaittin

35

Secalettin

15446

Burhanettin

132

Hidayettin

34

Ağamettin

14531

Vahdettin

124

Kadrettin

34

Bilalettin

13860

Bedrettin

124

Zikrettin

34

Mürvettin

13782

Kemalettin

123

Yasettin

33

Kefalettin

13188

Ziyaettin

119

Nezahattin

33

Methettin

12740

Şahabettin

117

Ferahattin

32

Mubahattin

11514

Kutbettin

115

Feridettin

32

Mürefettin

11163

Sadrettin

115

Necabettin

31

Ayettin

10880

Nusrettin

113

Cihadettin

31

Cavittin

7103

Seracettin

113

Fetahattin

31

Eminettin

6997

Gıyasettin

113

Möhrettin

31

İsabettin

6812

Necattin

111

İlamettin

31

Rahmettin

6465

Kıyasettin

106

Misbahattin

30

Nakittin

6057

Sulhattin

105

Faittin

30

Razettin

3956

Nasrettin

105

Talettin

27

Cumattin

3045

Zeynettin

105

Ziyamettin

26

Sahrettin

2933

Keramettin

102

Surettin

25

Bahsettin

2604

Şücaettin

101

Zülfettin

25

İbadettin

2113

Vahyettin

99

Veysettin

25

Yevmittin

1949

Selamettin

98

Vefaettin

25

Zerafettin

1782

Şahmettin

96

Kefaettin

24

Keşfettin

1670

Samettin

93

Ayfettin

23

Hicrettin

1603

Refaettin

91

Nezafettin

23

Rutbettin

1466

Velittin

90

Ebettin


1365

Musamettin

90

Hutbettin

22

Mürsettin

1214

Fikrettin

89

Fazlettin

21

Cezmettin

1190

Şahamettin

87

Afettin

21

Livaettin

1068

Takyettin

85

Münacettin

20

Lisanettin

979

Saffettin

84

İmamettin

20

Musabettin

963

Hiyasettin

84

Nezarettin

20

Müştekiddin

896

Alamettin

83

Nazmettin

20

Şinasettin

824

İmadettin

82

Mecmeddin

19

Feracettin

820

Yaşettin

80

Seheddin

19

Zümrettin

736

Vechettin

79

Hasrettin

18

Hamzettin

717

Şahattin

79

Mehmettin

18

İrfanettin

685

Muslahattin

79

Nefahattin

18

Mazharettin

675

Liyattin

79

Şahadettin

17

Delalettin

617

Rüknettin

78

Emsalettin

17

Sarettin

606

İlmettin

78

Hükmettin

17

Şeramettin

592

Esalettin

78

Sahabettin

16

Hilmittin

592

Fehmettin

77

Hulkattin

16

Nüzhettin

584

Bahrettin

73

Cevattin

16

Rahattin

578

Sefaettin

73

Kıyafettin

16

Yücettin

506

Mücahittin

73

Neşettin

15

Ataettin

493

Vasfettin

73

Tahattin

15

Merhamettin

466

Semahattin

71

Cevdettin

15

Müjdettin

463

Necettin

70

Beyazittin

15

Mürşittin

452

Fevzettin

70

Cahittin

15

Nakşettin

448

Sacettin

69

Namettin

15

Şeyhattin

405

İsamettin

67

Hamittin

15

Seyreddin

369

Şükrettin

67

Siyamettin

14

Mükafettin

365

İzamettin

65

Haşmettin

13

Beşarettin

362

Gülettin

64

Risalettin

13

Cezaettin

362

Nacettin

64

Suhyettin

13

Ekmelettin

351

Lütfettin

63

Eynettin

13

Fuattin

324

Halittin

63

İsmettin

13

İmanettin

309

Feyzettin

63

Sinamettin

13

İslahattin

309

Mirbahattin

60

Mevlüttin

13

Kefarettin

307

Necdettin

60

Vahabettin

13

Müftahittin

280

Necbettin

59

Riyasettin

13

Müstehaddin

262

Şefaattin

59

Turhanettin

13

Nurhanettin

260

Nebahattin

57

Kiramettin

13

Rağbettin

242

Senaettin

56

Esvettin

12

Kelamettin

228

Hayattin

55

Hilalettin

12

Münirettin

220

Beraattin

55

Vecdettin

12

Şifaettin

220

Cesarettin

54

Arafettin

12

Ulaeddin

220

Şöhrettin

54

Visalettin

11

Emanettin

207

Zahrettin

53

Esasettin

11

Hazarettin

205

Azamettin

53

Zöhrettin

10

Kibarettin

200

Ruhittin

52

Adalettin

10

Muinettin

197

Musaddin

52

Hayfettin

9

Cidayettin

194

İkramettin

50

Fecrettin

8

Hocattin

193

Nihattin

50

Zekaettin

7

Eşrefettin

187

Ülfettin

49

Efdalettin

7

Hacerettin

184

Hikmettin

48

Remzettin

7

Nasihaddin

173

Usamettin

46

İhsamettin

7

Racettin

170

Servettin

45

Besarettin

6

Celadettin

168

Mettin

45

Nezrettin

5

Rukyettin

167

Muzafferettin

45

Reşattin

4

Mugisiddin

166

Nevzettin

43

Heybettin

4

Nibraseddin

165

Nükrettin

2

Kıvamettin

1

Ecmelettin