Friday, July 26, 2019

Türkçe yer adları dökümü


20. yüzyıl başları itibariyle kayıtlı olan 40.521 yer adımızdan 30.000 kadarı Türkçe. Yani Türkçe anlamlı kelimelerden veya Türkçede cari olan kişi ve soy adlarından türetilmiş. Türkçe anlamı kuşkulu olan isimleri sayıma katmadım, ya da hiç risk almadan "Türkçe" diye işaretledim. Tüm yer adları (devlet salnameleri, erkanı harbiye haritaları ve dahiliye vekaleti listeleri gibi) resmi kaynaklardan alınmıştır.
Haritada bu adların illere göre yoğunluğunu görüyoruz. Türkçe adların %75'ten fazla olduğu iller koyu renk gösterildi. En yükseği %99'la Çorum ve Kırıkkale. En düşükleri %2 ile Mardin ve %7 ile Batman.
Harita size tuhaf gelmiyor mu? Türkler bu ülkeyi hangi taraftan fethetmişti sahi?


Şekil 1: Türkçe yer adları %75+
Şekil 2: Türkçe yer adları %85-75-40

DÖKÜM
y. 1900 yer adı

Yun

Erm

Kr
Gürc-Laz
Ar-Sür

Türkçe

oran 
Kırıkkale 199 1 198       99
Çorum 765 5 1 3 756       99
Karabük 275 5 270       98
Eskişehir 406 8 398       98
Yozgat 645 1 11 3 630       98
Kütahya 638 16 622       97
Sakarya 574 11 3 1 559       97
Bilecik 265 5 2 258       97
Uşak 260 7 253       97
Bolu 526 16 510       97
Manisa 783 25 758       97
Afyon 493 16 477       97
Çankırı 397 14 1 382       96
Düzce 241 7 2 1 231       96
Yalova 56 2 54       96
Samsun 912 30 7 1 874       96
Zonguldak 333 14 1 318       95
Adana 583 6 15 1 5 556       95
Kocaeli 429 10 7 4 408       95
Denizli 445 23 2 420       94
Sinop 479 29 450       94
Burdur 214 13 201       94
Ankara 950 14 1 50 885       93
Çanakkale 607 46 561       92
Bartın 255 20 235       92
Edirne 279 22 257       92
Balıkesir 933 74 859       92
Amasya 386 25 6 355       92
Aydın 504 41 463       92
Tekirdağ 295 25 270       92
Mersin 552 38 9 505       91
Kırşehir 278 2 22 254       91
Nevşehir 183 16 167       91
Osmaniye 157 3 9 2 143       91
Ordu 480 42 5 433       90
Bursa 676 69 3 604       89
İzmir 748 85 1 662       89
Konya 852 63 2 38 749       88
Antalya 736 89 4 1 642       87
Kayseri 540 46 22 1 471       87
Kırklareli 206 27 179       87
Giresun 555 56 22 477       86
İstanbul 430 62 368       86
Aksaray 206 13 17 176       85
Muğla 501 76 425       85
Kastamonu 1169 175 2 1 991       85
Kahramanmaraş 512 13 27 32 8 432       84
Niğde 163 27 136       83
Sivas 1309 32 141 45 1091       83
Isparta 230 44 186       81
Tokat 690 115 40 535       78
Gaziantep 485 4 12 46 53 370       76
Kilis 147 2 2 21 10 112       76
Karaman 173 40 2 131       76
Hatay 423 13 6 1 87 316       75
Malatya 591 6 34 105 6 440       74
Iğdır 183 43 10 130       71
Gümüşhane 361 54 64 2 241       67
Adıyaman 552 3 45 128 32 344       62
Şanlıurfa 1056 17 236 145 658       62
Kars 389 3 145 21 6 214       55
Elazığ 649 162 158 3 326       50
Bingöl 379 132 58 189       50
Erzincan 606 1 275 30 300       50
Ardahan 256 37 5 89 125       49
Tunceli 503 197 78 228       45
Erzurum 1136 529 91 15 501       44
Diyarbakır 1091 121 503 32 435       40
Bayburt 180 2 111 3 64       36
Ağrı 595 101 296 198       33
Siirt 375 70 163 22 120       32
Rize 446 171 40 111 124       28
Trabzon 650 457 11 6 176       27
Şırnak 286 11 178 31 66       23
Van 808 1 437 186 184       23
Artvin 495 3 58 327 107       22
Muş 424 166 167 91       21
Bitlis 567 392 81 94       17
Hakkari 348 23 249 34 42       12
Batman 348 99 187 36 26         7
Mardin 719 7 571 128 13         2

Tuesday, July 23, 2019

Ay adları nereden gelir

Antik Yunan takviminde tıpkı hicri takvim gibi gerçek aya dayalı on iki ay kullanılırdı. Ancak ay yılı ile güneş yılı arasındaki farkı gidermek için üç veya dört yılda bir on üçüncü ay eklenirdi. [On üçüncü ayın uğursuz sayılması gayet rasyonel bir sebebe dayanır. Düzenli yıldönümü olmayan, dolayısıyla her yıl törenle kutsanamayan bir eylem yeterince uğurlu olamaz.]
İskender fethinden sonra kurulan krallıklarda daha rafine bir sistem olan Babil takvimi benimsendi. Ayların gerçek ayla irtibatı kesildi, dört yılda bir bir günlük ayarlama yapıldı. Ay isimleri Babil'den alındı. İskender fethini sıfır yılı kabul eden bu takvime İskender Takvimi adı verildi. MÖ 268 yılında yeni takvimi Mısır'da yasalaştıran kararname günümüze gelmiştir.
Roma Cumhuriyeti’nde İskender Takvimi MÖ 2. yüzyıldan itibaren kullanıldı, Julius Caesar zamanında (MÖ 50 civarı) ıslah edilerek yasalaştırıldı. Babil aylarına Latince adlar verildi. Daha doğrusu ilk dört aya (Martius, Aprilius, Maius, Iunius), yortusu o aya denk gelen Latin tanrılarının adı verildi. Sonraki iki aya (Iulius ve Augustus) tanrılaştırılan siyasi reislerin adı uygun bulundu. Sonraki dört ay belki ileride lazım olur diyerek boş bırakıldı (Septembrius, Octobrius, Novembrius, Decembrius – yani Yedinci, Sekizinci, Dokuzuncu, Onuncu). Kısa süre sonra yılbaşı Marttan Ocağa çekildiğinde, ilk iki ay olan son iki aya da yine yortu/tanrı adları yakıştırıldı (Ianuarius, Februarius).
İmparatorluğun Suriye ve Mısır eyaletlerinde yılbaşı Martta kaldı. İlk altı ayın Latince adları benimsendi, sonraki altı ayın Babil kökenli eski adları korundu. Daha sonra bilmediğim bir nedenle Iunius yerine yeni ve kökeni belirsiz bir isim olan Xazîran tercih edildi. İkinci ay olan April için de, popüler bir yortu adı olarak korunan eski ay adı Nisan bazen kullanıldı. Sadece Yahudiler Latin adlarını kullanmayı kesinlikle reddederek eski Babil ay adlarını korudular.
İslam fethinden sonra Araplar, Hicri Arap takviminin yanısıra, tarım ve vergilendirme işleri için elzem olan şemsi takvim için Suriye ve Mısır'dan aldıkları ay adlarını benimsediler. [İran ve Irak’ta ise bunlar değil, eski İran'ın şemsi ay adları kullanıldı.]

Türkçe şemsi takvimin ay adları Arapçadan alınmıştır. Sadece Birinci-İkinci Teşrin ve Birinci-İkinci Kânun aylarının adı, 10 Ocak 1945'te çıkarılan yasayla Ekim, Kasım, Aralık ve Ocak olarak düzeltildi.

Tuesday, July 2, 2019

Hintavrupa yenilendi


Umut Akkoç ile 2013’te Linz’te kısaca tanışmıştım. Frankfurt’ta olan Mesut Asmên Keskin’le birlikte Zazaca Etimoloji Sözlüğü üzerinde çalışıyorlardı. Bir iki konuda fikrimi sordular, yardımcı olmaya çalıştım.
İki yıl kadar önce Umut Nişanyan Sözlük’te Hintavrupa Anadilindeki etymonlarla ilgili bazı hatalar gördüğünü, düzeltmek istediğini yazdı. Buyur dedim. İki haftada biter dediğimiz iş iki yıla yayıldı. Umut dönem dönem manik bir yoğunlukla çalıştı; bazı günler onu aşkın mail attı. Sonuçta sözlükte yer alan 1687 adet Hintavrupaca örnek ince süzgeçten geçirildi. En önemli kalem olarak gırtlaksıllar (laryngaller) teorisi doğrutusunda nihai köklerin yazımı düzeltildi. Yanısıra Mayrhofer (Etymologisches Wörterbuch des Altindoarischen, Heidelberg 1986-2001) doğrultusunda İrani ve Hindi kaynaklarda epey düzeltme yapıldı. Don Ringe’nin Proto-Germenceye ilişkin çalışmasından (From Proto Indo European to Proto Germanic, Oxford UP 2006) istifade edildi.
Ekteki tabloyu Umut üç hafta önce göndermişti. Geçen hafta hazır Tavit’i adada yakalamışken tabloyu server’a aktarma işini ona yıktım. Dün gece itibariyle 1600 küsur adet Hintavrupa referansı güncellenmiş Nişanyan Sözlük hizmetinize sunuldu.
Şimdi Umut Akkoç’un bu tabloyu uzun bir makaleye, hatta ayrı bir kitaba dönüştürmesini bekliyoruz. Türkçe özelinde bugüne dek benzeri yapılmamış bir iştir. Farsça, Yunanca, Latince, Fransızca, Eski Germence, İngilizce, Almanca ve diğer HA dilleri üzerinden Türkçeye giren tüm PHA köklerin en güncel akademik literatüre uygun olarak yapılmış dökümüdür. Her bir aktarım kanalında gözlemlediğimiz fonolojik değişimler sistemli olarak tanımlanıp belgelense, kompleks alıntıların morfolojik yapısı üzerine birkaç söz eklense, bırakın Türkçeyi, uluslararası sahada ilgi çekecek bir eser çıkar ortaya diye düşünüyorum.
Teşekkürler Umut, teşekkürler Mesut, teşekkürler Tavo.
Tablonun tümü ekte. Kırmızı satırlar bende bulduğu ve silinmesini önerdiği yanlışlar. Sarılar kesin mutabakata varamadıklarımız. Yeşiller Umut’un ekledikleri.

https://drive.google.com/open?id=1HndmwjORMrn9gggWwAupuau-6AryL2b5
Hintavrupa update - Umut Akkoç