Arasıra yazıştığım
Fransız bir dilci arkadaşım mail atmış, “çaresiz kaldım, zapato hakkında sen ne
düşünüyorsun” diye. İspanyolca zapato
“ayakkabı”. Bir önceki İspanya başbakanının adı Zapatero idi, yani “ayakkabıcı”.
İspanyol Kraliyet Dil Akademisinin haşmetli sözlüğüne bakıyoruz, ne görelim?
Sözcük Türkçe zabata’dan geliyormuş. Meğer.
Dur, diyoruz, bunun
İtalyancası da vardı, ciabatta “terlik,
önü kapalı arkası açık pabuç” manasında. Devoto’nun İtalyanca etimoloji
sözlüğünü açıyoruz, al sana bir şok daha. O da “Türkçe ‘Acem pabucu’ anlamına
gelen çabata’dan” demiş.
Sizi bilmem ama ben böyle
bir kelime hiç duymamışım. “Acaba” deyip bakıyorum. TDK sözlüğünde yok.
Eski
basımlarında da yok. Meydan Larus’ta yok. Anadolu ağızlarında duyulmuş,
gerçek
ve hayali bütün kelimeleri derleyen 12
ciltlik Derleme Sözlüğü’nde yok. Eski metinlerde geçen bilumum unutulmuş
Türkçe sözcükleri gösteren 7 ciltlik Tarama Sözlüğü’nde yok.
Meninski’nin 1680
basımı sözlüğü manyak bir eserdir, gün yüzü görmemiş kaç çeşit kelime
varsa mutlaka
bulunur: yok. Çağatay Türkçesi için Senglah’a ve Pavet de Courteille
sözlüğüne
bakıyoruz: yok. Divan-ı Lugat-it Türk’te yok. Azericede yok. Kırgızcada
yok. Yokoğlu yok. İçinizde kuşku kalmasın, çabata, çebata, çapata,
cabata, zabata,
sabata, چاباته, چباتا, چڀاطه, جباته, akla gelecek her türlü yazışı kontrol ettim. Yok.
Acem pabucu (calzatura
persiana) dediğine göre Farsî olabilir mi? Orada da yok. Ne Steingass, ne Burhan-ı
Katı böyle bir kelime vermemiş. Çâpâtî
var gerçi, bizim lavaş dediğimiz yassı ekmek. Hint mutfağında Farsçadan alıntı
olarak vardır. Türkçede de tek tük geçer. Ama lavaş nerede, pabuç nerede? [Peki,
İtalyanca ciabatta aynı zamanda bir
ekmek çeşidinin adıdır, “pabuç ekmeği” anlamında. Ama öbür yönde anlam
gelişmesi zor, ekmeğin adı pabuca verilmez.]
“Mümkün değil, saçmalamış
İspanyollar” diye cevap yazdım, tam send’e basacakken, hoppala: Dr. Saadet
Çağatay, Karaçay’ca Birkaç Metin, sf
294: “Kazan lehçesinde köylünün giydiği ve bir nevi ıhlamur ağacı kabuğundan
yapılmış olan ayakkabına çabata
denir.” Kazan lehçesi dediği şey Kazan
Tatarcası.
Buyur bu da Tatarca bir mezar
yazıtı imiş: “Gusman
hafiz kızı idim, / Haneke
sultan atlı idim, / Sehtiyan kiymes naz idim,
/ Çabata tapmay
baramın” Tercümesi: “Hafız Osman kızı idim, adım Haneke? Sultan idi, sahtiyan
giymez nazlı idim, çabata bulamadan gittim (öldüm).” Sahtiyan “pahalı ayakkabı”
demek oluyor, çabata da bunun tersi belli ki.
Kontrol edelim, Tatarcanın
atası olan Ortaçağ Kıpçak Türkçesinde böyle bir şey var mı? Yok. Codex
Cumanicus’ta yok. Kitabül İdrak’ta yok. Kazan dilinde acaba Rusça alıntı
olabilir mi? Hayır Rusçada da yok görünüyor.
Şimdi. İspanyolca ve
İtalyancaya, hele bu iki dilin ana vokabüler kütüğüne, Kazan Tatarcasından direkt
bir alıntı mümkün değildir, hiç hayal kurmayalım. Elbette birtakım İtalyan
tüccarlar oralara gitmiştir, elbette Kefe’de Cenevizliler vardı, elbette
Dominiken rahipleri 13. yy’da oralarda cirit attılar vs. vs. Ama bu derece
damardan bir etkileşim olması için ya Tatar kültürünün İtalyanlar ve
İspanyollar nezdinde ciddi bir çekim gücü olması lazım, ya Tataristandan
birtakım ticari ürünlerin yoğun olarak Batı Akdeniz’e sevkediliyor olması
lazım. Sanki “ıhlamur ağacı kabuğundan yapılmış köylü çarığı” ciddi bir ticaret
kalemi olamazmış gibi geliyor bana.
Pes ettim. Vallahi
çözemedim. Siz şimdiye dek benim bir kelime hakkında böyle çaresiz kaldığımı
gördünüz mü hiç? İşte oluyor.
*
Dünden beri kafam bununla
meşgul. Köylü çarığı deyince aklıma sabo
da geldi. Fransızca sabot “tek parça
ağaçtan oyma köylü ayakkabısı”. Bütün kaynaklar Güney Fransa’nın Poitou bölgesi
köylü ağzından alındığı konusunda hemfikir, ama etimolojisi hakkında yorumdan
kaçınmışlar. Bence zapato ile alakalı
olduğu kesin. Ama gidip gideceğin mesafe o kadar, bu da ekstra bir bilgi
sağlamıyor bize.
Aynı sözcüğün yüksek-Fransızca karşılığı savate imiş.
"Arkalıksız veya arkası basık ayakkabı, çarık, eskimiş pabuç" anlamında.
Bir heyecanla ona baktım. 1225 yılından beri kaydedilmiş. Heyhat, atilf
de, Larousse étymologique de "kökeni belirsiz" deyip bırakmışlar.
Adsız25 Nisan 2013 00:36hocam 'çaput' ihtimali hiç mi yok? ayaklarına sardıkları bezlere de çaput derler köylüler.Yanıtla
Fonetik olarak çaput bana da çok yakın geliyor.
- mantıksız değil. Çabata - ıhlamur ağacının kabuğu lif haline getirilerek örülerek yapılan ayakkabıdır. bir nevi ayağınızı sarmış gibi oluyorsunuz. bu bağlamda çabata / çaput mantıklı görünüyor. Bkz: http://www.google.com.tr/imgres?um=1&hl=en&biw=1295&bih=674&tbm=isch&tbnid=lvQOJf6RxXeiNM:&imgrefurl=http://luiza-m.narod.ru/smi/tarih/12-chabata.htm&docid=6r33FLwbOImYOM&imgurl=http://luiza-m.narod.ru/smi/tarih/resem/chabata4.jpg&w=160&h=400&ei=8IJ5UfTRFMneOfGxgKAB&zoom=1&ved=1t:3588,r:1,s:0,i:80&iact=rc&dur=345&page=1&tbnh=193&tbnw=82&start=0&ndsp=20&tx=39&ty=105
- Tolga25 Nisan 2013 09:03TDK sozluk "çapıt" icin koylulerin ise giderken ayaklarina sardiklari aba parcasi diyor. (bkz. http://www.tdkterim.gov.tr/ttas/?kategori=derlay&kelime=%E7ap%FDt)Yanıtla
- Adsız25 Nisan 2013 13:30Italyanlar fis e takilan coklu elektrik prizlerine de "ciabatta" diyolar..terlik ve ekmek disinda =)Yanıtla
- Adsız25 Nisan 2013 14:111-)Şıpıdık-şıpıdık terlik.Türkçe bir betimlemedir.Yanıtla
2-) Şapoşnikov ;Bir Sovyet komutanıdır.İsminin anlamı, pabuçcuoglu.Şapoş kelimesi ,Rusca'ya ;Türki lisan'dan geçmiş. - Adsız25 Nisan 2013 17:06Abdülkayyum Nasiri'nin Lehçe-i Tatari ve Radloff'un Opıt Slovarya Tyurkskih Nareçiy sözlüklerinde çabata kelimesi geçer.Yanıtla
- Adsız26 Nisan 2013 14:40'' Ama bu derece damardan bir etkileşim olması için ya Tatar kültürünün İtalyanlar ve İspanyollar nezdinde ciddi bir çekim gücü olması lazım, ya Tataristandan birtakım ticari ürünlerin yoğun olarak Batı Akdeniz’e sevkediliyor olması lazım. Sanki “ıhlamur ağacı kabuğundan yapılmış köylü çarığı” ciddi bir ticaret kalemi olamazmış gibi geliyor bana.''Yanıtla
Tırnak içindeki paragraf ;Makale'den alıntılandı.
Google çeviri programında ;İngilizce ayakkabı yani shoe ile Çince ayakkabı'nın telaffuzları birbirine çok benziyor.
bu derece damardan etkileşiminin izahı ne ?.Hatta Çinliler ve İngilizler bir-birleri ile hiç etkileşime geçmedikleri dönemler de bile kendi lisanlarınca ayakkabıya;ayakkabı demiyorlar mıydı ?.
Ayriyeten ve İlaveten ,bu konuyla ilgili zayıf ihtimaller
1-)Yahudilerin şabat günü yani cumartesi günü yasak ve kuralları ile bir ilgisi olabilir mi ?.Faraza; Cumartesi günü ayakkabı giymek günahdır ;O'nun yerine hile-i şer'iye mukabilinden ;ayakkabı ve ya terlik benzeri bir şey icat edilip;giyilmesi.
2-)Bizim kültürümüzde,ekmeği, ayakkabıya benzetmezler;fakat ,dil'i ,ayakkabıya benzetirler.Dilin pabuç gibi oldu.Cümlesindeki gibi.Belki de,bazı lisanlar arasında dil ve ayakkabı kelimelerinin yolları keşiyor.
3-)Ayakkabı ,Yunanca telaffuzda .Paputsi.Baştaki P harfi ,İspanyolcada z harfine dönüşmüş olabilir. - Adsız26 Nisan 2013 23:55bizim köyde de (kırıkkale'nin bir köyü) ayağa giyilen bazı şaylere "çapıt" denirdi hocamYanıtla
- Bu kelime чёбот veya чобот (çobot) şeklinde Rusça'da. En eski yazılı kayıt 1486'ya ait.Yanıtla
- Adsız27 Nisan 2013 17:00yüksek-Fransızca karşılığı savate aynı zamanda fransız kickboxunun adıdır.Yanıtla
- Adsız1 Mayıs 2013 03:49türkçede 'lümpen ' diye telafuz edilir, aslı almancada 'lumpen' dir. paçavradır.paçavraları eskiden bulaşık bezi olarak kullanırlardı. 'lumpen' bulaşık bezi demek,iktidarın bokunu püsürünü temizleyen idraksiz salak anlamında kullanmış zamanında alman sosyalistler tarafından..Yanıtla
- Yolum Düştü22 Mayıs 2013 18:28Çaput doğru yönde bir ipucuysa gayet başarılı bir imetav örneği olarak tarihe geçebilir bu yazı ve yorumları.Yanıtla
imetav (Pavet de Courteille): crowdsourced etymology in Anatolian Internet Turkish. possibly derived from "imece etimolojik av". first recorded usage circa 2013. - Amon Min8 Haziran 2013 22:35Benim gibilerin göremediği bir işareti sayısız google taranmış kitaplarda basitçe aratılan referanslardan birkaçı belki size verebilir keşif çalışmanızda. Belli ki zapatonun kökeni üzerine önceden derince kafa yorulmuş, belki siz mutlak bir yere varabilirsiniz, iyi şanslar dilerim.Yanıtla
http://books.google.com.tr/books?id=-O4yw3oVRgUC&pg=PA233&dq=etymologie+zapato&hl=en&sa=X&ei=hH6zUbmOJMbBPMangIAP&ved=0CDIQ6AEwAQ#v=onepage&q=etymologie%20zapato&f=false
http://books.google.com.tr/books?id=SRPVgBfSrdMC&pg=PA229&dq=zapato+magnum&hl=en&sa=X&ei=uYCzUeb2BcnlPLmsgLAG&ved=0CC4Q6AEwAA#v=onepage&q=zapato%20magnum&f=false
http://books.google.com.tr/books?id=ZnoGAQAAIAAJ&q=etymologie+zapato&dq=etymologie+zapato&hl=en&sa=X&ei=hH6zUbmOJMbBPMangIAP&ved=0CEgQ6AEwBA
ciabatta şekil vermesi zor bir hamurdur. bildiğimiz somun gibi yapsanız, hamur yayılıp, terlikimsi bir form alır.
yani hamur yayılıp terlik formu aldığı için, ekmeğin adı terlikten gelir.
gerisi beni aşar.