Wednesday, April 24, 2013

Hayalet kelimelerin peşinde

Arasıra yazıştığım Fransız bir dilci arkadaşım mail atmış, “çaresiz kaldım, zapato hakkında sen ne düşünüyorsun” diye. İspanyolca zapato “ayakkabı”. Bir önceki İspanya başbakanının adı Zapatero idi, yani “ayakkabıcı”. İspanyol Kraliyet Dil Akademisinin haşmetli sözlüğüne bakıyoruz, ne görelim? Sözcük Türkçe zabata’dan geliyormuş. Meğer.
Dur, diyoruz, bunun İtalyancası da vardı, ciabatta “terlik, önü kapalı arkası açık pabuç” manasında. Devoto’nun İtalyanca etimoloji sözlüğünü açıyoruz, al sana bir şok daha. O da “Türkçe ‘Acem pabucu’ anlamına gelen çabata’dan” demiş.
Sizi bilmem ama ben böyle bir kelime hiç duymamışım. “Acaba” deyip bakıyorum. TDK sözlüğünde yok. Eski basımlarında da yok. Meydan Larus’ta yok. Anadolu ağızlarında duyulmuş, gerçek ve hayali bütün kelimeleri derleyen 12  ciltlik Derleme Sözlüğü’nde yok. Eski metinlerde geçen bilumum unutulmuş Türkçe sözcükleri gösteren 7 ciltlik Tarama Sözlüğü’nde yok. Meninski’nin 1680 basımı sözlüğü manyak bir eserdir, gün yüzü görmemiş kaç çeşit kelime varsa mutlaka bulunur: yok. Çağatay Türkçesi için Senglah’a ve Pavet de Courteille sözlüğüne bakıyoruz: yok. Divan-ı Lugat-it Türk’te yok. Azericede yok. Kırgızcada yok. Yokoğlu yok. İçinizde kuşku kalmasın, çabata, çebata, çapata, cabata, zabata, sabata,  چاباته, چباتا, چڀاطه, جباته, akla gelecek her türlü yazışı kontrol ettim. Yok.
Acem pabucu (calzatura persiana) dediğine göre Farsî olabilir mi? Orada da yok. Ne Steingass, ne Burhan-ı Katı böyle bir kelime vermemiş. Çâpâtî var gerçi, bizim lavaş dediğimiz yassı ekmek. Hint mutfağında Farsçadan alıntı olarak vardır. Türkçede de tek tük geçer. Ama lavaş nerede, pabuç nerede? [Peki, İtalyanca ciabatta aynı zamanda bir ekmek çeşidinin adıdır, “pabuç ekmeği” anlamında. Ama öbür yönde anlam gelişmesi zor, ekmeğin adı pabuca verilmez.]
“Mümkün değil, saçmalamış İspanyollar” diye cevap yazdım, tam send’e basacakken, hoppala: Dr. Saadet Çağatay, Karaçay’ca Birkaç Metin, sf 294: “Kazan lehçesinde köylünün giydiği ve bir nevi ıhlamur ağacı kabuğundan yapılmış olan ayakkabına çabata denir.”  Kazan lehçesi dediği şey Kazan Tatarcası.
Buyur bu da Tatarca bir mezar yazıtı imiş: “Gusman hafiz kızı idim, / Haneke sultan atlı idim, / Sehtiyan kiymes naz idim, / Çabata tapmay baramın” Tercümesi: “Hafız Osman kızı idim, adım Haneke? Sultan idi, sahtiyan giymez nazlı idim, çabata bulamadan gittim (öldüm).” Sahtiyan “pahalı ayakkabı” demek oluyor, çabata da bunun tersi belli ki.
Kontrol edelim, Tatarcanın atası olan Ortaçağ Kıpçak Türkçesinde böyle bir şey var mı? Yok. Codex Cumanicus’ta yok. Kitabül İdrak’ta yok. Kazan dilinde acaba Rusça alıntı olabilir mi? Hayır Rusçada da yok görünüyor.
Şimdi. İspanyolca ve İtalyancaya, hele bu iki dilin ana vokabüler kütüğüne, Kazan Tatarcasından direkt bir alıntı mümkün değildir, hiç hayal kurmayalım. Elbette birtakım İtalyan tüccarlar oralara gitmiştir, elbette Kefe’de Cenevizliler vardı, elbette Dominiken rahipleri 13. yy’da oralarda cirit attılar vs. vs. Ama bu derece damardan bir etkileşim olması için ya Tatar kültürünün İtalyanlar ve İspanyollar nezdinde ciddi bir çekim gücü olması lazım, ya Tataristandan birtakım ticari ürünlerin yoğun olarak Batı Akdeniz’e sevkediliyor olması lazım. Sanki “ıhlamur ağacı kabuğundan yapılmış köylü çarığı” ciddi bir ticaret kalemi olamazmış gibi geliyor bana.
Pes ettim. Vallahi çözemedim. Siz şimdiye dek benim bir kelime hakkında böyle çaresiz kaldığımı gördünüz mü hiç? İşte oluyor.
*
Dünden beri kafam bununla meşgul. Köylü çarığı deyince aklıma sabo da geldi. Fransızca sabot “tek parça ağaçtan oyma köylü ayakkabısı”. Bütün kaynaklar Güney Fransa’nın Poitou bölgesi köylü ağzından alındığı konusunda hemfikir, ama etimolojisi hakkında yorumdan kaçınmışlar. Bence zapato ile alakalı olduğu kesin. Ama gidip gideceğin mesafe o kadar, bu da ekstra bir bilgi sağlamıyor bize.
Aynı sözcüğün yüksek-Fransızca karşılığı savate imiş. "Arkalıksız veya arkası basık ayakkabı, çarık, eskimiş pabuç" anlamında. Bir heyecanla ona baktım. 1225 yılından beri kaydedilmiş. Heyhat, atilf de, Larousse étymologique de "kökeni belirsiz" deyip bırakmışlar.
  1. 'ekmeğin adı pabuca verilmez' doğru tespit.
    ciabatta şekil vermesi zor bir hamurdur. bildiğimiz somun gibi yapsanız, hamur yayılıp, terlikimsi bir form alır.
    yani hamur yayılıp terlik formu aldığı için, ekmeğin adı terlikten gelir.
    gerisi beni aşar.
    Yanıtla
  2. hocam 'çaput' ihtimali hiç mi yok? ayaklarına sardıkları bezlere de çaput derler köylüler.
    Yanıtla
    Yanıtlar
    1. Fonetik olarak çaput bana da çok yakın geliyor.
  3. Bir ihtimal, çaput'la çabata'nın ilgisi olabilir mi?
    Yanıtla
    Yanıtlar
    1. mantıksız değil. Çabata - ıhlamur ağacının kabuğu lif haline getirilerek örülerek yapılan ayakkabıdır. bir nevi ayağınızı sarmış gibi oluyorsunuz. bu bağlamda çabata / çaput mantıklı görünüyor. Bkz: http://www.google.com.tr/imgres?um=1&hl=en&biw=1295&bih=674&tbm=isch&tbnid=lvQOJf6RxXeiNM:&imgrefurl=http://luiza-m.narod.ru/smi/tarih/12-chabata.htm&docid=6r33FLwbOImYOM&imgurl=http://luiza-m.narod.ru/smi/tarih/resem/chabata4.jpg&w=160&h=400&ei=8IJ5UfTRFMneOfGxgKAB&zoom=1&ved=1t:3588,r:1,s:0,i:80&iact=rc&dur=345&page=1&tbnh=193&tbnw=82&start=0&ndsp=20&tx=39&ty=105
  4. TDK sozluk "çapıt" icin koylulerin ise giderken ayaklarina sardiklari aba parcasi diyor. (bkz. http://www.tdkterim.gov.tr/ttas/?kategori=derlay&kelime=%E7ap%FDt)
    Yanıtla
  5. Italyanlar fis e takilan coklu elektrik prizlerine de "ciabatta" diyolar..terlik ve ekmek disinda =)
    Yanıtla
  6. 1-)Şıpıdık-şıpıdık terlik.Türkçe bir betimlemedir.
    2-) Şapoşnikov ;Bir Sovyet komutanıdır.İsminin anlamı, pabuçcuoglu.Şapoş kelimesi ,Rusca'ya ;Türki lisan'dan geçmiş.
    Yanıtla
  7. bunlar çözülür, allah başka dert vermesin sevan abi.
    Yanıtla
  8. Abdülkayyum Nasiri'nin Lehçe-i Tatari ve Radloff'un Opıt Slovarya Tyurkskih Nareçiy sözlüklerinde çabata kelimesi geçer.
    Yanıtla
  9. Arapça kökenlidir
    Arapça sabat'tan (ayakkabı , bir tür ağaç)
    Yanıtla
  10. '' Ama bu derece damardan bir etkileşim olması için ya Tatar kültürünün İtalyanlar ve İspanyollar nezdinde ciddi bir çekim gücü olması lazım, ya Tataristandan birtakım ticari ürünlerin yoğun olarak Batı Akdeniz’e sevkediliyor olması lazım. Sanki “ıhlamur ağacı kabuğundan yapılmış köylü çarığı” ciddi bir ticaret kalemi olamazmış gibi geliyor bana.''
    Tırnak içindeki paragraf ;Makale'den alıntılandı.
    Google çeviri programında ;İngilizce ayakkabı yani shoe ile Çince ayakkabı'nın telaffuzları birbirine çok benziyor.
    bu derece damardan etkileşiminin izahı ne ?.Hatta Çinliler ve İngilizler bir-birleri ile hiç etkileşime geçmedikleri dönemler de bile kendi lisanlarınca ayakkabıya;ayakkabı demiyorlar mıydı ?.
    Ayriyeten ve İlaveten ,bu konuyla ilgili zayıf ihtimaller
    1-)Yahudilerin şabat günü yani cumartesi günü yasak ve kuralları ile bir ilgisi olabilir mi ?.Faraza; Cumartesi günü ayakkabı giymek günahdır ;O'nun yerine hile-i şer'iye mukabilinden ;ayakkabı ve ya terlik benzeri bir şey icat edilip;giyilmesi.
    2-)Bizim kültürümüzde,ekmeği, ayakkabıya benzetmezler;fakat ,dil'i ,ayakkabıya benzetirler.Dilin pabuç gibi oldu.Cümlesindeki gibi.Belki de,bazı lisanlar arasında dil ve ayakkabı kelimelerinin yolları keşiyor.
    3-)Ayakkabı ,Yunanca telaffuzda .Paputsi.Baştaki P harfi ,İspanyolcada z harfine dönüşmüş olabilir.
    Yanıtla
  11. Çaput, çapıt... mantıklı geldi bana da...
    Yanıtla
  12. bizim köyde de (kırıkkale'nin bir köyü) ayağa giyilen bazı şaylere "çapıt" denirdi hocam
    Yanıtla
  13. Bu kelime чёбот veya чобот (çobot) şeklinde Rusça'da. En eski yazılı kayıt 1486'ya ait.
    Yanıtla
  14. yüksek-Fransızca karşılığı savate aynı zamanda fransız kickboxunun adıdır.
    Yanıtla
  15. türkçede 'lümpen ' diye telafuz edilir, aslı almancada 'lumpen' dir. paçavradır.paçavraları eskiden bulaşık bezi olarak kullanırlardı. 'lumpen' bulaşık bezi demek,iktidarın bokunu püsürünü temizleyen idraksiz salak anlamında kullanmış zamanında alman sosyalistler tarafından..
    Yanıtla
  16. Yolum Düştü22 Mayıs 2013 18:28
    Çaput doğru yönde bir ipucuysa gayet başarılı bir imetav örneği olarak tarihe geçebilir bu yazı ve yorumları.

    imetav (Pavet de Courteille): crowdsourced etymology in Anatolian Internet Turkish. possibly derived from "imece etimolojik av". first recorded usage circa 2013.
    Yanıtla
  17. Benim gibilerin göremediği bir işareti sayısız google taranmış kitaplarda basitçe aratılan referanslardan birkaçı belki size verebilir keşif çalışmanızda. Belli ki zapatonun kökeni üzerine önceden derince kafa yorulmuş, belki siz mutlak bir yere varabilirsiniz, iyi şanslar dilerim.

    http://books.google.com.tr/books?id=-O4yw3oVRgUC&pg=PA233&dq=etymologie+zapato&hl=en&sa=X&ei=hH6zUbmOJMbBPMangIAP&ved=0CDIQ6AEwAQ#v=onepage&q=etymologie%20zapato&f=false

    http://books.google.com.tr/books?id=SRPVgBfSrdMC&pg=PA229&dq=zapato+magnum&hl=en&sa=X&ei=uYCzUeb2BcnlPLmsgLAG&ved=0CC4Q6AEwAA#v=onepage&q=zapato%20magnum&f=false

    http://books.google.com.tr/books?id=ZnoGAQAAIAAJ&q=etymologie+zapato&dq=etymologie+zapato&hl=en&sa=X&ei=hH6zUbmOJMbBPMangIAP&ved=0CEgQ6AEwBA
    Yanıtla

No comments:

Post a Comment