Anadolu'da gezintiler: Acayip adlara devam

+nis ve +nıs ekli yer adları

Haritada eski adı +nıs veya +nis ile sonuçlanan toplam 182 adet yerin tümünü görüyorsunuz. Hiç biri – bir ihtimal Nizip’teki Munis hariç – Türkçe değil, çünkü Türkçede penis, tenis ve mütecanis dışında, öyle biten veya bitebilen başka sözcük veya kişi adı yok. Kürtçe de değil sanırım: Benim Kürtçe bilgim kesin bir şey söylemeye yetmez, ama danıştığım arkadaşlar da makul bir öneri getiremediler. Aydın ve Denizli’deki iki adet Gerenis/Girenis ile Muğla’daki Mersenis ve Rize’deki Hanis hakkında fikrim yok; Yunancadan alıntı muhtemel, ama orijinalini bilmiyorum. Eğridir’deki Nis veya Niş Yunanca “ada” demek. Geriye kalan 176 taneyi aşağıda listeledim.

İki not. 1930 ve 1946 tarihli Dahiliye Vekaleti listeleri bu yerlerin çoğunu +nis olarak yazmış. Ancak bildiğim kadarıyla yerel telaffuz birçoğunda +nıs, hatta Hakkari ve Hizan’da kulağıma gelen sertleştirilmiş s ile +nıss gibi. Burada ayırt etmeye kalkmadım, hepsini +nis yazdım. Nişanyanmap’te karışık, çoğu +nıs.

İkincisi, yazımda büyük problemler var. İsimler acayip, eski yazıdan yeni yazıya aktarım problemleri daha da acayip. Çoğu yerde yerel telaffuza ilişkin en güvenilir kaynak Kiepert haritalarıdır; onun da Van-Hakkari-Bitlis paftaları yok, yayınlanmamış. Her halükârda mesela Arkanis-Arkinis-Arkunis-Erkinis, Koçanis-Koçvanis-Kocganis, Mirkanis-Mirvanis-Miryanis aynı adın varyantları olsa gerek.

Açkanis	Çatak	Van
Ağvanis	Gölova	Sivas
Akinis	Başkale	Van
Akpinis	Korkut	Muş
Akunis	Hizan	Bitlis
Arçganis	Pervari	Siirt
Arkanis	Çatak	Van
Arkinis	Gevaş	Van
Arkunis	Olur	Erzurum
Arnis	Korkut	Muş
Arnis	Yedisu	Bingöl
Avanis	Eruh	Siirt
Avanis	Merkez	van
Avranis	Merkez	Hakkari
Axçanis	Gürpınar	Van
Ayanis	Merkez	Van
Babanis	Gürpınar	Van
Barbunis	Midyat	Mardin
Bavanis	Yüksekova	Hakkari
Bedrevanis	Horasan	Erzurum
Behanis	Gürpınar	Van
Bilvanis	Baykan	Siirt
Bovanis	Yüksekova	Hakkari
Çağirnis	Tortum	Erzurum
Çiçkanis	Çatak	Van
Cifenis	Koyulhisar	Sivas
Cinis	Aşkale	Erzurum
Çıpxınis	Merkez	Bayburt
Çoravanis	Merkez	Van
Derbedanis	Gürpınar	Van
Didanis	Gürpınar	Van
Dımnis	Bahçesaray	Van
Endiyanis	Hizan	Bitlis
Engüştanis	Gürpınar	Van
Erdanis	Merkez	Hakkari
Erkinis	Aydıntepe	Bayburt
Erkinis	Yakutiye	Erzurum
Erkinis	Yusufeli	Artvin
Ermanis	Merkez	Van
Ermenis	Doğanşar	Sivas
Ernis	Muradiye	Van
Ferhinis	Çatak	Van
Fopercanis	Pervari	Siirt
Gaxanis	İspir	Erzurum
Gercanis	Refahiye	Erzincan
Goranis	Merkez	Hakkari
Gornis	Narman	Erzurum
Govanis	Beytüşşebap	Şırnak
Govenis	Merkez	Malatya
Hareganis	Edremit	Van
Havinis	Merkez	Bitlis
İninis	Çatak	Van
İşkimanis	Çatak	Van
Kaçikonis	İspir	Erzurum
Kafkanis	Hizan	Bitlis
Kalanis	Yüksekova	Hakkari
Kalgonis	İspir	Erzurum
Kanis	İspir	Erzurum
Kânis	Hizan	Bitlis
Karonis	İspir	Erzurum
Kerevanis	Edremit	Van
Kertinis	Yüksekova	Hakkari
Kimyanis	Pervari	Siirt
Kinanis	Eruh	Siirt
Kinyanis	Yüksekova	Hakkari
Kıpanis	Pazaryolu	Erzurum
Kirvanis	Başkale	Van
Kirvanis	Yusufeli	Artvin
Kobanis	Merkez	Van
Koçanis	Merkez	Hakkari
Koçkanis	Narman	Erzurum
Kocvanis	Mazgirt	Tunceli
Koğanis	Tortum	Erzurum
Kolanis	Mutki	Bitlis
Kornis	Narman	Erzurum
Kotranis	Merkez	Hakkari
Manis	Yüksekova	Hakkari
Martenis	Çatak	Van
Marunis	Merkez	Hakkari
Matmanis	Gevaş	Van
Mekanis	Yüksekova	Hakkari
Merinis	Şenkaya	Erzurum
Metolanis	Yüksekova	Hakkari
Miçkanis	Gevaş	Van
Mirkanis	Pazaryolu	Erzurum
Mirvanis	Tercan	Erzincan
Miryanis	Merkez	Bitlis
Mışeknis	Suşehri	Sivas
Mocgonis	Merkez	Bitlis
Momkanis	İspir	Erzurum
Mûnis	Hazro	Diyarbakır
Müşkünis	Merkez	Bitlis
Nanis	Bahçesaray	Van
Nazırvanis	Şenkaya	Erzurum
Nernis	Hizan	Bitlis
Noravanis	Merkez	Van
Norevanis	Bahçesaray	Van
Oğvanis	Tatvan	Bitlis
Oranis	Tatvan	Bitlis
Pahvanis	Gevaş	Van
Palanis	Merkez	Hakkari
Panganis	Hizan	Bitlis
Paranis	Bahçesaray	Van
Paxnis	Pazaryolu	Erzurum
Peltanis	Merkez	Hakkari
Pendekanis	Gevaş	Van
Pendivanis	Tatvan	Bitlis
Penganis	Tatvan	Bitlis
Peranis	Başkale	Van
Perçanis	Tuzluca	ığdır
Pevanis	Yüksekova	Hakkari
Piltanis	Gevaş	Van
Piranis	Yüksekova	Hakkari
Pirkanis	Merkez	Hakkari
Piyanis	Merkez	Hakkari
Poğanis	Merkez	Van
Poğonis	Gevaş	Van
Posanis	Refahiye	Erzincan
Qûrânis	Merkez	Hakkari
Resulanis	Başkale	Van
Sağnis	Karlıova	Bingöl
Şahmanis	Gürpınar	Van
Şahmanis	Tatvan	Bitlis
Şahmunis	Çatak	Van
Sanis	Merkez	Bitlis
Sarnis	Lice	Diyarbakır
Şarunis	Başkale	Van
Şertinis	Merkez	Hakkari
Setmanis	Saray	Van
Şêxcanis	Çatak	Van
Sikânis	Başkale	Van
Şikranis	Tatvan	Bitlis
Şimanis	Başkale	Van
Şimûnis	Merkez	Hakkari
Şirinis	Hizan	Bitlis
Sirûnis	Şemdinli	Hakkari
Siyanis	Baykan	Siirt
Sozvanis	Çatak	Van
Şuşanis	Merkez	Van
Tahmanis	Gevaş	Van
Tahmanis	Gürpınar	Van
Tığnis	Almus	Tokat
Tiknis	Akyaka	Kars
Tunis	Ahlat	Bitlis
Varekanis	Baykan	Siirt
Varenis	Gevaş	Van
Varginis	Göle	Ardahan
Varnis	Hizan	Bitlis
Vartinis	Korkut	Muş
Vartinis	Tatvan	Bitlis
Verindanis	Gevaş	Van
Verkanis	Merkez	Hakkari
Verkonis	Gevaş	Van
Voçxaranis	Gürpınar	Van
Xaçanis	Çatak	Van
Xanânis	Merkez	Hakkari
Xaragonis	Merkez	Van
Xaynis	Olur	Erzurum
Xerdelanis	Merkez	Hakkari
Xındinis	Hizan	Bitlis
Xınis	Hınıs	Erzurum
Xınis	Silopi	Şırnak
Xırindanis	Patnos	Ağrı
Xırkanis	Gürpınar	Van
Xoranis	Adilcevaz	Bitlis
Xozevanis		Erzurum
Xozunis	Merkez	Erzincan
Xubanis	Hizan	Bitlis
Zeranis	Merkez	Van
Zerdenis	Oltu	Erzurum
Zeynis	Gürpınar	Van
Zirvandanis	Merkez	Van
Zuvanis	Aziziye	Erzurum

İtiraf edeyim, ilk farkına vardığımda bu formasyon uzunca bir süre kafamda muamma olarak kaldı. Hatta 2009-2010’da bir iki yazımda kısaca sözünü ettiğimi hatırlıyorum, böyle bir acayiplik var, nedir bilemedim diye. Sonra Eprigyan’ın Coğrafya Sözlüğü (1902), peşinden Yerevan Üniversitesinin Yer Adları Sözlüğü (1988) imdadıma yetiştiler. Martenıs < Mardents Մարդենց, Miçkanıs < Miçgents Միջկենց, Bedrevanıs < Bedroyents Պետրոյենց, Zirvandanıs < Zırvandents Զրուանտենց, Voçxaranıs < Voçxarents Ոչխարենց. Yani: Mardlar, Miçikler, Bedrolar, Zırvandlar, Koyunlar. Türkçe (ve Kürtçe) telaffuzu dert olan /ts/ sesi, öne gelen ı/i ünlüsüyle beslenmiş.

Şimdi iki ufak açıklama. Bir, tıpkı Türkçede – ve Yunancada ve sanırım diğer dillerde – olduğu gibi Ermenice çoğul yer adları çoğu zaman bir aile, sülale, aşiret veya cemaate işaret eder. Emirler = Emir soyundan gelenler, Hacallar = Hacıali sülalesi, Süller = Süleymanoğulları. Burada sayılanların da sanırım yüzde seksenden fazlası öyle.

İki, Ermenice yer adları çoğu zaman ismin genitif halinde söylenir ve öyle kaydedilir. Yani Bedrolar(ın) köyü, Hacallar(ın) yeri, Koyuncular(ın) yaylası. Türkçe isim tamlamasında belirteç, tamlanana eklenir: Karapürçek köy-ü. Ermenicede ise tersidir: Karapürçek-in köy. Yunancada da öyle değil mi? Adamın adı Syngros, ama Atina’nın ana caddesi Singrou, yani Singros-un.

Eski Ermenicede standart çoğul eki yalın halde +k’dir. Ancak zümre belirten adlarda +enk ve +ank biçimini alır: Mard > Mardenk “Kürtler”, Bedro > Bedroyenk “Bedrolar”. Bunun genitif hali +ents ve +ants olur. Buyurun, Mardents, Bedroyents.[1]

Bu durumun sonucu olan bir hoş detayı gözden kaçırmayalım. Bir düzineye yakın yerde yerleşim adı hem +enk hen +ents > +enıs biçimlerinde kaydedilmiş. Mesela Merdenik/Merdenis/Merdinis, Nazirvank/Nazirvanis (Şenkaya Yazılı k.), Bedrevank/Bedrevanıs (Horasan Yörükatlı k.), Gercanik/Gercanis (Erzincan Refahiye), Dünk/Tunıs (Ahlat Tunus mah.), Vartinik/Vartinis (Kemaliye Başpınar, Muş Korkut Altınova, Çemişgezek Demirbük, Elazığ Kuşhane, İspir Mescitli, Tatvan Nohutlu). Kendini liste yazan İçişleri Bakanlığı memurunun yerine köy, içinden çıkabilirsen çık bakalım.

Dönelim listeye. O isimlerin yapısı az çok açık, ama üçte ikisinin gövdesini çözebilmiş değilim. Meşeli, Kavaklı, Armutlu gibi adlar kolay da, aile ve cemaat adlarıyla şahıs lakaplarını çözmek her babayiğidin harcı değil. Bedrolarla Babolar kim, Bilvanis’te anılan Bilolar tanıdığımız Sefil Bilo ile akraba mı, hele Resuller ile Şêxcan’ların burada ne işi var, her yerde karşımıza çıkan Garciganlarla Kurdikanlar kimler? Özellikle Tatvan, Hizan, Norduz, Hakkari gibi ulaşımı zor ve anlatanı az yerlerde bu tür isimlerin yoğunlaşmasının sebebi nedir? O yerlerde Kürtçe ile Ermenice arasındaki dengeler neydi, bin sene önce neydi, daha önce neydi?

Bunları çözeydik zaten oraların sosyal tarihini baştan yazmış olurduk. Yapılabilir mi bu saatten sonra? Sanmam.

---

[1] Modern Ermenice çoğul eki +er ve +ner yer adlarında çok ender kullanılmış. Üç tane Komer (“hayvan damları”, bir Keder (“dereler”), iki Agner (“pınarlar”) sayabiliyorum, o kadar. Buna karşılık çok sayıda Komk (Türkçesi Komık), Kedk (Kedik/Gedik) ve Agunk (Eğnik, Eğnük) var. Demek ki Türkiye’deki Ermenice yer adlarının büyük kısmı  16.-17. yy’dan eski; çoğu tahminimce 11. yy’dan eski.