Yer Adları bitti, gözümüz aydın

Yer Adları çalışmasına 15 veya 17 Eylül 2009’da başlamışım. Fikir Everest Yayınları yönetmeni Vedat Bayrak’tan geldi. O günlerde Kürtçe yer adlarının iadesi meselesi gündemde, Sevan Türkiye’de Cumhuriyet döneminde değiştirilen yer adlarının envanterini çıkaralım mı? “Kolay”, dedim, elbette bunun bir yerde listesi vardır. Derleriz, internetten tamamlarız, bir iki aylık iş.

Ortaya çıktı ki öyle bir liste hiçbir yerde yoktur. Devlette de yoktur. 1968’de İçişleri Bakanlığı’nın çıkardığı liste eksiktir, feci hatalarla doludur. 1928’den önce değiştirilen adların dökümü hiçbir yerde yoktur. Ülkeye sonradan katılan Artvin, Kars ve Hatay illerinin eski isim listesi yoktur. Mezra ve mahalle adlarının doğru dürüst listesi yoktur. Evvelce mezra ve mahalle iken 1968’den sonra köy olan yerlerin dökümü yoktur. Adı iki kere değiştirilen yerleri takip etmek imkansız gibidir.

İlk rauntta yedi ay çalıştım, Nisan 2010’da kitabı yayınevine teslim ettim. Adını Unutan Ülke adıyla çıktı. Beni çok tatmin eden bir iş olmadı. O vesileyle bir de web sitesi tasarladım. Tüm yerlerin koordinatlarını internette bir yerden bulup indirdik, Google haritasına uyarladık. Ortaya çıktı ki kırk bin yerin en az altı yedi bini tam yanlıştır, gerisi de az veya çok kayıktır. Bilgisayarcı Gökhan bir map edit sayfası hazırladı. Kışın vakit çok, otelde çalışan kızlardan ikisini görevlendirdim. Dört beş ay uğraşıp haritayı epey düzelttiler. Yetmedi gerçi. Sonraki yıllarda ben o haritada tam 18.913 kez daha düzeltme yapmışım, veritabanında kaydı var. Google ve Yandex’in haritaları da arada geçen zamanda çok gelişti, onu da itiraf etmek lazım. Sırf onlara yetişmek için harcadığım mesaiyi tarif edemem.

Kitap çıktıktan sonra, projeyi geliştirmek için, o zamanlar etkinliğinin zirvesinde olan TESEV’e başvurdum. Ufak bir sponsorluk sağlamayı kabul ettiler, sağolsunlar, 3000 dolar gibi bir şey kalmış aklımda. Onunla genç bir stajyeri görevlendirip 1946 Meskun Yerler Kılavuzu’ndan beş bine yakın yeni yer adı ekledik. Hayali Coğrafyalar: Cumhuriyet Döneminde Türkiye’de Değiştirilen Yer Adları başlıklı raporum Nisan 2011’de basıldı.

Devamı gelmedi. Bir buçuk yıl kadar yer adlarını unuttum. Etimoloji sözlüğümü geliştirmekle uğraştım. Hatırlarsınız, İslam dini üzerine uzun bir polemik dönemine girdim; epey İslam tarihi okudum.

2013 Şubatı olmalı, yeniden geldiler. Değişmeyen adları belgelemedikçe değişen adları listelemenin pek bir anlamı olmadığına kanaat getirdim. İçişleri Bakanlığı’nın 1928’de eski yazıyla yayınladığı elli bin köy, mezra, mahalle adı içeren Köylerimiz listesini baştan sona sisteme aktardım. Deli işidir. Eski yazının alfabe sırası başka, idari yapılanma hiç durmadan değişmiş ve kitabın genel indeksi yok! Buna rağmen sekiz dokuz aylık mesaiden sonra oradaki yerlerden %85 ila 90 kadarını bugünkülerle eşleştirmeyi başardım. Başbakanlık Osmanlı Arşivleri GM’nün yayınladığı eski Osmanlı tahrir defterleri ile ele geçirebildiğim geç devir Osmanlı vilayet salnamelerini de o dönemde taradım.

Sonra cezaevine girdim. Dört yıl için konu kapandı. Site yüz üstü kaldı. Bir daha da dönmem o mevzuya diye düşündüm.

*

2018 Mart başında Halim ile Selim’i yatağa koyduktan sonra siteyi biraz adam etme niyetiyle yine yer adlarına döndüm. Bir de ne görelim? Eskiden ağırlığınca altın versen bulamayacağın antika Kiepert haritalarının hepsi internete inmiş. O yetmemiş, Erkanı Harbiye’nin 1910’larda yaptırdığı eski yazı askeri haritaların hepsi olmasa da çoğu TBMM Açık Erişim Sisteminden halkımızın nazar-ı tedkikına açılmış. Yumuldum. Toplam 180 pafta kadar haritayı didik didik inceledim. 15.000’e yakın yer adı kaydettim: 1928 listesinde olmayan yerler, 1928 listesinde yanlış yazılmış ya da adı değişmiş yerler, olanların alternatif adları, ikiye bölünmüş ya da birleşmiş köyler, yanlış yere kaymış mahalleler, başka köye aktarılmış adlar... Bu iş beni yaklaşık bir yıl uğraştırdı. Gözlerim eskidi. Bir yılda iki kez yakın gözlüğü değiştirdim.

Geçen yılın sonlarında antik Yunan ve Roma yer adlarıyla uğraştım. O devirlerden günümüze gelen 1500 küsur yer adının tam olarak en erken hangi tarihte kaydedildiğini belirleme sevdasına düştüm. Yüze yakın eski Greko-Romen ve Bizans yazarının, bir sürü arkeoloji dergisinin varsa indeksini yoksa OCR’lenmiş pdf’ini tarayıp yer adı avladım. Bir yerde mutlaka hazırı vardır diye düşünüyorsun ama yok. Varsa da güven olmaz. Bazı bilgiler on, yüz, bin defa aktarılınca olmadık deformasyonlara uğruyor. Hayali kent adları türüyor, yinelendikçe kendine özgü bir hayat kazanıyor.

Bu yılın Ocağında dipnotlarla kaynakçayı derlemeye başladım. Matbu kitapta karınca yazısıyla 21 sayfa, 819 kalem tutan kaynakçayı tam bir şekle sokmak üzereydim ki, Şubat’ın ilk günlerinden biri, tek bir yanlış SQL komutuyla, hepsini uçuruverdim. Uzun zamandır backup almamıştım, düğünden önce işi bitirme hırsıyla o ara çok verimli iş çıkarmıştım. Yıldım. İki ay çalışamadım.

Sonra gene kolları sıvadım. Eski Yunan ve Bizansları yeni baştan taradım. Eskisinden de güzel bir kaynakça çıkardım. Arada TBMM sisteminde eksik olan Erkanı Harbiye paftalarından onunu Fransa Ulusal Kütüphanesinde buldum, onları da işledim.

Bir ara niyetim, Türkiye yer adlarında geçen çeşitli dillerden yapım unsurlarını ufak bir etimolojik sözlük haline getirmekti. En az bir iki yılımı alacak işti, gözüm korktu. Eldeki malzemeyi önsöze eklemeye karar verdim. 75 sayfalık bir önsöz yazdım. Türkçe, Yunanca, Ermenice, Kürtçe, Arapça, Gürcüce ve Lazca birer yer adları sözlükçesini oraya ekledim.

Önsözü biliyorsunuz, 5 Ağustos’ta noktaladım. Veritabanında paramparça tablolar halinde duran malzemeyi tek bir metin olarak derlemek işin her zaman zevkli kısmıdır. Anormal konsantrasyon gerektirir, günde on beş saat nefes almadan çalışacak kondisyon da cabası. Son on gün onunla geçti. 19 kolon çarpı 114.000 satırlık tabloyu Excel’de yahut Word’da çalışmak kolay iş değildir, bilen bilir. Çok uyanık olman, kestirme çözümler arayıp bulman gerekir, yoksa makina bayılıverir. Günde iki paket sigara ve birkaç litre kahve gücüyle o iş de başarıldı.

Bugün hepsini derleyip topladım. Noktalı virgülleri düzeltip, haritaları trimleyip, son dakika Midyat ve Gercüş bilgileri ekleyip, ara başlık puntolarını gözden geçirip, düz tırnakları çengelli tırnağa çevirip, Word hayvanının bozduğu büyük I’ları büyük İ’ye döndürüp, simgeler tablosunun çerçevesini adam edip... topunu yayınevine yolladım. Bitti. Benim büyük sözlük boyutunda tam 1834 sayfalık bir monster oldu,  16 x 24 cm, tıklım tıkış çift kolona 9 punto dizili. Bakalım basabilecekler mi. O boyda tek cilt basabilen matbaa yahut ciltçi bulunur mu? İki cilt mi yapalım diyecekler? Sevan manyaksın, bırak allaşkına, kısalt şunu mu diyecekler? Göreceğiz.  

Bana geçmiş olsun. On tam yıldan bir ay eksik sürdü, bitirdim. (Sigara deliliği de üç hafta sürdü. Bugün bıraktım. Olur bazen böyle.)