Halim ve Selim 3: Evrim

HALİM – Yaratıcı bir tanrının varlığını reddedenler insanoğlunun nasıl ortaya çıktığını açıklamakta aciz kalıyorlar. Sizce atalarımızın maymun olduğunu söylemek makul bir görüş mü?

SELİM – “Atalarımız maymundu” demek özensiz bir ifade olur. İnsan ve maymun ortak bir atadan evrildi diyebilirsiniz, ya da insanoğlu bir primat yani kuyruksuz maymun türüdür diyebilirsiniz. Bariz bir gerçek değil mi? Genetik yapıları yüzde doksan dokuz küsur oranında uyuşuyor. İskelet yapıları benzer, gözler benzer, kulaklar benzer, iç organlar benzer, vücut sıcaklığı benzer, kan yapısı benzer, parmak izleri benzer, üreme yöntemleri benzer, davranış kalıpları – mesela bir deniz anasına ya da sporlu mantarlara oranla – neredeyse aynı.

HALİM – Bilinç? İnsanın bilinci var mı maymunda?

SELİM – Homo sapiens’in sembolik iletişim yeteneği yok diğer maymun türlerinde, doğrudur. Ona bakarsanız amca oğullarımla benim aramda da beceri ve yetenek açısından birçok fark bulabilirsiniz.

HALİM – Akıl ve irade sahibi bir Yaratıcı’nın varlığına inananlar, evrim teorisinin, test edilmemiş hipotezler ve döngüsel bir mantık üzerine kurulu olduğunu savunuyorlar. “Falan tür neden evrildi?” “Çevreye uyum sağladığı için.” “Uyum sağladığını nasıl anladınız?” “Kalıcı olduğuna göre uyum sağlamış olması gerekir.” Bu düşünce tarzının bilimsel olduğunu düşünüyor musunuz?

SELİM – Allah’ın oturduğu yerden altı günde evreni ve tüm canlı türlerini yarattığını veyahut yeryüzündeki insanları eğitmek ve onlara kendi kudretini bildirmek amacıyla bazı türlerde mutasyonlara yol açtığını savunan tezlerden daha bilimsel olduğu şüphesiz, değil mi?

Ortada bence tartışılmaz olan birkaç olgu var.

Bir, yeryüzündeki canlı türleri dört milyar yıllık bir süreçte peyderpey ortaya çıkmış. O süreçte ortaya çıkan canlı türlerinin pek çoğunun soyu şu veya bu nedenle tükenmiş. Fosil bulguları bu iki vakıayı şüpheye yer bırakmayacak bir açıklıkla gösteriyor. Demek ki türleri ortaya çıkaran ve yok eden amil her ne ise, bu işi bir günde ya da altı günde yapmamış. Etkisini dört milyar yıla yaymış. O etkiyi hala sürdürmediğini düşünmemiz için geçerli bir neden yok.

İki, mutasyon diye bir olgu var ve bazı mutasyonlar sonraki kuşaklara aktarılabiliyor. Mesela albino bir fareden birkaç kuşak içinde safkan albino bir popülasyon üretmek mümkün.

Üç, yapay seçilim, on bin küsur yıl önce ilk koyunun ve ilk buğdayın evcilleştirilmesinden bu yana hemen her çiftçinin bildiği bir olgu. Herhangi bir hayvan veya bitki popülasyonunda en uzun boyluları, en yağlıları, en güzel kokuluları, en beyaz renklileri seçip çoğaltırsanız, birkaç kuşak sonra uzun boylu, yağlı, güzel kokulu yahut beyaz renkli bir ırk elde edersiniz. Bu işlemi yeterince uzun süre devam ettirirseniz, bir nokta gelir, yeni ırkın bireyleri eski ırktan olanlarla cinsel birleşmede isteksiz ya da başarısız olmaya başlarlar. Örneğin kiraz, yapay seçilimle elde edilmiş bir vişne ırkıdır. Ancak gelişkin kiraz ırklarının birçoğu vişne ile döllenemez; ya da eğer döllenirse kısır ya da cılız ürün verir.

Dört, binlerce yıldan beri rutin olarak uyguladığımız yapay seçilime eşdeğer sonuçların, doğal şartlarda kendiliğinden oluşmaması için hiçbir geçerli neden yoktur. Çevre koşulları değişir; bazı kalıtsal özelliklere sahip bireylerin hayatta kalma ve üreme şansı azalır veya artar. Beyaz buzul ortamında, albino ayıların yaşama şansı daha fazladır. Ötekiler tükenir. Ayağında perde olan su kuşları daha iyi yüzebildiği için daha kolay balık tutarlar. Ötekiler aç kalıp ölür.

Bu dört olgu bence biyolojik çeşitliği son derece zarif, akılcı, ikna edici bir şekilde açıklayan bir mantıki çerçeve sunuyor. İtiraz edebilecek ne var bunda, anlamakta zorluk çekiyorum. Elbette doğal seçilimle evrim modeli biyolojideki her muammayı çözmüş değildir. Eminim cevabını henüz bilmediğimiz milyonlarca soru var. Elbette pop biyolojinin bu kadar prim yaptığı bir çağda döngüsel mantığa, bilimsel eleştirellikten ziyade kişisel imana, hatta haksız otoriteye dayalı birçok iddia ortaya atılabilir ve bazıları revaç görebilir. Bilimsel hakikate saygısı olan herkesin bu tür yanlış uygulamalarla mücadele etmesi gerekir, o konuda sizinle hemfikirim. Lakin heyecanı aklından önce giden falan biyolog bakteri popülasyonlarını yanlış yorumladı diye, bakterileri ilkçağ Yahudi ve Arap efsanelerinde zikredilen bir yarı-insan masal varlığının yarattığına hükmetmek de çok rasyonel bir yaklaşım değil gibi geliyor bana, ne dersiniz?

Kaldı ki, laf aramızda, ne Tevrat’ta ne Kuran’da tanrının bakterileri (ve trilobitleri ve dinozorları) yarattığına dair bir ibare bulunmuyor. Sizce unutkanlık mıdır, yoksa bakterileri yaratan Allah, Big Bang’in tanrısı gibi, modern bir icat olabilir mi?

HALİM – İkidir dikkatimi çekiyor, Tevrat ve Kuran’dan eleştirel bir dille söz ediyor, ama İncil’e değinmiyorsunuz. Orada bir tercih, bir temayül izi mi görüyoruz?

SELİM – O konuya belki bu tartışmanın ilerleyen aşamalarında daha ayrıntılı olarak değinme fırsatı buluruz. “İncil” adını verdiğiniz Yeni Ahit’in statüsü diğer iki kitaptan farklıdır. Yahudi kutsal kitabı ile Kuran bütün birer kozmoloji, birer tarih vizyonu, yaratılış ve kıyamet teorisi sunarlar. Yeni Ahit ise İsa ve tilmizlerinin hayat hikâyesi ile bir dizi ahlaki öğreti ve tartışma içerir. Burada konumuz evrenin ve canlı türlerinin orijini: o konuda Yeni Ahit’te dişe gelir bir tez bulamazsınız. Anmamamın sebebi bu.

HALİM – Doğal yaşamın çeşitliliğine, zenginliğine baktıkça ben insan aklını aşan bir mucize görüyorum. Büyük ve düzenleyici bir irade olmadan bir insan gözü gibi bir fantastik mekanizma nasıl oluşur? Leylekler nasıl göçer? Karıncaların karnı nasıl doyar?

SELİM – “Mucize” deyimi, anladığım kadarıyla, “henüz bilimsel açıklaması yapılmadı” anlamına geliyor, hepsi bu. Argümanınız hep aynı: “Bilmiyoruz, demek ki Yahudi mitolojisine – ya da onun türevi olan Arap efsanelerine – başvurmaktan başka çare yok! Aynı mantıkla Rab Şiva’nın lingamı da olabilir tabii başvuru mercii, ya da Matrix’in efendileri. Ne kadar fantastik, o kadar iyi.

“Henüz bilimsel açıklaması yok” dediğiniz şeylerin birçoğunun aslında tatmin edici bilimsel açıklamaları var; belki tanrı tezini savunanlar farkında değil, ya da görmezden geliyorlar. Diğerlerinin bilimsel açıklamaları henüz yoktur, ya da tatmin edici değildir. Olabilir, demek ki daha öğreneceğimiz çok şey var. Belki de hiç öğrenemeyeceğiz, o da mümkün. Bundan ne çıkar? “Çok çalış, belki öğrenirsin” çıkar. “Uydur bir masal, hep beraber rahat edelim” çıkmaz.

Gözün evrimi konusunda çağdaş biyoloji literatürü zengindir. Dawkins’te, Jared Diamond’da, Steven Pinker’da gayet berrak ve tatmin edici özetler okuduğumu hatırlıyorum. Bir ipucu: insan gözü dediğimiz fantastik mekanizma bir günde (yahut altı günde) oluşmadı. Işığa duyarlı ilk tek hücrelilerle homo sapiens arasında en az iki üç milyar yıl ve belki yüz milyar ila bir trilyon nesil var. Her yüz nesilde bir küçük adım atılmış olduğunu varsayarsak bu en az bir milyar adım eder. İnsan gözü hâlâ etkileyici bir mucize olarak kalır, ama o “mucizeyi” aydınlatma babında cinlerden perilerden yahut benzeri doğaüstü müdahillerden daha etkili bir perspektif oluşturmuş olursunuz.

HALİM – Tesadüf mü yani bütün bunlar, bu ağaçlar, kuşlar, böcekler, kelebekler? Hiçbir düzenleyici irade olmadan moleküller bir araya gelip, yeterince denemeden sonra insan gözü oluşturuyorlar. Aklınız yatıyor mu böyle bir şeye?

SELİM – “İrade yoksa tesadüf var” diyorsunuz, insan aklının son bin yıldaki en önemli keşfini göz ardı ediyorsunuz. İrade ile tesadüften başka bir üçüncü seçenek var, evet, doğa yasaları var matematiksel bir kesinlikle tanımlayabildiğimiz. Bu yasaları kim koymuş, neden koymuş bilmiyoruz. En azından ben bilmiyorum. Ama “irade yoksa kaos var” fikri, Newton’ın ve Galileo’nun yaşamış olduğu bir dünyada pek cılız kalıyor.

Biyolojik mutasyonlar tamamen kaotik midir, yoksa bir kuralı var mıdır, bildiğim bir konu değil. Fakat evrim sürecini kaotik olmaktan çıkaran iki temel amil görüyorum: Canlı varlıkların, bir,  hayatta kalma, ve iki, üreme içgüdüleri. Bunlar şaşırtıcı şeylerdir, kabul ediyorum, hatta adeta “mucize” diyebiliriz. Bir molekül yığını “aman dağılmayayım, kendi kopyamı üreteyim” diye neden hırs yapıyor bilmiyorum. Ama bu güdüleri bir kere veri alırsanız gerisi oldukça basit. Kaotik mutasyonları birtakım canlı varlıklar, hayatta kalma ve üreme mücadelelerinde avantaj olarak kullanmayı başarmışlar. Dolayısıyla o mutasyonları yavrularına aktarabilmişler. Mucize diye saydığınız olgular – gözümüz, dalağımız, leyleklerin rotası – milyarlarca atamızın yaşama iradesinin bileşik ürünüdür, tesadüf değildir.

Evet, irade var o öyküde, ama doğaüstü bir padişahın iradesi değil. Atalarımızdan bir denizanasının kardeşlerinden daha iyi beslenme hırsında, keskin gözlü bir kertenkelenin daha çok dişiyle çiftleşme azminde, baş parmağı ayrık bir maymunun daha yüksek dallara tırmanma becerisinde tezahür eden bir irade.

Halim ile Selim 1: Ateizme giriş

Geçen sene bu zamanlarda Menemen Kapalı Cezaevindeyken hemen her gece sohbet meclisimiz vardı. Favori konularımızdan biri tabii ki dindi. Halim ile Selim diyalogları o sohbetlerden ilham aldı. Gece konuştuklarımızın özünü, sabah millet uyurken kağıda dökmeyi denedim.

Şimdi o notları temize çekerken düzeyi tam nerede tutmak gerektiğini kestiremiyorum. Koğuştaki (bazıları ilkokul mezunu olmayan) arkadaşları mı hedeflesem, bu blogda binbir emekle oluşturup korumaya çalıştığımız seviyeyi mi tuttursam?


HALİM – Allah'a inanmadığınızı söylüyorsunuz. Neden?

SELİM – Tanrı ya da tanrılar fikrinin, insanlığın çocukluk çağından kalma bir efsane olduğu kanısındayım. Akıl süzgecinden geçmesine imkân yok.

Duygular ya da semboller zemininde temellendirmeyi önerirseniz size katılabilirim belki. Deseniz ki “Allah bir mittir, dünyama anlam katıyor,” ya da “Allah’a ibadet etmek hayatın gaileleriyle başa çıkmama yardım ediyor,” ya da “Allah olmasa Tac Mahal yahut Bach’ın kantatları olmazdı” kavga edecek mevzu pek kalmaz, bir noktada anlaşırız. Ama kalkıp bana Homeros destanlarında ya da Kuran’da anlatılan tanrıların objektif bir gerçeklik olduğunu, yani bildiğimiz dünyada, bağımsız iradeleriyle somut sebep-sonuç zincirlerine yol açan varlıklar olduğunu söylerseniz gülümsemekten başka bir şey yapamam.

Kusura bakmazsanız burada “ontolojik” tabirini kullanacağım. Yıpratılmış bir terimdir gerçi, ama bildiğim kadarı ile asıl anlamı, “insan algısından bağımsız olarak var olan ya da olduğu varsayılan aleme ait” demektir. İşte o anlamda Zeus veya Yahve veya Allah diye bir şeyin varlığına dair ben inandırıcı en ufak bir delil göremiyorum. Mantıken de o yöndeki iddiaları akıl dışı buluyorum.

HALİM – Allah fikrinin “insanlığın çocukluk çağından kalma bir efsane” olduğunu size düşündüren nedir? Neye dayandırıyorsunuz bu görüşünüzü?

SELİM – İlkel toplumlarda insanlar açıklayamadıkları olguların arkasında birtakım görünmez ve bilinmez canlı varlıkların bulunduğuna hükmetme eğilimindedir. Cinler, periler, ölmüşlerin ruhları, uğrular, vampirler, zombiler bu meyanda sayılabilir. Bunlar tıpkı insanlar ya da tanıdık hayvan türleri gibi, algılayan, düşünen, korkan, öfkelenen, tuzak kuran mahluklardır. Bazıları, aynı anda birden fazla yerde bulunma (bilokasyon) ya da ölümsüzlük gibi, ampirik dünyaya yabancı niteliklerle bezenmişlerdir. Diğerleri tanıdığımız dünyaya daha yakındır: cinsel istek duyarlar, türdeşleriyle kavga ederler, acıkır ve beslenirler, hatta – uzmanların teşhis edebildiği – metabolik artıklarını bırakırlar.

Sizin İbrahimi dinler dediğiniz, benim Yahudi-türevi dinler demeyi tercih ettiğim dinlerin tanrısını, bu ilkel animist inançlar fasilesinin biraz daha soyutlanmış bir versiyonu olarak görüyorum. Kuran tanrısını ele alalım. Bu tanrı görür, işitir, bilir, eli vardır (Ali İmran 73); konuşur, dil öğretir (Bakara 30 vd.), yazı yazar (Nisa 24); sever, merhamet eder, emreder, sabreder, sevdiklerini kayırır, öfkelenir, alınır, kıskanır, kin tutar, intikam alır, sınar, kandırır (Bakara 93), belki kandırılır (A’raf 16), tuzak kurar (Ali İmran 166,178), söz verir, meydan okur, tehdit eder, yarışma düzenler, muhatabını ikna etmek amacıyla delil ikame eder, yemin eder, hakaret eder, vb. Özetle zoomorf ve antropomorf bir varlıktır, yani hayvan ve insan özelliklerine sahiptir. Buna karşılık yeryüzü canlılarının bir dizi standart özelliğinden soyutlanmıştır, mesela türünün tek örneğidir, ölmez, üremez, sözüyle evrenler yaratma kapasitesine sahiptir, enerji tedarik kaynakları meçhuldür, vb.

Şüphe yok ki burada kültür tarihimizde sayısız örneği olan, eski Asur grifon’ları gibi, Çin ejderhaları gibi, ya da Örümcek Adam ve Yarasa Adam gibi, senkretik bir masal canlısından söz ediyoruz. Yeryüzü canlılarının bazı özellikleri alınmış, bunlara keyfi olarak (kuş kanadı + aslan ya da örümcek ağı + insan gibi) başkaları eklenmiş, ampirik dünyada olmazsa olmaz sayılan bazı özellikler keyfi olarak silinmiş, mantıken kabili telif olmayan bir dizi sıfatla tablo zenginleştirilmiştir. Bu tür varlıkları konu alan anlatımlara, yetişkin bireyler nezdinde inandırıcı ise efsane, değilse masal adını veriyoruz.

HALİM – Böyle bir varlığın gerçekle var olmadığı kanısına nereden varıyorsunuz? Sonuçta varoluşun tümünün akli olduğu, ya da akılla sınırlarının çizilebileceği düşüncesi de bir varsayım.

SELİM – Eski Yunan ve Hint tanrılarının nispeten gerçekçi bir masal dünyasının ürünü olduklarını söylemek mümkün. Apollon ya da Ganeşa’da “mantıken imkânsız” diyebileceğimiz unsurlar sınırlıdır. Bu tanrılara yöneltebileceğimiz esas eleştiri gerçekten var olduklarına dair herhangi bir ampirik delil bulunamamış olmasıdır. Ölümsüzlük ve bilokasyon dahi, çok zorlarsanız, ihtimal dairesine sokulabilecek şeylerdir. Eğer dünyada dinozorlar yahut belgesel programlarında gördüğümüz acayip mahluklar olabiliyorsa, Apollon niye olmasın? Olabilirdi, ama bildiğimiz kadarıyla yok.

Yahudi türevi dinlerin tanrısının bunlara ek bir dizi özelliği zikrediliyor. Bir, maddi varlığa sahip değildir. İki, evrensel ve tektir. Üç, evreni yaratmıştır. Dört, kadiri mutlak ve alimi mutlaktır, yani her şeyi bilir ve her şeye gücü yeter. Burada problemler çetrefilleşiyor sanırım.

Birinciden başlayalım. Maddi olmayan bir varlık nasıl görür, nasıl işitir, nasıl bilir? “Görmek” dediğimiz eylem, dünya adı verilen süfli bir gezegende bazı canlı varlıkların özel organlar vasıtasıyla belli frekans aralığındaki elektromanyetik dalgaları algılamasıdır. “İşitmek” keza, özel bir organ yoluyla belli frekans aralığındaki hava titreşimlerini algılamak demek. Alt ve üst sınırı belli kapasiteye sahip bir göz olmadan nasıl görülür? Kulak olmadan ne işitilir? Merkezi bir sinir sistemi olmadan “bilmek” ne demektir? Maddi olmayan bir el nasıl şeydir, kaç parmağı vardır? Allah’ın organları varsa bu organları besleyen enerjiyi nereden ve nasıl tedarik etmektedir? Bırakın evreni yaratmayı, bir sineği şuradan şuraya sürmek için dahi şu kadar joule enerji lazım. Nereden buluyor enerjiyi, eğer nektar ve ambrosia  ile beslenmiyorsa? Yoksa yoktan enerji var olmaz diyen Lavoisier yasaları geçersiz midir?

“Konuşmak” intersübjektif bir eylemdir, yani birden fazla özneyi var sayar. Konuşabilmek için aynı dili konuşan başkaları ile ortak bir konvansiyonlar sistemine sahip olmak gerektiğine göre, türdeşi olmayan bir varlık nasıl ve nece konuşur? “Yazı” homo sapiens adlı mahlukun iki yüz bin yıllık tarihinin son beş bin yılında geliştirdiği bir iletişim tekniğidir. Allah kullarıyla haberleşmek için bu yöntemi kullandığına göre teknik yeniliklere açık yapıda biri olduğuna hükmediyoruz. O halde matbaayı ya da interneti tercih etmemesinin sebebi nedir?

Eğer “evren” tabiri ile kastedilen şey “var olan her şey” ise, evren yaratılmadan önce hiçbir şeyin “var” olduğu söylenemez. O halde evreni “yaratmak”, köşesiz bir üçgen gibi, anlamsız bir kavramdır. Hiçbir şey yoksa “yaratan” da yoktur; olmayan bir öznenin eylemini insan aklı kavrayamaz.
“Kudret” nispi bir kavramdır; bir şeyin, direnç gösteren bir başka şeye üstünlüğünü ifade eder. Dolayısıyla hiçbir kudret mutlak olamaz. Aksini iddia edersek, “kadiri mutlak tanrı kaldıramayacağı kadar ağır bir şey yaratabilir mi?” paradoksuna çözüm bulamayız. Kudreti sınırsızsa her şeyi yaratabilmesi lazım, dolayısıyla kendi kudretini aşan şeyleri de yaratabilmesi lazım, demek ki sınırsız olamaz.

Allahın vaadleri, yasaları, emirleri kendisini bağlar mı? Bağlarsa kadiri mutlak değildir, iradesi sınırlanmıştır; bağlamazsa tanrı ve evren hakkında hiçbir şey bilemeyiz. Yarın canı isterse Kuran’ı da iptal eder, on emri de iptal eder, kıyameti de lağv eder, tıpkı Musa için bileşik kaplar yasasını iptal edip denizi yardığı gibi.

Benzer bir mantıki çıkmaz alimi mutlak (omniscient) kavramı için geçerlidir. Her şeyi önceden biliyorsa insanın özgürlüğü, dolayısı ile sorumluluğu diye bir şey olamaz. Onu bırakın bir kenara, tanrının özgürlüğü diye bir şey olamaz. Her şey eğer önceden belliyse tanrının “vaz geçtim” deme şansı yoktur, “bakalım neymiş” deme hakkı yoktur. Aslında yönetici ve karar verici bir tanrıya gerek yoktur, madem her şey önceden ayarlanmış. Herhangi bir konuda karar vermesi icap ediyorsa demek ki henüz karar verilmemiş, sonucu bilinmiyor. Demek her şeyi bilmiyor.

HALİM – Allah’a atfedilen zoomorfik ve antropomorfik nitelikler şüphesiz mecazen kastedilmiş olabilirler.

SELİM – Tabii, olabilir. Ona şüphe yok. Ama tutarlı olmak için Allah’a atfedilen niteliklerin bir kısmının mecaz olduğunu kabul etmek yetmez, tümünün mecaz olduğunu kabul etmemiz gerekir. Gözü, kulağı, eli mecaz ise, öfkesi, emri, merhameti, yasağı, kini ve cezası da mecaz olmalıdır. Çünkü bunlar da belli canlılar grubuna (insana ve belki yüksek memelilere) has davranış formlarıdır. Akciğeri ve bronşları olmayan bir varlığın öfkesini ben şahsen gözümün önüne getiremiyorum. Emredenin iletişim araçlarına, iyi bir hafızaya ve asileri yola getirecek kas gücüne ya da teşkilata sahip olması gerekir. Merhameti varsa eminim hormonları ve üreme organları da vardır.

Mecazi yaklaşımda benim itiraz edeceğim bir şey yok. Özetle diyorsunuz ki Allah hakkında ontolojik anlamda “gerçek” olan hiçbir şey söyleyemeyiz; Allah’a ilişkin ifade edebileceğimiz her şey mecazdır, adı ve mevcudiyeti dahil olmak üzere. O halde gerçekliği Allah’a istinat eden her şey, mesela cennet ve cehennem, melek ve şeytan, vahiy ve risalet, kıyamet ve yargı da ancak mecaz olabilir. Kuran da sonuçta edebi bir fantezidir.

Bu görüş bana uyar. Benim söylediğim de bundan çok farklı bir şey değil zaten. Yalnız bir uyarı daha yapmama izin verin. Şöyle ifade edeyim: Gerçek anlamda mecaz, insanın bilebileceği ve kavrayabileceği bir şey ile, bilip kavrayabileceği bir başka şey arasında kurulan köprüdür. Bilinmesi ve kavranması prensip olarak mümkün olmayan bir şeyin mecazı da olmaz. Tek ayaklı bir köprüdür, öbür ucu boştur. “Hah, bu mecaz sayesinde şunu kavradım” dediğiniz zaman kendinizi kandırıyorsunuz, çünkü antropomorf ve zoomorf olmayan (yani görmeyen, bilmeyen, sevmeyen, emretmeyen, konuşmayan …) bir tanrı hakkında bilebileceğiniz hiçbir şey yoktur. Sonlu olanla sonsuz arasında aşılmaz bir uçurum bulunur. Binaenaleyh Kurani mecazların bizi tanrısal aleme bir adım dahi olsa yaklaştırdığını söyleyemeyiz. Kuran eğer edebi bir fantezi ise, ancak bu dünyaya ait bir edebi fantezidir. Vaadettiği cennet, bu dünyaya ait bir cennettir – belki psikolojik ve manevi, belki siyasi ve ekonomik, fakat her halükarda gayet insani bir cennet.

HALİM – Peki Allah’ın yokluğunu kanıtlayabilir misiniz?

SELİM – Hiç uğraşmam, vakit kaybı olarak görürüm. Bir şeyin yokluğunu mantıki kesinlikle ispatlamanın ne kadar zor bir problem olduğunu her mantıkçı ve her polis dedektifi bilir.
Satürn’ün yörüngesinde antika porselen bir çay takımı var mı? Dünyadaki sineklerden herhangi birinin kanadında Kuranı Kerim yazılı mıdır? Olmadığından yüzde yüz eminim. Ama bunu kanıtlamak için kılımı kıpırdatmam; bir dakikamı bile harcamaya değer görmem.

HALİM – O halde duruşunuza ateizm değil agnostizm desek daha doğru değil mi?

SELİM – Agnostizm kavramının günümüzde yanlış anlaşıldığını düşünüyorum. Terimi doğru tanımlarsak, duruşumun gayet tabii hem agnostik hem ate olduğunu görürsünüz.

Agnostik tabirini 19. yüzyılda Oxford'da ilk ortaya atan Theodore Huxley “Tanrı var mı yok mu bilmiyorum, bulunca haber veririm” gibi abes bir şey kastetmemiş. “Tektanrılı dinlerin tanrısı mantıken bilinemez” demiş, ve bunun mantıki ve kaçınılmaz sonucu olarak, o tanrı hakkında herhangi bir şey bildiğini iddia eden herkesin yalan konuştuğuna hükmetmiş. Onun tanımlayıp adlandırdığı agnostizm “bilmiyorumculuk” değildir, “bilinemezcilik”tir . Son derece radikal bir tavırdır.

Varlığı var eden ve yok etme gücüne sahip olan “şey” hakkında doğru olan hiçbir önerme kuramazsınız. Mekân ve zamanda sınırlı olmayı ima eden hiçbir sıfat atfedemezsiniz. Oysa insanoğlunun bildiği ve kavrayabildiği tüm sıfatlar zaman ve mekân içinde sınırlı olmayı ima eder. Allah şunu yaptı, şunu istedi, şunu emretti şeklindeki sınırlayıcı beyanların tümü a priori yanlıştır. Bilemeyeceğin bir şey hakkında beyanda bulunamazsın.

Ateizm yalnızca “yoktur” diyor. Yoktur demek “mantıken olabilir” ihtimaline açık kapı bırakır, ya da en azından bırakabilir. Mesela "kilerde kedi yok" dediğiniz zaman, teorik olarak kilerde kedi olabileceğini kabullenmiş olursunuz. Bu anlamda agnostizm o kapıyı da kapatıyor. "Kilerde wcjjjxkfg;; var mı yok mu bilemem, çünkü söylediğiniz şeyin bir manası yok" diyor, meseleyi temiz bir sonuca bağlıyor.

(devamı var)

Ruhlu yazı

1975 miydi, 76 veya 77 miydi hatırlamıyorum, Leszek Kolakowski bir dönemliğine (ikinci kez) Yale’e geldiğinde Hıristiyan Mistiklerinde Varoluş Kavramı konulu dersine dinleyici olarak katılmıştım. O vesileyle Plotinus’un Ennead’larıyla tanıştım; bir miktar okuduktan sonra pes ettim. Felsefe tarihinin en esoterik, en ulaşılmaz eserlerinden biridir. Yıllar sonra (1995?) Proklos’un Elementler’ini de okumaya yeltendim; bir iki haftam onunla geçti. Ne kadarını anladım? İnsan şu kısacık hayatta neyi ne kadar anlayabilir? Bunlar öyle yemek arasında çerez niyetine okunacak işler değil, insan aklının ürettiği en acayip (ve muhtemelen en anlamsız) labirentlerden bir kısım; inceliklerine tam vakıf olmaya bir hayat yetmeyebilir. İslami tasavvuf edebiyatının bunların suyunun suyu olduğu kanısına kapılmıştım, cezaevinde arkadaşların ısrarıyla İbn Arabi’nin Füsusu’l-Hikem’ini (maalesef Türkçe çeviriden) okuduğumda.

Kolakowski 20. yy’ın bence en önemli düşünürlerinden biridir. Ne Marksistlere, ne anti-Marksistlere yaranmaya teşebbüs etmediği için unutturulmuş ya da unutturulmaya çalışılmıştır. Üç ciltlik The Main Currents of Marxism (Marksizm’in Ana Akımları) herhalde o konuda okumaya değer tek eserdir. İngilizceye The Key to Heaven and Conversations with the Devil adıyla çevrilen nispeten önemsiz bir başka kitabı benim zihinsel gelişimimde tetikleyici rol oynadı. Okuduğumda galiba 19 yaşındaydım. Her ahlaki önermenin mantıki sonucuna götürüldüğünde çelişkiye düştüğünü, dolayısıyla tutarlı bir ahlaki sistem kurmanın imkansız olduğunu ilk o zaman fark ettim. Zehirli bir keşiftir. İyiliği vasatlıkta arayan kahir çoğunlukla arana hayat boyu kurtulamayacağın bir kara kedi sokar. Dikkat buyurun: siyasi ve normatif konulara dair yazdığım her yazının asıl konusun, hatta belki tek konusunun bu olduğunu görürsünüz. Kaç kişiye derdimi anlatabildim? Üç? Beş?

*

Bir arkadaşımız demiourgos kimdir, logos nedir, nous ne demektir diye sormuş. Neoplatonik filozoflarda yahut Gnostiklerde neydi diye hatırlamakla hiç uğraşamam, kusura bakmayın, ama düz anlamları neydi diye Liddell & Scott sözlüğüne bakıp size söyleyebilirim.

Dēmiourgos “sanatkâr” demek, ya da “imal eden”. Yani craftsman, producer, maker. Eflatun hazretleri evreni yarattığı varsayılan iradeye bu adı vermiş. O zamanlar henüz insanların aklı Tektanrılı dinlerin absürditeleriyle bulanmamış olduğu için, aklı selim sahibi herkes bunun bir yanda bir hammadde (materia), öbür yanda bir şekil verici irade gerektirdiğini, dolayısıyla aşılmaz bir ikilik var saydığını anlamış. Oysa Neoplatoniklerin ve Tektanrıcıların tanrısı evreni yoktan yarattığına göre demiourgos olamaz, bir şeyi bir şey etmez, kendi biricik ve tekil varlığından evreni türetir. Demek ki kendi mutlak Varlığı, aynı zamanda Yok’tur. Buyur, üzerinde bin yıl kafa patlatacak, milyonlarca sayfalık risaleler yazılacak bir mevzu.

Logos, legein fiilinden basit fiil adı. Fiilin birincil anlamı “seçmek, ayırmak, toplamak”, to choose ve gather. İkinci anlamı “anlatmak, söylemek” to say, speak ve recount. Dolayısıyla ad vermek, anlam vermek, kast etmek, yazılmış olanı okumak. Bunun türevi olan logos, ilk önce “ayırma”, sonra “söz” (word, speech), sonra “oran” (ratio, relation), sonra “hesap” (account, reckoning), ve saire. Bir kelime bu kadar çok anlamı nasıl yüklenir diye sormayın, Türkçe ayırmak, ayıklamak, ayıtmak (eski Anadolu Türkçesinde söz söylemek) ve ad (< ayıt?) sözcüklerini düşünün, sonra da aŋmak ve aŋlatmak fiillerindeki aŋ- unsuru bu fiilin dönüşlü, yani refleksif, hali olabilir mi diye kendinize sorun – aydım, ayıttım, ayındım “fark ettim, söyledim, kendime söyledim” gibi. (Bana sormayın ben bilmiyorum.)

Noos veya nous “akıl” demek, yani kafayı çalıştırma ve sonuç çıkarma yeteneği. İngilizcesi mind, veya sense, veya reason, fakat aynı zamanda meaning yani “anlam”.  Akılda özne ile nesneyi, yani anlayan “ben” ile anladığı anlamı ayırt edebilir misin? Buyur, bir tane daha bin sayfalık risale konusu.

Pneuma her türlü hava akımıdır – yel, veya yellenme yani osuruk, veya nefes. Dolayısıyla hayat belirtisi olan nefes, dolayısıyla “ruh”, ve dolayısıyla her türlü gayri-maddi varlık, melek, cin vb. Ayrıca kilise musikisinde bir tür ilahi, Bektaşi nefesleri gibi. Modern Yunancada alkol kelimesi pek kullanılmıyor, onun yerine oinopneuma deniyor. Yani “şarap ruhu”. Şahane bir sözcük değil mi? (Osurukla meleğin aynı kelimeyle ifade edildiği de gözünüzden kaçmadı umarım.)

Psykhe de bana sorarsanız aynı şey, yani nefes veya nefs veya “ruh”. Ama felsefede daha ince ayrımlar varsa onu bilemem.

*
Bir arkadaş, pneuma'nın Teslisin üçüncü kişisi olan Kutsal Ruh'un (da) adı olduğunu belirterek osuruk dememe şiddetli bir dille itiraz etti. Kendimi aklama ihtiyacı hissettim:

Liddell & Scott, A Greek-English Lexicon (Oxford 1996) s. 1424, πνεῦμα:... II.3 flatulence, in pl. Eub. [Eubulus Comicus]107.9, Arist. Pr. [Problemata] 948b25, Dsc. [Dioscorides Medicus De Materia Medica] 2.112, D.L. [Diogenes Laertius Clarorum Philosophorum] 6.94

Ne olur ne olmaz, Liddell & Scott sözlüğü bile yanılabilir diye düşünerek verdiği referansları teker teker çek ettim.

Euboulos Attika Yeni Komedi'sinin temsilcisi olan bir antik yazar. Eseri günümüze sadece ufak tefek fragmanlar halinde gelmiş, Theodor Kock (ed.) Leipzig 1884 basımı Comicorum Atticorum Fragmenta'da bunları derlemiş. İlgili pasajı cilt 2 sf. 201'de buluyoruz:



Aristoteles'in Problemata'sı doğa bilimlerine ilişkin yüzlerce problemi derleyen bir metindir. Standart metin sf. 948b25'te korkuya kapılanların neden aşağıdan yellendiğine dair şu açıklamayı buluyoruz.



MS 1. yy'da yaşayan Dioscorides antik çağın Galen'den sonra en ünlü hekimidir. De Materia Medica'nın Wellmann edisyonu (Berlin 1907) sf. 186'da şunu okuyoruz:


Diogenes Laertius, ünlü filozofların yaşamını anlattığı Liber Clarorum Philosophorum'da (Hicks edisyonu 1972) şöyle demiş: μαθὼν δὴ ὁ Κράτης εἰσῆλθε πρὸς αὐτὸν παρακληθεὶς καὶ θέρμους ἐπίτηδες βεβρωκὼς ἔπειθε μὲν αὐτὸν καὶ διὰ τῶν λόγων μηδὲν φαῦλον πεποιηκέναι: τέρας γὰρ ἂν γεγονέναι εἰ μὴ καὶ τὰ πνεύματα κατὰ φύσιν. 

Meali: Metrokles ulu orta gaz çıkarmış, çok utanıp evine saklanmış. Dostu Krates bunu duyup, yapma etme, kötü bir şey yapmadın, o gazı çıkarmasaydın esas o zaman kıyamet kopardı demiş.

Bu sonuncusunu ben arayıp bulmaya üşendim, iki dakika sonra büyük oğlum Arsen eklemiş.

Samos'tan görünen Türkiye

Müjgan Halis'e verdiğim röportaj. gazetekarinca.com 'da yayınlandı

1- Samos'tan nasıl görünüyor Türkiye?

Sisler içinde.

2- İzleyebildiğim kadarıyla, hem yazma telaşınız hem de turizm meşgaleleriniz sürüyor. Bir şirket kurduğunuzu okudum. Neler yapıyorsunuz orada?

Güzel bir köyde yüz küsur yıllık bir ev buldum, onun onarımına hazırlanıyorum. Çok sık misafirlerim geliyor; onları barındırmak için bir altyapı kurmak istiyorum. Zamanla belki burada birtakım akademik ya da yarı-akademik sohbet toplantıları düzenlemek mümkün olur. Türkiye’de herhangi bir kalifikasyonu olan herkes kapağı yurt dışına atma derdinde. Onların birkaçına dahi olsa güzel bir barınak ve bir sohbet ortamı sunabilsek kendimi mutlu sayacağım.

3- Hükümlüydünüz. Bir fırsatını bulup gittiniz. Sizden sonra, aralarında arkadaşlarınızın da olduğunu tahmin ettiğim epey kişi gözaltına alındı, tutuklandı. Birçok kişi sizin rotanızı takip etmek istediğini açıklıkla beyan ediyor, yani memleketten gitmeyi. Tarih bilginize güvenerek sormak istiyorum: Türkiyeliler, Avrupa banliyölerini dolduran sömürge ülkelerinin halklarına mı benzemeye başladı?

Şu aşamada daha çok Türklerin nitelikli kesimi göçüyor. O açıdan, sözünü ettiğiniz banliyö halkından farklı bir durum var şimdilik. Fakat Türkiye bugünkü rotasında devam eder ve bu rotanın kaçınılmaz akıbetiyle karşılaşırsa göçün çapı da niteliği de değişecektir. O zaman Suriyeli göçü, Afgan göçü çocuk oyuncağı gibi kalacak diye korkuyor herkes.

Siz bir ülkede adaleti kişisel kaprislerin ve mahiyeti belirsiz çete savaşlarının oyuncağı haline getirirseniz, konsensus arayışını terk edip ülkeyi terör ve tehditle hizaya getirme sevdasına düşerseniz, her gün televizyonlardan topluma nefret saçarsanız, sonuçta o ülke yönetilemez hale gelir. İki kere iki dört gibi bir şey bu. Yönetilemeyen ülkelere ne olduğunu Irak’ta, Suriye’de, Libya’da, Sudan’da, Yemen’de, Afganistan’da gördük. Türkiye’de görmeyiz demek aşırı iyimserlik olur.

4- Siz Türkiye solundan önemli bir ayrımla, memleketteki esas meselenin Erdoğan iktidarı değil, TC'nin kanserleşmiş yapısı olduğunu söylüyorsunuz. Bu tezinizi nasıl ayrıntılandırıyorsunuz?

TC devleti öteden beri kamu yönetimini ilgilendiren her ciddi sorunu vahşetle, zorbalıkla, yalanla ve tehditle bastırmayı gelenek edinmiş bir devlettir. Devleti temsil eden bürokratik yapı bundan başka dil bilmez. Kürt meselesindeki performansını görüyorsunuz. Geçmişte mesela gayrimüslim unsurlara ya da sol muhalefete tepkisi de farklı değil.

O yapı büyüdükçe büyüdü, toplumda kendinden başka hiçbir şeyi yaşatmayacak bir güce ulaştı. Ekonomik ve kültürel açıdan ülkeyi boğdu. İdeolojik dokunulmazlık kazandı. Cumhuriyetin kurucusu o yapının bir tür ikonu ya da kutsal simgesidir. O ikonu arkana aldığın zaman “devlet” adına her türlü puştluğu yapmakta, her türlü yalanı söylemekte mazursun.

2000’i izleyen yıllarda o yapı kısa bir an için sarsılır gibi oldu. Hepimiz ümitlendik. Sonra Erdoğan ve yoldaşlarını yuttu. Kendi bünyesi içinde eritti. Olay bundan ibaret.

5- Bir başka düşünceniz, yaşadığımız Türkiye'nin bu hale gelmesinin miladı olarak 2010 referandumunu görmeniz. Hatta ‘Erdoğan’ın ölüm uçuşu’ diyorsunuz. Ne değişti o referandumla?

Değişimi tetikleyen neydi emin değilim. Belki Erdoğan’ın müttefikleriyle arasının bozulmasıydı, ya da kendi iktidarına ve kişisel geleceğine ilişkin duyduğu kaygılardı. Fakat 2010 Eylülünü izleyen aylarda Erdoğan’ın söyleminde radikal bir değişiklik gözlendi. Erdoğan’ın geleneksel Türk devlet üslubuna ve söylemine teslim oluş süreci o günlerde başladı. 

“Ölüm uçuşu” dedim çünkü attığı her adımla biraz daha yalnızlaşıyor, kazandığı her başarıyla felakete biraz daha yaklaşıyor.

6- Yeni Türkiye diyenler ile eski Türkiye aklının bu kadar çabucak yan yana gelmesinde, iktidarın 'yenilik' kastından samimiyeti artık daha çok sorgulanır oldu. Aslında pek de samimi olmadıkları yani. Siz ne dersiniz?

Belki baştan beri gerçek bir değişime niyeti yoktu diyorsunuz. Ya da belki donanımı yetersizdi. Ya da kadrosu beş para etmez kasaba politikacılarından ve üçkâğıtçı çakallardan ibaretti. Olabilir. Mümkündür. Belki de iyimserlik bize iyi geldiğinden inanmak istedik.

Öte yandan siyasetçinin “samimiyeti” çok da önemli bir kriter değil bence. Siyasetçi, verili şartlarda en iyi oyun neyse onu oynayan veya oynamaya çalışan bir aktördür. 2002 ile 2010 arasında, Kürt meselesi, Kıbrıs meselesi, AB ilişkileri, yargı reformu, yerel yönetim reformu, askeri hegemonyanın bertaraf edilmesi gibi bir dizi hayati konuda bir açılım iradesi ortaya kondu mu? Kondu. Bazı ciddi veya ciddimsi adımlar atıldı. Yeterli sonuç alınamadıysa da bir beklenti ve bunun sonucu olan bir toplumsal dinamik yaratıldı. Şimdi bunların hepsi çöpe atıldıysa, bundan, samimi değillerdi, ya da niyet yoktu, ya da takiye yaptılar sonucuna atlamak şart değil, bir faydası da yok. Niyeti değil yapılanları tartışmak daha anlamlı.

Kaldı ki, tersi çıkarım da mantıken pekala mümkün. Ben mesela İslamcı olsam, öncekinin değil esas şimdiki durumun takiye olduğu kanısına da pekala varabilirdim. 

7- Şimdi manzara şu: Eskiden onurlu yalnızlık diye tabir edilen şey, içeride ve dışarıda somut bir yalnızlık oldu. ABD, Avrupa Birliği ile ilişkiler çerçevesinde baktığımızda, nasıl okuyorsunuz Türkiye'nin hamlelerini? Artık bir Avrupa Birliği ülkesinde yaşadığınızı anımsayarak yanıtlarsanız sevinirim.

Diplomaside onurlu yalnızlık diye bir şey bilmiyorum. Onurlu olan, saygı ve dostluk ile çevrelenmektir. Devletler masasında sözünü dinletebilmektir, vebalı muamelesi görmek değil. Türkiye’nin şu anki hali bu açıdan içler acısı görünüyor. Blöf ve şantajla, ve muhtemelen birtakım yasadışı işlerle saygınlık satın alabileceğini sanan bir külhanbeyi görüntüsü çiziyor Türkiye. Sanırım 1912 veya 1876’dan bu yana hiç bu kadar yalnızlaşmamış ve aşağılanmamıştı.

8- Yazılarınızı okuduğumda, esas mücadele edilmesi gerekenin Kemalizm olduğunu hatta sizin tabirinizle 'Kemalist hegemonya' olduğunu söylüyorsunuz. Ve siyasal İslam'ın buna bir tepki olarak doğup, büyüdüğünü savunuyorsunuz. Şimdi her şeyin tekçiliğe indirgendiği bir iktidarda hâlâ aynı fikirde misiniz? Buna tek millet de dâhil, dikkatinizi çekerim.

Biraz daha nüanslı bir şey söylemiştim sanırım. Türkiye’de medeniyeti ve özgürlükleri savunan insanların, Kemal Atatürk simgesinden kurtulmadıkça etkili olamayacaklarını, marjinallikten kurtulamayacaklarını söylemiştim. 1994’te Yanlış Cumhuriyet’i yazarken bunu söyledim, 2008’de Taraf’ta yazarken bunu söyledim, hala da bu görüşümü değiştirmek için bir sebep görmüyorum. 1930’ların bir diktatörü yirmi birinci yüzyılda çağdaşlığın ve özgürlüklerin bayrağı olamaz. Absürt bir düşüncedir. TC devletinin en zalim ve ahmak yüzüyle özdeşleşmiş bir simge, ülkenin bugün ihtiyacı olan taze nefesi sağlayamaz. Hatta o taze nefesin önünde büyük bir engeldir.

Siyasal İslam’ın kaynakları hakkında çeşitli şeyler söylenebilir. Ancak makul ve samimi olduğundan şüphe duymadığım pek çok genç insanın, Devlet ve Atatürk söylemine duydukları tepkiden ötürü o tarafa meylettiklerini bir olgu olarak biliyorum. O tarafta olan herkesin vahşi bir canavar olduğunu düşünmek hoşunuza gidiyorsa yapacak bir şey yok. Ama onları insan olarak görebiliyorsanız ve neden size o denli yanlış gelen bir çizgiye savrulduklarını merak ediyorsanız, belki önce kendi çizginizi sorgulamakla başlamanız faydalı olur.

9- Geçtiğimiz günlerde sorularımızı yanıtlayan Psikiyatr Cemal Dindar, insanların yıkım korkusu yaşadığından bahsetmişti, ölüm değil. Siz de Enver Paşa, Köprülüler, Üçüncü Napolyon örnekleriyle ülkelerini yıkan adamları hatırlatıyorsunuz. Durum onların fillerine bu kadar benziyor mu sahiden?

Son derece. Hatta Saddam Hüseyin’i, Kaddafi’yi, Nasır’ı da burada zikretmek doğru olur. Mussolini’yi de unutmayalım.

10- Suriye savaşı, bütün bölge ülkeleri arasında en çok Türkiye'nin tabiri caizse alaka gösterdiği bir gelişmeydi. Şimdi ise eskiden ağız dolu küfürle anılan Rusya'ya dönüp dönüp bakıyoruz, adeta büyük ağabey gibi. Bu kadar kısa sürede dış politika hattının değişip durması, size neleri düşündürüyor?

İşin iç yüzünü tam bilemediğimiz sürece her düşündüğümüzü ihtiyat payıyla düşünmek gerekir. Türkiye Amerikan ittifakından ve AB’den uzağa savrulunca, can havliyle Rusya’ya yaklaşma gayretine girdi. Bu politikanın akılcı temelleri var mıdır ve varsa nedir, tam anlamıyla bilmek henüz mümkün değil. Rusya Batı ittifakının alternatifi olabilir mi? Yoksa tek hedefi, eski Çarlık politikası gibi, potansiyel düşman olarak gördüğü güney komşusunu yalıtıp zayıflatmak mıdır? Zaman gösterecek.  

11- Malumunuz siz hapishanedeyken, birkaç seçim, bir referandum, çokça da katliam yaşadık. Şimdi önümüze 2019 diye bir takvim konuldu. Yeni bir 1923 ile mi karşı karşıyayız? Tabii o 1923’ün bir 1915’i olduğunu unutmadan soruyorum bu soruyu.

2019’da önemli bir değişiklik olacağını düşünmüyorum. Bu iktidar barışçıl yollardan değişmez. Kendi bünyesinde bir atılım yapabilecek takati kaldığına da inanmıyorum. Debelenmeye devam edecek, televizyonda her Allah'ın günü birilerine küfredecek, belki tam anlamıyla çıkmaza girdiğini hissederse Suriye’de veya başka bir yerde ufak bir savaş çıkarıp dikkatleri başka yere çekmeyi deneyecek.

12- Son sorum aslında başlarda sorduğum sorunun tekrarı olmasa da, çağrışımı olacak. Belki de bir sürü insanın kendi kendine sorduğu ve yanıtını bulamadığı bir sorunun yanıtını istiyorum sizden. Daha fazla hapis kalmamak için memleketi terk eden biri olarak, kalanlara ne diyorsunuz?

Akıl ve vicdandan nasibi olanlar için Türkiye dayanılmaz bir yer oldu. O tımarhaneden uzaklaştığım günden beri kendimi iyi hissediyorum. Türkiye haberleri izlemiyorum. Köşe yazarı da okumuyorum. Medeni ve güler yüzlü insanların arasında olmak bana iyi geliyor. Bazı toplumların mantıkla ve iyi niyetle de yürüyebileceğine olan inancım geri geldi.

Başkasının deneyimi ne olur bilemem. Sonuçta yabancı bir yerde, diline hakim olmadığın bir ülkede sıfırdan hayat kurmak kolay değil. Dünyanın hiçbir yerinde ekonomik koşullar çok parlak görünmüyor. Ben burada kalır, mücadelenin sertleşeceği günü beklerim diyenlere de saygım sonsuz.

Tufan, tayfun

Yunanca Tūfōn yahut Typhōn Τῡϕῶν, mitolojide insanların başına bela olan bir dev, ya da bir afet veya ejderha. İlk kez Hesiodos MÖ 7. yy’da sözünü etmiş, Yeryüzü ile Yeraltı’nın gayrimeşru çocuğu olduğunu, Titan’ların intikamı için çalıştığını, omuzlarından ateş saçan yüz yılan başı çıktığını, dehşet verici bir sesle gürlediğini anlatmış. Ayrıca deniz fırtınalarının ve depremlerin sahibiymiş. Pindaros’a göre gökler tanrısı Zeus onu bir yıldırımla vurup öldürdükten sonra Sicilya’da Etna yanardağının altına gömmüşler. Kimi anlatılara göre Kilikya’da Korykos mağarasında otururmuş, yani Silifke Narlıkuyu’da Cennet Cehennem denilen yer. Strabon’a göre Typhon ile Zeus arasındaki epik karşılaşma Suriye’deki Kasios dağında, yani şimdi Hatay Yayladağ ilçesine adını veren Keldağ’da vuku bulmuş.

Tüm belirtiler bir Orta Doğu kaynağına işaret ediyor, muhtemelen Fenikeliler vasıtasıyla aktarılmış olmalı. Unutmayın ki Yunanlılar Batı Akdeniz’i 8. yy’dan önce Fenikelilerden öğrendiler; Sicilya’yı Yunanlardan önce Fenikeliler kolonize etti. Toros Dağlarının güney yüzündeki Antik Çağ öncesi yer adlarının çoğu bir Kuzeybatı Sami dilindedir. Titan sözcüğünün de Aramice/Fenikece “kilden yapma idol, sanem” anlamına geldiğini üç dört sene önce Walter Burkert’in kitaplarında okumuştum yanılmıyorsam.

*

Aramice ṭūfānā טוּפָנָא ya da ṭofānā טוֹפָנָא, Süryani telaffuzuyla ṭūfōnō, en erken MS 100 dolayında Onkelos Targum’unda, yani Tevrat’ın Aramice tefsirinde kayda geçmiş. Yaratılış kitabı 6.17 ve devamında Nuh Tufanı anlatılırken İbranice mabbuwl מַבּול karşılığı olarak bu sözcük kullanılmış, ki bire bir çeviridir: İbranice sözcük “akmak, to flow” anlamına gelen BWL kökünden “akıntı, sel, su baskını, flood”, Aramice sözcük yine “akmak” anlamında ṬWP kökünden “akıntı, sel, su baskını, flood”.

İbranice fiili kardeş dil Arapçada “su akıtmak, idrar” anlamına gelen bawl/bevl sözcüğünden tanıyoruz. Türkçede bevliye üroloji demektir, akıttırmaca anlamında. Aramice kalın Ṭ ט sesi İbranicede daima kalın Ṣ צ (sad veya tsade) ile karşılandığından, Aramice ṬWP fiili İbranice ṢWP şeklini almış ve anlam kaymasıyla “su üstünde yüzmek, to float” anlamı kazanmış. O da Tevrat'ta sık sık geçer, ama burada değil.

Kuran’da ṭūfān طوفان , Nuh’un başına gelen su baskını afetinin adıdır. Yahudi mitolojisinden Kuran’a aktarılmış terimlerin neredeyse hepsi gibi bu da Aramiceden alıntıdır. Nitekim çift uzun ünlü içeren sözcüklerin öz-Arapça olması ihtimali düşüktür.

*

“Hint Okyanusu ve Çin Denizinde bir tür kasırga, hortum” anlamına gelen sözcük Batı dillerinde ilk kez 1500 yılı dolayında Portekizli denizci Pedro Álvares Cabral’ın el yazmalarında ve bilahare 1540’ta F. Mendes Pinto’nun Peregrinação adlı denizcilik klasiğinde tufão [okunuşu /tufaŋ/] şeklinde aktarılmış ve Arapça bir sözcük olduğu özellikle belirtilmiş. Fransızca J. ve P. Parmentier de Dieppe’in 1526 tarihli Sumatra Yolculuğu’nda tiffon, A. Mizauld’un 1548 tarihli Le Mirouir de l’air’inde typhon geçiyor. İmlanın bu şekilde değiştirilmesi muhtemelen Eski Yunanca typhōn sözcüğüyle bağ kurma çabasının eseri. İngilizcede Thomas Hickock’un 1588’de İtalyancadan çevirdiği Hindistan Seyahatnamesinde touffon “a cruel storme” olarak geçiyor. 1614’te modern edebiyatın ilk gezi bestselleri olan eserinde Samuel Purchas “The winde, which they call Tufan is so violent, that it driueth ships on the land, ouerthroweth men and houses” diye yazmış.

Yani öyle görünüyor ki Arapçadan alınma bu kelime belli başlı Avrupa dillerinde 17. yy’dan önce gayet güzel yerleşmiş ve yaygınlık kazanmış. Dolayısıyla Oxford English Dict.’nin 1699’a tarihlendirdiği (fakat ancak 1771’e belgelediği) ikincil etimolojinin nereden geldiğini anlamak zor. Buna göre sözcük Güney Çin Denizinde (Kanton civarında) yaygınmış. İsveçli seyyah ve doğabilimci Pehr Osbeck’in 1757 tarihli ifadesine göre Kanton lisanında büyük fırtınalara Tay-fun adı verilirmiş. Yerel lehçede tái fung diye telaffuz edilen deyim standart dilde dà feng  大風, yani “büyük yel” karşılığıymış. Japoncada taifū şeklinde geçermiş. Osbeck’in İngilizce çevirisi sayesinde bu görüş yerleşmiş. Öyle ki 1800’lerin başından itibaren denizcilik dergilerinde İngilizce tai foong yazımı standart hale gelmiş. 1819 tarihli Prometheus Unbound’da Shelley taiphoon biçimini kullanmış.

Doğrusunu isterseniz Çince etimoloji konusunda hüküm verebilecek durumda değilim. Ama tesadüfün bu kadarı bana fazla geliyor. Çince denizci lisanına yabancı dilden kelime girmez diye bir kural var mı bilmiyorum. Hint Okyanusunda adı Arapça tufan olan hadisenin, köşeyi dönünce Çin Denizinde telaffuzu aynı olan bir Çince isim kazanması pek olası görünmüyor. Arap etkisi ta Japonya’ya ulaşmış olabilir mi bilmem. Önce Japonca sözcüğün ilk ne zaman ve hangi koşullarda belirdiğini araştırmak lazım, o da artık beni aşar.

*

Kuran’da Kalem suresi 19’da geçen ṭayf طَيْف ayrı bir kelime. Bunlarla ilişkisi var mı kestiremiyorum, ama eğer varsa cidden kafa karıştırıcı bir şey olduğu kesin.

Tüm Arapça sözlüklerde bu kelime “gece gelen hayal, karabasan” olarak tanımlanmış. Lane sözlüğü cilt 1 sf 1905’te İbn Dureyd, Ubāb ve Kāmūs’a istinaden “an apparition, a spectre, a phantom, an imaginary form coming in sleep” demiş. Genel kabule göre ṬYF kökünden gelirmiş, ancak bazı gramerciler ṬWF yani “etrafında yürümek, dolanmak, tavaf etmek” kökünden gelen ṭāˀif طائف  sözcüğünün aynı anlama geldiğine işaret etmişler. İngilizcesi acaba Leonardo di Caprio’nun filmindeki gibi revenant olabilir mi? “The Thing that comes back to haunt you.”

Ancak Kuran’daki anlatımı bu anlamla bağdaştırmak çok kolay değil. Fa ṭāfa ˁalayhā ṭāifun min rabbika wa hum nāimūn “onlara Rabbleri katından bir taif uğradı ve onlar uykudaydılar”. Kâbus anlamına gelebilir pekala, ama hemen ardından gelenler bunun rüya değil, tarlaları yakıp toprağı kapkara eden reel bir afet olduğunu düşündürüyor. Nitekim Diyanet İşleri “afet” diye çevirmiş, parantez içinde “ateş” diye eklemiş. Diğer meallerin çoğu “bela” ya da “felaket” demişler. Seyyid Kutb ve Bekir Sadak dahil birkaçı “salgın” olarak yorumlamışlar. Elmalılı orijinal versiyonu ṭāfa ile ṭāifun arasında iştikak bağı kurup “bir dolaşan dolaşıyordu” yorumunu getirmiş. Elmalılı’yı sadeleştirenler, belki halk anlamaz diye düşünüp, “bir dolaşan (afet) onun üzerinden dolaşıverdi”, ya da “dolaşıcı bir bela onu sardı” diye şerh etmişler. Edip Yüksel “Rabbin tarafından gönderilen bir ziyaretçi (fırtına) bahçelerini ziyaret etti” diyerek “dolaşım” kavramını anlamlandırmaya çalışmış.

ṬWF kökünden gelen ṭūfān sözcüğünün bilemediğimiz bir türevi ya da kültürel akrabası olabilir mi ister istemez insan düşünüyor.

Türkçede ṭayf 19. yy’a dek sadece “gece gelen kâbus, karabasan” anlamında geçerdi. Fakat Newton optiği bu taraflara uğrayıp ışığı yedi renkli gökkuşağına çeviren prizmalar okul laboratuvarlarında görülmeye başlayınca, sözcüğün yeni bir anlamı belirdi. Latince spectrum, Fransızca spèctre, malum, öncelikle “hayalet, karabasan”, ikincil olarak Newton’ın verdiği anlamla “beyaz ışığın kırılmasından oluşan renk dizisi” demek. Tayf neden aynı ikili yükü taşımasın? 1900 tarihli Kamus-ı Türki’ye göre ṭayf-ı şems “zıyanın inkısar kuvvetiyle hall edilmesiyle eczasının alınan resmi” demekmiş. Yani “ışığın kırılmasıyla birimlerine ayrışmasının meydana getirdiği görüntü.” Halen de bu anlamı tek tük de olsa görürsünüz.

[O kelime de ayrıca ziyaın değil zıyanın.] 

Ah Kudüs vah Kudüs

Müslümanların Kudüs adını verdiği Yeruşalayim kentini efsaneye göre kral David kurdu. Kuran müellifi, Davud adını verdiği bu zatın “peygamber” olduğu ve “Zebur” adlı bir kitap indirdiği kanısındadır. Kenti Yahudi dininin manevi merkezi ve deyim yerindeyse Mekke’si haline getiren Tapınağı, yine efsaneye göre Davut’un oğlu kral Süleyman (fakat gerçekte muhtemelen MÖ 8. ve 7. yy’da Yehud kralları Hizkiya ve Yoşiya) inşa ettirdi.

Aralıklarla sekiz yüz yıl Yehud diyarının başkenti olan şehir, Milat dolayında Roma İmparatorluğunun egemenliğine girdi. MS 4. yy’da İmparator Konstantin’in annesi Hazreti Helena’nın burada Öz Hakiki Haç’ı keşfetmesinden sonra Hıristiyan düşüncesinde olağanüstü bir sembolik değer kazandı. Kıyamet dramının büyük ölçüde Kudüs’te sahneleneceği inancı Hıristiyan dünyasını sardı, 7. yy’da bir çeşit kitlesel isteriye dönüştü. O dönemde doğan İslam inancının bu heyecandan etkilendiği, ya da belki ilk aşamada bir tür Yahudi revivalizmi olarak ortaya çıktığı için Kudüs-merkezli bir dünya görüşünü benimsediği anlaşılıyor. Hz. Ömer zamanında kent İslam’a boyun eğdiğinde ilk iş Romalıların yıktığı Süleyman Tapınağının yerine yeni (yeni?) dinin ana tapınağı olarak tasarlanan Beytül Makdis’in inşa edilmesi bunun göstergesidir. Bu tapınak antik kent akropolü içinde halen Kubbetü’s-Sahra ve Mescidü’l-Aksa’nın bulunduğu yerdir. İsrail devletinin egemenliği altında fakat Müslümanların kontrolündedir. Gayrimüslimlerin buraya girmesine (teorik olarak) izin verilmez.

1073’te Türk kumandanı Atsız kenti fethetti. Kısmen bu olaya tepki olarak örgütlenen Haçlılar, 1099’da Türkleri kovup Kudüs’ü ele geçirdiler. Kurdukları Haçlı Devleti bir bakıma Avrupa medeniyetinin ilk büyük çaplı denizaşırı prodüksiyonuydu. Yaklaşık doksan yıl sürdü, Kürt kökenli bir profesyonel asker olan Selahaddin’e yenik düştü. Daha sonra Türk ve Çerkes kökenli bir askeri aristokrasi olan Memluklar kente hakim oldular. 1517’de Osmanlı geldi. Tam dört yüz yıl sonra, 9 Aralık 1917’de Allenby komutasındaki İngiliz ordusu kenti fethetti; önceki gün bunun yüzüncü yıldönümüydü. Eski şehir bugün hala Osmanlı karakterini korur. Hemen kenarındaki Batı Kudüs’ün çekirdeği daha çok İngiliz (ya da Geç-emperyal Avrupa) havasındadır.

İngilizler Birinci Dünya Savaşında Yahudi sermayesinin desteğine (ya da Almanya’yı desteklemekten vazgeçmesine) karşılık kenti savaştan sonra Yahudilere vermeye söz verdiler. Sonra sözlerinden cayıp Yahudilerle “Filistinli” adını taktıkları yerli Arapları karşı karşıya getirmeyi denediler. 1948’de “ne haliniz varsa görün” deyip çekildiler. Şehir ikiye bölündü. 1967’de Filistinliler Mısır, Suriye, Irak ve Ürdün ordularının desteğiyle Yahudileri denize dökmeye teşebbüs ettiler. Hezimete uğradılar. O zamandan beri şehrin tümü İsrail’in denetimindedir. Ancak İsrail, ülkenin geri kalan bölümünde 1948’den sonra giriştiği etnik arındırma politikasını burada uygulamamış veya uygulayamamıştır. O yüzden, kent sınırlarını nasıl çizdiğine bağlı olarak nüfusun yüzde 30 ila 40’ı halen Filistinli Arap ve Müslümandır. Eskiden nüfusun önemli bir oranını temsil eden Hıristiyan Araplar hemen hemen tükenmiştir.

İsrail devleti ilk günden bu yana kenti İsrail’in “ebedi” ve “kutsal” başkenti sayar. İsrail meclisi, cumhurbaşkanı, başbakan, bir-ikisi hariç tüm bakanlıklar, Yüksek Mahkeme ve diğer devlet organları buradadır. Eskiden başkent sadece Batı Kudüs iken 1980’de çıkarılan yasayla kentin iki yarısı resmen birleştirilmiştir.

Yabancı devletler, belki Müslümanların milli önyargılarına saygılı oldukları, ya da, daha güçlü olasılıkla, Arap şantajına boyun eğdikleri için, altmış küsur yıldan beri var olan fiili ve hukuki durumu resmen telaffuz etmekten çekinirler. O yüzden mesela Dışişleri Bakanlığı Kudüs’tedir ama yabancı elçiler Tel Aviv’de oturur, işe limuzinle gider gelirler. Bu saçmalığın tutarlı bir hukuki dayanağı yoktur. Geçmiş eğer belirleyiciyse kentin kurucusu ve ilk sahibi olan milletin mantıken önceliği olması gerekir. Milli duygulara önem verilecekse, iki bin seneden beri “ah Kudüs, vah Kudüs” diye ağlayanların duygularını “ah dedemin zeytinleri” diye caz yapanınkinden daha önemsiz saymak için sebep yoktur. Demografi önemliyse nüfus çoğunluğu Yahudidir. Fiili durum hesaba katılacaksa fiili durum belli.

Yok eğer diyorsanız ki geçmiş zulümler cezasız bırakılmasın, o zaman eski bir Rus-Ermeni-Yahudi kenti olan Bakü’nün statüsünü sorgulamakla başlayalım veya Çankaya Köşkü’nün adını Kasapyan Köşkü olarak düzeltelim derim. Konstantin kentini asli sahiplerine iade etmeye ne dersiniz?

“Kudüs başkent olmasın” tezinin altında dehşet verici bir iki yüzlülük yatar. Temel mesele, jenerik “öteki” rolünde olan Yahudi’yi insan olarak algılayamamak, dolayısıyla onun haklarını, duygularını, geçmişini, geleceğini hesaba katamamaktır. Bundaki kepazeliğin farkına vardığınız gün daha vicdanlı ve daha iyi biri olma yönünde ufak da olsa bir adım atmış olacaksınız, şüpheniz olmasın.

Trump budala olabilir.  Ama belki nesneleri adlı adıyla anmak için bazen budala olmak iyidir.

Şiir konusuna devam

Foça Cezaevinden uçmadan önce son okuduğum kitap Hermann Hesse’nin Magister Ludi’siydi, Türkçeye Boncuk Oyunu diye çevrilmiş. İnsanı sarsan bir kitaptır. Şiir hakkındadır. Ama manzum edebiyattan söz etmez; şiirin en yüksek örnekleri olarak Budist düşünce disiplinini, 18. yüzyıl Avrupa müziğini ve matematiği anar. Sanırım bunlar Hesse’nin kişisel tutkuları olduğu için ön plana çıkmıştır. Yoksa bana sorarsanız eşsiz güzellikte bir köy inşa etmeye çalışmak da şiirdir, sözlük yazmak da şiirdir, dağa kaya mezarı oymak da şiirdir, hakikat aşkından başka hiçbir amaç gütmeksizin bin yıl önce yaşamış filozofların metinlerini şerh etmek de şiirdir. Güzelliği ve kusursuzluğu aramaktan ve o arayışı hayatın biricik amacı mertebesine yükseltmekten söz ediyoruz.

Hesse için o uğraş bir oyundur – göz alıcı bir kristal boncuk oyunu. Bunu aşkın (transcendent) bir temele, mesela toplumsal bir faydaya, bir halas umuduna, tanrısal bir emre ya da ahlaki imperatife dayandırmanın onu ucuzlatmak olduğunu bilir. Kendi kendinin amacı olan şey, tanımı icabı oyundur. Hafif ve kırılgan bir şeydir. Romanın anlattığı dünyada, tüm yaşamını boncuk oyununa adamış seçkin bir zümre, sonsuz emek ve disiplinle, oyunu kusursuzlaştırmaya çalışır. Yirminci yüzyılın felaketlerine yol açan amaç ve anlam kaybının ancak bu yolla aşılacağı kanısındadır Hesse. Roman 1943’te yazılmıştır, yani 20. yy karanlığının en koyu anında.

Tabii Hesse kolay tutulacak bir balık değil, Buddha düşüncesine vukufu da öyle basit bir düzeyde değil. Romanın kahramanı olan Knecht (“Yoldaş” mı desek?) oyunda en yüksek seviyeye ulaşıp Büyük Usta olduktan sonra, duyulmamış bir şey yapıp görevinden istifa eder. Romanın kilit pasajı Knecht’in istifa mektubudur. Bir bakıma boncuk oynunun nihai zirvesidir, Nirvana, yani Yokoluş anıdır. Nedenini nasılını anlatmaya kalksam ben şimdi beceremem. Siz en iyisi romanı okuyun.

*

Önceki yazının başlığı bazı okurları yanılttı sanırım, benim kusurum. Bireysel bir tercihten söz etmek değildi niyetim. Bugünün dünyasında bir baltaya sap mı olmalı şair mi olmalı sorusu nispeten banal bir soru. Tabii ki doğrusu bir baltaya sap olmak. Şair olmak bugünün dünyasında bir tür vazgeçiştir, omuz silkip dünyaya sırtını dönmektir. Yapabilen yapar; Apollon yolunu açık etsin. Ama ciddi ciddi bunu kimseye tavsiye edemezsin. Yazık olur çocuğa.

Soru o değildi. Soru, toplum neden şiire öncelik vermiyor sorusuydu. Mesela bir toplum tıbba yılda şu kadar trilyon dolar harcıyor, buna karşılık şiirin her çeşidine bunun binde birinden daha az bir bütçe ayırıyorsa, demek ki o toplum sağlığın çok önemli şiirin ise önemsiz olduğuna karar vermiştir. Bu karar doğru mudur? Neye göre doğrudur? Sağlık önemli evet, kimse aksini iddia etmedi. Ama O KADAR önemli olduğundan emin miyiz? Şiirden DAHA önemli olduğundan emin miyiz? Yarın ölüp gidecek insanların bugün ölmesi mi daha kötüdür, hayat boyu şiirin herhangi bir türüyle tanışamadan ölmesi mi daha kötüdür? Her taşra kasabasına beş hastane, yirmi ambülans, kırk eczane, yüz doktor koyduk. Onlar kadar, hatta onlardan fazla, elli şiir atölyesi, on barok müzik kulübü, on tane Şark Dinleri ve Felsefe Tarihi Enstitüsü, hatta bir matematik köyü gerekmediğini söyleyebiliyor musun? Bu bir tercihtir. Bu tercihin makul bir gerekçesi var mı? Leş bedenleri kaşıntıdan ve prostat şişmesinden korumak neden Devlet’in görevleri arasındadır da, insanların en temel ihtiyacı olan güzellik ihtiyacını karşılamak değildir? Kim yaptı bu tercihi? Koskoca toplumlar böyle bir kepazeliğe nasıl kuzu gibi boyun eğdiler?

O tercih tarihin belli bir noktasında, belli ülkelerde yapıldı. Sanırım başlangıç noktası Fransa’ydı. 19. yy’ın ilk yıllarında tohumları atıldı; 1880’lerde kamu eğitimi bu zihniyete göre şekillendirildi. ABD belki ayrı bir yoldan aynı yere geldi. Fransa’yı Almanya, daha sonra İngilizler izledi. Tarihin karşı konulmaz akışı mıydı sorumlusu, yoksa kapris, moda ve kısır görüşlülük mü baş rolü oynadılar? Bilmiyorum. Tartışmak lazım.

*

Mantıklı gerekçe ne olabilir, düşünelim.

Kimileri diyor ki modern devirde insana eskisine oranla çok daha büyük yatırım yapılıyor, dolayısıyla o kadar pahalıya mal olmuş insanı ful randıman alıncaya kadar canlı ve sağlıklı tutmak mantıklıdır. Bu bir kere doğru değil, çünkü sağlık bütçelerinin büyük bölümü işgücüne katkı potansiyeli en yüksek olan çalışanlara değil, emeklilere ve arızalılara harcanıyor. Maksat kâr maksimizasyonu olsa daha mantıklı yol arızalıları ve emeklileri çayıra salmak olurdu. Ama doğru olsa durum daha kötü, çünkü kamu politikalarının insanı köle ve mal olarak gördüğünü itiraf etmiş oluyoruz. Davar sahibi de hayvanın ruh sağlığıyla ilgilenmez, ful randıman alacak ölçüde canlı ve sağlıklı kalmasını önemser.

Denebilir ki şiirin üretime katkısı yok, bu devirde mühim olan üretim. Bu hiç doğru değil. Bir kere tıbbın (yahut bankacılığın, yahut iletişim tasarımı danışmanlığının, kamu idaresinin, hukukun, televizyon yapımcılığının) nesi üretim ki şiir değil, bunu anlamakta zorluk çekeriz. İkincisi, üretim denilen şey, temel fizyolojik ihtiyaçlara cevap veren kısmın, yani yiyecek ve içeceğin ötesinde, sosyal simge üretimidir. İnsanın kendini bir grupla eşitleme (“komşunun var benim niye yok”) ya da grupta öne çıkma (“bir Gucci’si bile yok şekerim”) ihtiyacına cevap verir. Böyle ihtiyaçlar var, inkâr etmek aklımızdan geçmez, peki. Fakat şiirden daha mükemmel sosyal simge sistemi var mı? Şiirde ustalaşacak kadar eğitime ve emeğe yatırım yapanın, ya da kendi yeteneği yoksa en yetenekli şairleri parasıyla tutup sofrasına oturtabilenin sosyal itibarı, kıytırık bir Gucci ile hava atanla kıyaslanır mı?

Kapitalizmin kâr hırsıdır, şiire izin vermez diyebilirler. Saçmadır. Millet neyi tüketiyorsa kapitalist onu üretir, millet neye para veriyorsa ondan para kazanır. Şiirin muteber olduğu bir toplumda, hiç şüphen olmasın, kapitalist şiire yatırım yapar. Şiir yerine matematik, yahut barok müzik veya Budist disiplini koy, aynı şey.

Seçkinlerin eğlencesi, halka faydası yok diyebilirsin. Deme. Güzelliği yüceltip ödüllendiren bir kültürü, şiir disipliniyle yetişmiş kuşakları, insanların yaşam boyu şiirle haşır neşir olmasını teşvik eden kurumlarla donatılmış bir sosyal çevreyi düşün. O toplumda apartmanlar bu kadar çirkin olur mu? Trafik bu kadar sıkışır mı? Kudurmuş ideologların sesi bu kadar yüksek çıkar mı?

*
Tıraşla vakit geçiriyorsun Sevan, bunların hepsi hayal diyen de olacaktır mutlaka. Belki de öyledir, canları sağ olsun. Ama belirtmiş olayım ki bu fikirler aklıma öyle aylak aylak otururken gelmedi, son derece pratik bir iş tartışması çerçevesinde şekillendi. Konu şu: Gerçek anlamda devrimci bir eğitim modeli sunmak istiyorsan müfredata ne koyacaksın? Genç çocukları TC eğitiminin boğucu cenderesinden bir nebze olsun kurtarmak istiyorsan onlara neyi sunman lazım? Neyi sunsan hem cazip olur, oluşturduğun model otlak yangını gibi büyüyüp yayılır, hem o çocukların hayatında kalıcı bir iz bırakır, onları bir adım da olsa hakikate, yahut edebe, yaklaştırır?

Ali matematik diyor, başka şey demiyor. Ben şiir derim. Kavga çıkmasın diye matematiği de şiirin içine sokarım, olur biter.

Evladım şair mi olsun doktor mu

Batı dünyasında şiir son yüz yılda çöktü. Türkçede daha önce (mesela 1850’lerde) mi çökmüştü, 1920’lerde mi çöktü tartışırız. Ama çöktü. Batıda mesela Rimbaud’dan veya Rilke’den veya Yeats’ten sonrasını şiir mi sayacağız, yoksa dilini kaybetmiş bir kültürün ümitsiz hırıltıları mı diyeceğiz emin değilim. Türkçenin ufkundan en son bir beklenmedik kuyruklu yıldız gibi Nazım Hikmet geçti. Ondan sonrası ya ucuz klişeler yığınıdır, ya da dilini bulamamış acemilerin el yordamıyla yol araması.

Şiir derken mesela şöyle bir şey kastediyoruz.

Kime kim derdimi ızhār kıldım isteyib dermān

Özümden bin beter derd ü belāye mübtelā gördüm

Mükedder hātırımdan kılmadı bir kimse gam defˁin

Safādan dem uran hemdemleri ehl-i riyā gördüm

Ayak bastım reh-i ümmīde, sergerdānlık el virdi

Emel serriştesin tuttum elimde ejdehā gördüm

Fuzūlī ˁayb kılma yüz çevirsem ehl-i ˁālemden

Neden kim her kime yüz tuttum andan yüz belā gördüm

Yahut şöyle:

...

Verlasst mich hier, getreue Weggenossen!

Lasst mich allein am Fels, in Moor und Moos;

Nur immer zu! euch ist die Welt erschlossen,

Die Erde weit, der Himmel hehr und groß;

Betrachtet, forscht, die Einzelheiten sammelt,

Naturgeheimnis werde nachgestammelt.

Mir ist das All, ich bin mir selbst verloren,

Der ich noch erst den Göttern Liebling war;

Sie prüften mich, verliehen mir Pandoren,

So reich an Gütern, reicher an Gefahr;

Sie drängten mich zum gabeseligen Munde,

Sie trennen mich — und richten mich zugrunde.

Aynı şeyi Batıda resim sanatı için söyleyebilirsin. Türkiye’de o sanat zaten yoktu, hala yok. Aynı şeyi – popüler müzik için değil ama – “klasik” adını verdikleri kültive müzik için söyleyebilirsin, hem Batıda, hem ondan biraz sonra Türkiye’de. Hatta Hindistan’da.

İnsanlığın büyük kazanımlarından olan “yüksek” sanatlar sanki 1890 ile 1920 arasındaki bir tarihte bir Karanlık Çağ’a girmişler. Hala oradalar. Yakında havanın aydınlanacağına dair bir belirti yok.

*

Neden böyle diye kırk senedir ara ara düşünmüşlüğüm var. Benden çok daha akıllı birçok insan da düşünmüş. Kimi Modernizm demiş, kimi Kapitalizm demiş, kimi Birinci Dünya Savaşını sorumlu tutmuş. Ama en basit cevabı galiba kimse düşünememiş.

Eğitim bozuk.

Ne zaman ki “modern” dedikleri kitlesel eğitim sistemi Fransa’dan, İngiltere’den, ABD’den başlayıp dünyaya yayılmış, o zaman şiir ölmüş. Resimle müzik ve hatta mimari de onun peşinden ölmüş.

Milyarlarca pırıl pırıl genç insanın kafasını saçma sapan şeylerle dolduruyorlar, hayatta gerçekten önemli olan şeylerin – mesela şiirin – eğitimini vermiyorlar, ondan olabilir mi?

*

Geçenlerde süper-modern bir hastanede bir gece geçirdim, sözünü etmiştim, o zaman üşüştü bu fikirler aklıma. Etrafımda gördüğüm akıl almaz bir sermaye yatırımı, fantastik makineler, hayret verici teknikler, yüzlerce süper-kalifiye genç doktor, belli ki yüz binler arasından seçilip o mevkie gelmişler, yıllarca ve yıllarca emek vermişler. Ne için? Bir sene sonra değilse beş sene sonra ölecek bir sürü sefil moruğu biraz daha ayakta tutmak için.

Ne müthiş bir emek ve yetenek israfı değil mi? Yalnız israf değil, radikal bir anlamda yanlış. Aldatma üzerine kurulu bir meslek modern tıp. Adım adım ölmekte olan insanları ölümden kurtuluş ihtimaliyle kandırıyorlar. Biraz daha yavaş ölünce sanki bir şey değişecekmiş hayalini satıyorlar. Peki hayal sat, zararı yok. Ama sattıkları hayal güzel bir hayal değil ki? İnsan hayatına anlam ve değer katan bir hayal değil. Dünyayı güzelleştiren bir hayal değil. İnsan soyunu daha iyi bir yere taşıyan bir hayal değil. Çirkin, yarı yarıya ölmüş, pis kokulu bir bedene her ne pahasına olursa olsun yapışma hırsı.

Tamam, tıp olmasın diyen yok. Basit ve pratik müdahalelerle insanların yaşam kalitesini artırabiliyorsan ne ala. Ebeveyni çocuklarının ölümünden koruyabiliyorsan ne ala. Ama altmışını aşmış adamı iki üç vizitede iyileştiremiyorsan sal gitsin, ne faydası var?

*

Sorumuz şu: Topluma daha çok şair mi lazım, daha çok doktor mu lazım?

“Şairlik boş iş, avare dolaşma sanatı” diye cevap vermeyin lütfen. Halen toplum hangisine daha çok değer veriyor diye sormuyorum. Hangisine daha çok değer vermeli diye soruyorum. Sen eğitimde tıbbı öne çıkarır, en yetenekli çocukları oraya özendirirsen elbette toplum da tıbbı ödüllendirir. Günün ve avamın önyargılarını at aklından, Mutlak’ı referans almaya çalış. Sor: Leş bedenleri canlı tutmak mı daha önemli, yoksa dilde – ve mekanda, tınılarda, görsel imgelerde, günlük hayatın detaylarında – güzelliği aramak ve sunmak mı daha önemli? Hangisi insan hayatına daha çok şey katar? Hangisi insan soyunun geleceğini daha çok ilgilendirir?

Güzelliğin kaynakları kurusa dünya yaşanmaz olur. Herkes on sene erken ölse dünyadan bir şey eksilir mi?

Aynı sorular mühendislik eğitimi için geçerlidir. Teknisyen ve mühendis lazım elbette. Ama bu kadar lazım mı? Daha önemlisi, teknolojiyi kendi içinde bir amaç ve bir değer haline getiren anlayış insan yaşamının kalitesine ne eklemiştir? Güzelliği yaşamın amacı mertebesine yükseltebilen insan için mühendis faydalı bir araçtır, hizmetkârdır, danışacak kişidir. Ama bir toplumun en yetenekli gençlerini teknolojiye, ve onun altyapısı olan fen bilimlerine yönlendirirsen o gençler mesleklerini araç değil amaç olarak görmeye başlarlar. Hizmetkâr olmayı gururlarına yediremezler. Danışmanlık yerine amirlik yapmaya özenirler. Sonucu görüyorsun. Dünyayı otoparklar ve elektrik santralleri kaplar, kutsal ikonların yerini Çin malı oyuncaklar alır.

İktisat ve finans da öyle. İstatistik bilimleri de öyle. Modern eğitimin ana damarı olan bürokratlık = ofis memurluğu eğitimi büsbütün öyle.

*

Modern kitle eğitimi 19. yüzyılın ikinci yarısının icadıdır. Okul mimarisi, sınıf düzeni, öğretmenlik mesleğinin yapısı o dönemin ürünüdür. Eğitimin temel kabulleri de sanırım o dönemden bu yana pek değişmedi. Pozitivizmin zirve yaptığı çağdı. Doğa bilimleri tek gerçek bilim sayılıyordu. Eski hurafeleri terk edip pozitif bilimlerin ve matematiğin ipine sarılan toplumların, ahirette olmasa dahi dünyada halas bulacağına inanılıyordu. Müfredat ona göre oluşturuldu. En yetenekli gençlerin mühendis, bilim adamı, doktor, matematikçi olması hedeflendi. Bugün hala aynı kafadan gidiyoruz. Sanırım gerçekten önemli olanı gözden kaçırıyoruz.

Eski toplumların birçoğunda eğitimin en üst seviyesi şiir eğitimidir. Çin’de iki bin yıl boyunca ancak kusursuz şiir yazabilenler (ve klasik metinleri kusursuzca şerh edenler) devlet yönetmeğe layık görüldü. İslam dünyasının henüz medeniyet sayıldığı devirde egemen sınıfa mensubiyetin ölçütü ‘edeb’ dedikleri şeydi – zarif söyleme ve güzel eyleme sanatı diyelim, Frenkçesi belki élégance olabilir. Mesela Sa’di’nin Gülistan ile Bostan’ını, kasaba imamının düşünce ufkuna kapılmadan okumaya çalış, ne kadar muhteşem bir insan idealinden söz ettiğini belki algılarsın. İtalyan Rönesansının egemen kültürel disiplini bilim değildir, din de değildir. Şiirdir. Ve yanısıra resim ve mimaridir. İyi şiir söyleyenin isterse iyi bir bilim adamı da olacağını var saymışlar. Ya da iyi bir kumandan, veya yargıç, veya banker.

Çünkü şiir, bugün ucuzlatıldığı seviyede görüldüğü gibi, çiçekle böcek meselesi değildir. Ciğerden gelen şekilsiz bir feryat da değildir. Her şeyden önce disiplindir, konvansiyondur. Ciğerden gelenin, kuşaktan kuşağa aktarılmış tecrübeyle terbiye edilmiş halidir. İyi şiir, yüzlerce yıllık bir edebi geçmişin titreşimlerini içinde taşır. Geçmiş ustaların dehasıyla aydınlanır.

En basit çoban türküsünde de güzellik bulabilirsin, ona şüphe yok. Ama akılla ve bin bir emekle inşa edilmiş bir kültürün yankılarını barındıran bir sanat eserindeki duygu zenginliğini bulamazsın. Unut.

*

Ama diyeceksin, o dediğin elit eğitimi. Eski zaman elitleri yok artık bu çağda. Kitle eğitimi kitleler içindir. Hem şiir karın doyurmaz ki? Eğitim dediğin üretime hizmet etmeli. Bu devirde üretim şart.

Olur. Onun da cevabı vardır elbet. Ama saat geç oldu, yarına misafirlerim var. Bu günlük bu kadarı yetsin.   

Şiir, şuur, şiar

Şiˁr Arapçanın köklü kavramlarından biri, Kuran öncesinden beri kullanılmış, “belli konvansiyonlara göre vezinle söz söyleme sanatı”. Genel kabule göre şaˁara  (“bilmek, anlamak”) fiilinin bir türeviymiş. O fiilden bildiğimiz diğer kelimeler şuˁūr “bilinç” ve şiˁār “karşılıklı bilme, anlaşma” ve dolayısıyla “konvansiyon, parola”. Ayrıca Arapça maşˁar ve şiˁāra(t) "belgi, anıt, yol işareti" var. Şiˁrā "yol-gösteren yıldızı” yani Sirius. Latince Sirius adı, yıldız adlarının pek çoğu gibi, bir Ortadoğu dilinden alıntı olmalı. (Muhtemelen Fenikecedir, ki o da Aramicenin bir kolu, Arapçayla akraba).

Lakin anlam bağını kurmak kolay değil. Şiir nerede, “bilmek” nerede? Derin bir şuurun ürünü müymüş? Bir tür bilgelik olarak mı görmüşler? Şairler millete yol mu göstermiş? Üretebiliriz birtakım teoriler, ama içimize siner mi bilmem.

Öte yandan bakıyoruz Tevrat İbranicesine, şīr שִׄיר neymiş? “1. Dizi, dizgi, zincir, gerdanlık, 2. manzume, şiir, şarkı”. Mesela Kutsal Kitap’ın eski çevirisinde Neşideler Neşidesi, yenisinde Ezgiler Ezgisi diye çevirdikleri kitabın özgün adı Şīr haŞīrīm, İngilizcesi Song of Songs. Açıkça daha mantıklı bir derivasyon. Şiir nedir? Boncuk gibi dizili sözler, dize, nizam’dan nazım. “Bilinç, bilgelik” vs.den çok daha sade ve makul. Lakin İbranice/Aramice /ş/ Arapçada mutlaka /s/ olur, ayrıca Arapça o kıvrık şeyle gösterdiğimiz ˁayn sesi asla İbranicede kaybolmaz yahut y’ye dönüşmez. Bunları nasıl açıklayacağız? Bir fikrim yok.  

İbranice aynı kökten diğer sözcükler şǝrar “zincirlemek, dizmek”, şarar “zincir”, şarşereth gene bir çeşit zincir. Aa, bildiğimiz silsile değil mi? Arapça silsila(t) “zincir”, teselsül “zincirlenmek, zincirleme olmak”. S/Ş seslerine bitişik konumda L ile R’nin istikrarsızlaşması bütün dillerde tipik bir hadise. Bu dillerin kırk lehçesi varsa yirmisinde SLSL öbür yirmisinde SRSR diyorlardır, eminim.

İki gün sonra
Bu yazıya gelen on yorumdan sekizi, eski kültürlerde şiirle şuurun alakası, varoluşun anlamı, kehanetin kökleri vs. derin mevzulara giriyordu. Sonunda dayanamadım, cevap yazdım.

"Bunların hepsi doğru olabilir. Lakin hiçbir kuvvet, şiirin en düz, en sıradan adının böyle felsefik atraksiyonlardan türediğine beni ikna edemeyecek. Şiir demek öncelikle lafı düzgün bir şekilde art arda dizmek ve tercihan makamla söylemek demek. Yunancasi poiema yani "imalat". Arapça öbür adı nazm, yani "dizmece". Ermenice o anlama gelen iki kelimeden biri ոտանաւոր "ayaklı", öbürü բանաստեղծել "laf dizmece" demek. Araplar niye o kadar fantazi takılsın ki?"

Peloponnes, Karagöz Adası

Peleponnes diye bir şey yok, Peloponnes var. Πελοπόννησος, yani Pelops'un Adası.

Pelops Πέλοψ "Karagöz" demek, miyop ("kısıkgöz"), hipermetrop ("ölçüsü yüksek göz"), kiklop ("çembergöz"), otopsi ("kendi gözüyle görmek"), sinopsis ("topluca göz atma"), optik ("gözsel") ve sairedeki op'la.

Rivayete göre Anadolu'da Lidya beyinin oğluymuş. Belki de şimdiki adı Dandalaz (Tantalos) olan yöreden, yani Aydın Karacasu ilçesinden gelmiş. (Diğer rivayete göre Paflagonyalı Enet'lerdenmiş, yani Amasra ve Cideros [Cide] tarafından.) Babasıyla hayli kanlı bir vukuattan sonra bu taraflara göçmüş. Sonradan kendi adıyla anılan yarımadanın tüm aşiretlerini birleştirmiş. On iki oğlu, dört damadı ve bir gayrimeşru oğlu vasıtasıyla yarımadanın 16 veya 17 yerleşiminin atası olmuş. Onların birliğinin simgesi olan Olimpiyat oyunlarını tesis etmiş.

Geç Bronz Çağı öncesi (MÖ 2. binyıl başı? daha erken?) Anadolu'dan Yunanistan'a göçler meselesi ilginç bir konu. Yeterince çalışılmış olduğunu sanmıyorum. Oysa bilhassa Anadolu ve Balkanlardaki arkaik yer adları konusunda eminim aydınlatacağı birçok karanlık nokta vardır.

*
On iki oğul, dört kız, bir gayrimeşru oğul hikayesine dikkat edin. Dünyanın hemen her yerinde mitik şecerelerde buna benzer anlatılara rastlarsınız. On iki şehir (veya on iki aşiret) aslen akrabadır, dördü ayrı soydan olup sonradan evlilik yoluyla müttefik olmuştur, biri soysuzdur çok kavga ettik onlarla demek istiyor. Etnogenez - kavimlerin doğuşu - böyle bir şey. Kim bilir ne kadar karmaşık bir olaylar dizisi, psikolojikman herkesi tatmin eden bir ortak anlatıya bağlanmış.

Kuşadası köyleri

Resmi adı Soğucak ama herkes Anya diye bilir, Kuşadası'na yakın köy. Sevimlicene bir yerdi, şimdi etrafı bir örnek sitelere boğuldu. Hatta arkadaşımız rahmetli kitapçı Haluk orada bir kooperatife girmişti, bizi de ikna etmeye çalışmıştı.
Antik çağda Anaía ve Batinêtis Samos devletinin ana karadaki ayağı imiş. Bu yüzden önceleri Milet'le, daha sonra Efes'le birkaç defa çatışmışlar. Anaía belli, Batinêtis meçhul, muhtemelen Davutlar-Güzelçamlı olmalı. [Doğanbey - Tuzburgazı yöresi olabilir mi? Sanmam.]
MÖ 430 küsurda Atinalıların desteklediği demokratik parti Samos'ta iktidarı ele geçirince, oligarşik parti taraftarları Anya'ya göçüp ayrı devlet kurmuşlar. Peloponnes Savaşlarında Sparta safında öbür Samoslulara karşı savaşmışlar. İskender fethinden sonra buralara egemen olan Perdikkas genel af çıkarmış, böylece Anya'dakiler anavatana dönebilmişler.
Yunanca hocamla Samos Tarihi kitabını okuyoruz, oradan bu bilgiler.
*
Güzelçamlı'nın bulabildiğim en eski adı Çanlı, 19. yüzyılda. İslam hukukuna göre İslam ülkesinde kilise çanı yasak olduğundan, ve Osmanlı diyarında öyle bir şeye ancak 1840 veya 50'lerde izin verildiğinden, ismin de geç döneme ait olduğunu tahmin edebiliriz. İslami kulakları tırmalayan bir isim.
1900'lerin başına ait Aydın vilayeti salnamelerinde bir Rum Çamlı, namı diğer Gâvur Çamlı, bir de Türk Çamlı görünüyor. Sanırım ilki bugünkü Güzelçamlı, ikincisi Davutlar olmalı.

Türkçe tarihi 10: Osmanlı Fransızcası

Erken dönem Franszıca alıntılarda bazı biçimsel özellikler göze çarpar. Örneğin Franszıca sağır +e ile yazılan dişil sözcükler, 19. yy sonlarına dek Türkçede +a sonsesiyle gösterilir. Bu husus, dönemin Fransızca telaffuzunu yansıtır.

batarya, diploma, entrika, forma, isteka, jandarma, kadavra, karamela, kontra, kopya, krema, kumanda, kumpanya, madalya, madama, manevra, marka, mezura, mezura, moda, natura, nota, pırlanta, plaka, politika, posta, romatizma, rondela, tabela, üniforma

Fransızca çift sessizle biten eril sözcüklere Türkçede +o sonsesi eklenir.

banko, bilardo, iskonto, kadastro, kadro, manifesto, parlamento, protesto, tiyatro ( <  banque, billard, escompte, cadastre, cadre, manifeste...)

Dişil +a ve eril +o takıları İtalyancayı andırsa da bu sözcüklerin İtalyancadan alıntı olmaları olasılığı düşüktür. Örneğin alıntı tarihinde İtalya’da parlamento kurumu mevcut değildir; kadastro İtalyancada kullanılmaz; kumanda, manevra, jandarma, üniforma, madalya 19. yy’da Osmanlı ordusunda Fransızlar eliyle girişilen reform çalışmaları çerçevesinde benimsenmiş sözcüklerdir; politika Fransızca olan uluslararası diplomasi dilinden alınmıştır; diploma, moda ve tiyatro kavramlarının Fransız modellerinden aktarım öyküsü ayrıntılı olarak bilinir.

Bu ve buna benzer biçimsel özelliklerden, bazı sözcüklerin Türkçeye aktarılma tarihi yaklaşık olarak kestirilebilir. Mesela dişil sözcüklere +a ekleme alışkanlığının en geç 1860 dolayında sona erdiği anlaşılıyor. Dolayısıyla borsa, nota, entrika, madalya gibi sözcüklerin elimizdeki örnekleri biraz daha geç tarihe de ait olsa gerçekte 1860'tan eski olduklarını kesine yakın bir şekilde söyleyebiliriz. Aynı şekilde, asfalt, kobalt, modern, şans sözcükleri 1860'lardan, hatta 70'lerden eski olamaz, aksi halde halen asfalto, kobalto, moderno ve şanso diyor olurduk. 

İngilizce ile tanışma

19. yy sonuna dek Türkçede kullanılan İngilizce kelimeler 80 dolayındadır. Bunlar arasında buharlı gemi çağının denizcilik terimleri (fayrap, gambot, istimbot, salmastra, tornistan, torpido, transatlantik, uskuna, uskur, yat), mekanik yenilikler (fonograf, kok kömürü, primüs lambası, ray, revolver, roket, şarapnel, telgraf, tren, tramvay, vagon, vinç), Anglo-Amerikan kültürüne özgü kurum ve kavramlar (jüri, miting, pijama, spor, turist) ile, ilginç bir şekilde, alkollü içki kültürüne ilişkin adlar (bar, bitter, cin, panç, rom, viski) önemli bir yer tutar.

Aşağıdaki listede doğrudan doğruya İngilizceden alınmış olup 1901 yılından eski Türkçe metinlerde ve sözlüklerde tespit edebildiğimiz sözcükler gösterilmiştir. İngilizce kökenli olduğu halde Fransızca üzerinden alınmış olması muhtemel olan, ya da İngilizce ve Fransızcada ortak olan kelimeler gösterilmemiştir.

ararot, armonika, banknot, bar, bitter, boks, buldog, bütçe, centilmen, cin “bir içki”, dinozor, dok, dolar, fanila, fayrap, fit “ölçü birimi”, fonograf, galon, gambot, islim/istim, ispiritizma, istimbot, jüri, kanguru, kaşmir, kok, kulüp, leydi, lord, makadam, makrame, maun, mildiyö, miting, panç, panorama, pantograf, pijama, primüs, ray, redingot, revolver, roket, rom, salmastra, sör “beyefendi”, spor, sterlin, stop, stor “perde”, şarapnel, şilin, tartan1, telgraf, tifo, tik “bir ağaç”, tombak, tornistan, torpido, tramvay, transatlantik, tren, tungsten, turist, turmalin, uskuna, uskur, vagon, vinç, viski, yat

Türkçe tarihi 9: Türkiye Türkçesinin ilk şairleri

Prof. Dr. Fuad Köprülü’nün, Mevlana, Sultan Veled, Ahmed Fakih, Yunus Emre, Şeyyad Hamza ve Hoca Dehhani’yi 13. yy Türk edebiyatına örnek olarak gösterdiğini [dünkü yazıda] gördük.

Mesnevi ve Divan müellifi Mevlana’nın a) eserlerini Türkçe değil Farsça yazdığı, b) Türkçe bildiğine dair herhangi bir delil bulunmadığı, c) eserinde Türkçeye değindiği veya Türkçe birkaç ibare aktardığı noktalarda alaycı ve aşağılayıcı bir dil kullandığı bilinen hususlardandır. Dolayısıyla Mevlana’yı hangi anlamda “Türk” edebiyatına ait sayacağımız açık değildir.

Oğlu Sultan Veled’in Farsça Divan’ına dahil olan 15 adet kısmen veya tamamen Türkçe şiiri ile yine aynı yazara ait (Farsça) İbtida-name ve Rebab-name’deki Türkçe beyitler, 1925’te Kilisli Rifat Bey tarafından yayımlanmıştır. Yayına dayanak olan en eski yazma nüsha H 712 (M 1312) tarihli olduğuna ve Sultan Veled genel kabule göre 1320’de vefat ettiğine göre bu manzumeleri 14. yy’ın ilk yıllarına ait en erken TTü metinler arasında saymak yanlış olmaz.

Ahmed Fakih’in Çarhname isimli 88 beyitlik kasidesini Köprülü Eski Anadolu Türkçesinin ilk örneği olarak lanse etmiştir. Mevlana’nın Mesnevi’de sözünü ettiği Ahmet Fakih, Konya sokaklarında ağlayıp haykırarak dolaşan meczup bir derviştir; Mevlana onunla zühd ve takvanın anlamını tartışır. Demek ki Çarhname 13. yy ortalarına ait olmalıdır. Köprülü’nün öğrencisi M. Mansuroğlu eseri bu teori doğrultusunda iyice arkaize ettiği (eskittiği) bir dille yorumlayıp 1956’da yayımlar. 1963’te British Museum’da bulunan bir yazmada şairin başka bir eseri, Kitabu evsafı mesacidi'ş-şerife keşfedilir. Bu eser bir hac rehberidir. Şam, Kudüs, Mekke ve Medine’deki camileri ayrıntılı bir şekilde tarif eder, hacılar için faydalı olabilecek bilgiler verir, okura haccın zorluklarından çekinmemeyi telkin eder.

Sokaklarda yatıp kalkan ve gelip geçene haykıran bir dervişin Türkçenin ilk tüketici-dostu turist rehberini yazmış olması absürt bir düşüncedir. Çağın en popüler ad ve mesleklerinden ikisine sahip olan bir şairin 13. yy’da yaşamış olan derviş Ahmed Fakih olduğunu – elde başka herhangi bir kanıt olmadan – tahmin etmek ise cüretkâr bir hayal gücüne işaret eder.

Yunus Emre vakası, tarihlendirme konusunda hüküm süren kargaşanın mükemmel bir örneğidir.

Yunus Emre veya Aşık Yunus mahlâsıyla yazan şair veya şairlerin hangi tarihte ve nerede yaşadığına dair güvenilir herhangi bir bilgi yoktur. Eldeki yazmaların en erkeni olan Bursa nüshası 15. yy ikinci yarısına, Fatih nüshası “tahminen 15. yy’a”, Nuruosmaniye nüshası 1540 yılına aittir. Köprülü’nün “Selçuklu yazmalarıyla uygunluk arzettiğini” belirterek 13. yy’a zumladığı Karaman nüshasını inceleyen Abdülbaki Gölpınarlı, bu nüshanın 18. asra ait olduğu sonucuna varmıştır.

Anadolu evliyalarının menkıbelerini derleyen en önemli kaynak olan Taşköprülüzade’nin Şakayık-ı Numaniye zeyline göre Yunus Yıldırım Bayezid devrinde (1389-1402), Aşıkpaşazade tarihine göre ise Orhan ve I. Murat (1326-1389) zamanında yaşamıştır. Adnan Erzi tarafından Bayezid Kütüphanesinde bulunduğu iddia edilen bir belgeye göre Yunus Emre 720 = 1320 yılında vefat etmiştir. Tıpkıbasımını hiçbir yerde bulamadığımız bu belgenin niteliği ve güvenilirliği meçhuldür. Buna rağmen Türkiye’de Yunus Emre hakkında yayımlanmış yüzü aşkın akademik yayın (ve onlara istinaden binlerce okul kitabı ve on binlerce internet sayfası), nihai kaynağı sorgulamaksızın, birbirlerine atıfla, bu tarihi şairin ölüm yılı olarak aktarırlar.

Ülkede sayısız Yunus Emre derlemesi yayımlandığı halde, ciddiye alınabilecek nitelikte bir edisyon kritik henüz yoktur. Şair(ler)in bilinen iki eseri olan Divan ve Risaletü’n-Nushiye’nin farklı yazmaları arasında görülen fevkalade içerik farkları belgelenmemiştir. Üslup ve kişilik olarak apayrı iklimlerin eseri olan Divan ile Risale’nin aynı şairin eseri olup olamayacağına dair kayda değer bir tartışma eğer yapılmış ise bilgimiz yoktur.

Divan’ın çeşitli nüshalarında dört yerde anılan mevlānā sözcüğünden hareketle Yunus’un Celaleddin Rumi ile çağdaş olduğu, hatta onunla karşılaştığı ve birlikte zikr ettiği sonucu çıkarılmış, bu görüş binlerce kez tekrarlanarak tartışılmaz bir veri statüsüne kavuşmuştur. Oysa Divan’daki dört örneğin en az ikisinde, mevlānā deyimiyle Mesnevi sahibinin değil, alelumum bir “üstad” ya da “hocamız” kast edildiği açıktır. [Bilenlerden özür dileyerek hatırlatalım ki mevlānā "hocamız" demektir.] Celaleddin adının zikredildiği 396 numaralı şiirde ise bu isim Hz. İbrahim’den başlayarak yirmi küsur İslam ve tasavvuf büyüğü dizisi içinde, tarihi bir şahsiyet olarak anılmıştır. Dört şiirden her birinin Yunus Emre’ye aitliği kuşkuludur; hangi beyitlerin, bugün içyüzüne vakıf olmadığımız tarikat polemikleri gereğince eklenmiş, tahrif edilmiş ya da sözlü aktarımda yanlış hatırlanmış olduklarını bilmek mümkün değildir.

Risale’nin sondan yedinci beytine eklenen 707 (=1307) tarihi, gözü veya nazım duygusu olan herkesin kolayca göreceği üzere, sonradan yapılmış bir ekleme (interpolation) olmalıdır. Bu beytin doğru dürüst bir metin analizi yapılmamış, çeşitli yazmalardaki varyantları (eğer varsa) yayımlanmamıştır.

Özetle Yunus Emre külliyatı hakkında güvenle söyleyebileceklerimiz şundan ibarettir,

1. Şiirlerin çoğu 15. yy’ın ilk yarısında veya daha önce, bir veya birkaç şair tarafından söylenmiştir.
2. Risale’nin dili 14. yy’ın ilk çeyreğine ait en erken TTü metinleri andırır; 1300 ila 1330 gibi bir tarihte kaydedilmiş olması mümkündür.
3. Gelişkin bir şiir diline sahip olan Divan’ın büyük bölümü, 14. yy’ın ortalarından sonraki bir tarihte derlenmiş olmalıdır; ancak bazı şiirler daha sonra, hatta (“Çıkdım erik dalına anda yedim üzümü” mısraıyla başlayan manzume gibi) çok sonra eklenmiş olabilir.

Şeyyad Hamza’yı keşfeden ve Türkoloji dünyasına tanıtan yine Köprülü’dür [Anatolische Dichter der Seldschukenzeit, 1: Şayyād Hamzā, KCsA I/3, 1922], 16. yy tezkirecilerinden Lamiˁī’nin aktardığı müstehcen bir fıkraya istinaden Hamza’nın Nasreddin Hoca ile çağdaş olduğu kanısına varmış, buradan hareketle ve sonsuz bir özgüvenle 13. yy şairleri, dil özellikleri, edebi ve sosyal akımları, milli duyguları, ve “kasabadan kasabaya gezen bir nevi serseri dervişler” olduklarını iddia ettiği şeyyadlar hakkında ansiklopedik denecek mahiyette bilgiler vermiştir. Dehri Dilçin [Şeyyad Hamza: Yusuf ve Zeliha, TDK 1945], Mecdut Mansuroğlu [“Anadolu’da Türk Yazı Dilinin Başlaması ve Gelişmesi”, İÜEF TDE 1951] ve sayısız diğerleri bu verilerden hareket eder ve üzerine inşa ederler.

1985’te Doerfer ve Adamoviç, ayrı ayrı makalelerde, ilk kez bu görüşleri eleştirerek Şeyyad Hamza’nın 14. veya 15. yy şairlerinden olması gerektiğini ileri sürerler. 1987’de Marmara Ü Türklük Araştırmaları dergisinde yayımlanan makalesinde Metin Akar, Şeyyad Hamza’nın H 749 (M 1348) tarihli olması kuvvetle muhtemel bir şiirine işaret eder. Bu şiirde, 1345-1353 yılları arasında dünyayı kasıp kavuran veba salgınından söz edilmektedir. Nitekim Şeyyad Hamza’nın kızına ait 749 tarihli bir mezar taşı daha 1934 yılında Akşehir’de bulunmuş fakat üzerinde yeterince durulmamıştır.

Şayyād شيّاد Arapça “sıvacı, sıvayıcı” anlamında bir meslek adıdır [Lane 1629, şyd maddesi]. Şairin adı galip ihtimalle Sıvacı Hamza anlamına gelir. Diğer yandan  “deli, divane” anlamında Farsça şeydā شيدا ve bundan alınmış olan Arapça şeyd شيد sözcüğü mevcuttur ve şairin adında belki bir sözcük oyunu, hatta bir yazım ve aktarım hatası olabileceğini düşündürür. Her halükârda Köprülü’nün iddia ettiği gibi ‘derviş’ ve hele ‘bir derviş türü’ anlamına gelen bir şeyyad tabirinin bulunduğuna dair en ufak bir belirti yoktur.

[devamı yok]

[Devamında Aziz Merhan'ın şu makalesini okumanızı öneririm: http://www.tdk.gov.tr/images/Aziz%20MERHAN.pdf]