Anadolu’da gezintiler: Teke Yarımadası

Elmalı

Antalya Elmalı’nın adı Bizans’ın Alimela’sından gelir demiş birisi, internette bin kişi o bilgiyi tekrarlamış. Doğru mu acep deyip MacBean’in Dictionary of Ancient Geography’sine bakıyoruz, Alimela, Likya’da bir bölge. Tek yazılı kaynak Bizanslı Stephanos imiş, 6. yüzyıl coğrafyacısı. Allahtan Stephanos hard diskimizde hazır mevcut, Meinecke edisyonu 75. sayfada buluyoruz:

Alimela değil Alimala imiş, Likya’da bir bölge. Yeni Helence olsa çat pat anlarız da eskisinin fazlası bizi zorlar. Kapiton diye bir kelime sözlüklerde yok, İkinci İsauria diye bir vilayet yok, Strabon’un sözünü ettiği İkinci İsaura kenti olmasın sakın?

Arsen’e gönderdim bu nedir diye, on dakikada çözdü. Likyalı Kapiton: 5. yüzyılın ikinci yarısında yaşamış bir coğrafyacı, eseri günümüze gelmemiş, İsauria (yani Ermenek-Hadim) ülkesine dair sekiz ciltlik kitabı varmış, Alimala’ya ikinci ciltte değinmiş. Başkaca da hiçbir bilgimiz yok. Sonraki yedi yüz yıl boyunca hiçbir yerde adı geçmediğine göre çok mühim bir yer olmasa gerek. Nerede olduğu malum değil, hatta Likya’da bile olmayabilir. Elmalı adı oradan gelebilir mi? Zor. Delil yetersiz.

Ya özbeöz Türk olan Teke Yarımadasında kasaba adı Türkçeden başka dil olabilir mi? 20. yy’da isimler Türkçeleştirilinceye dek Megri, Kalamaki, Andifli (=Antifellos), Gömbe (=Komba), Temre (=ta Myra), Fineka, Adrasan (=Adrassos), Gödene (=Kotenna), İstanoz, Adalya olduğuna göre olurmuş.[1] Hatta Elmalı’dan başka hiç birinin Türkçe olmaması fena halde kuşku uyandırıcıymış. Ama gene de Elmalı’nın elmalı olmadığını iddia edemiyoruz, çünkü delil yok. İnternet ahalisinin inanması delil sayılmaz.  

İslamlar

Bir yerin adında “İslam” ya da “Türk” kelimesi geçiyorsa iki ihtimal vardır. Ya o yakında bir gâvur veya gayritürk yerleşimi vardı, yanı başında da İslam/Türk mahallesi ya da mezrası. İslam ve Türk burada belirleme sıfatıdır. Misal: İslambağı (ötekisi Gâvurbağı, Söke Bağarası’nın iki mahallesi), Manastırislam (Manastır köyünün İslam mahallesi anlamında, Giresun Espiye), İslamkotik (Ermenikotik'in yanı, Oltu), Şinistiislam (diğer adı Yukarı Şinist, Mutki. Bir de aşağısı varmış belli ki. Köyün adı Ermenice “Şenyuva” demek.), Türkbakacak (veya Eskibakacak; Çerkesbakacak muhacir köyü, ayrı, sonradan iskan edilmiş.)

Ya da o yerin eski adı gâvurluk ima eden çirkin bir isimdi, 20. yüzyılda makyajlandı. Misal: Rumbükü > Türkbükü (Bodrum’daki), Gâvuralanı > İslamalanı (Nallıhan), Urumbeyli > İslambeyli (Pınarhisar), Alakilise > Müslimabat (Sivas Zara), Kürdeliyan “Kürt Aliler” > Türkeli (Eleşkirt), Küçükarnavutköy > Türkoba (Büyükçekmece). En şahanesi Türkkefereçiftliği, Lüleburgaz. Türkleştirilmiş, ama eski adı unutulmamış.

Kalkan’daki İslamlar köyü birinci türe örnek. Eskiden iki ayrı yerleşimmiş, 1914 tarihli Kiepert haritasında açıkça görülüyor. Bodamya yukarı mahalledeki muhteşem su kaynağı (Rumca potamia “akarsular” demek). İslamlar aşağı düzdeki evlerin adı. Demek ki, bilemediğimiz bir tarihte, yukarı mahalle halkı İslam değilmiş, bu sonuç çıkıyor. Sonradan İslamlar yukarı mahalleyi yutmuş.

Elmalı’daki İslamlar köyü hakkında bilgi yok. Eski adı Dereboğazı imiş, Kiepert haritasında ve 1928 Dahiliye Vekaleti listesinde o görülüyor. Sonradan İslamlar olmuş, ama tahminimce İslamlar adı zaten varmış ki öyle düzeltmişler, yoksa Cumhuriyet döneminin genel pratiğine uymaz. Dağ boğazı içinde ürkünç ve görkemli bir yer, yapı itibariyle tipik gayrimüslim köyüne benziyor.[2] Dikkatle bakınca ipucunu yakalıyoruz. Dereboğazı’na adını veren derenin ismi ne? Gâvur deresi. Köyün adını düzeltmişler, ama dereyi unutmuşlar! 1940’lara dek bu köye ait olup sonradan ayrılan Kaş Çiftliği mahalli de Kiepert haritasında Ayvasil Çiftliği olarak geçiyor. Hazreti Vasílios, yani Saint Basil, İslam köyünde ne işi olur?

Arıkuyusu

İsim değiştirmenin psikolojisine dair bir şeyler yazmalıyım. On binlercesini elden geçirince tanımaya, hatta bazen sempatik bulmaya başlıyorsun. Bazıları rutin: Kızılkilise > Kızılmescit (Muş), Karakilise > Akmescit (Ordu Gürgentepe), Üçkilise > Üçköşe (Erzurum Aziziye), Alakilise > Alacami (Alanya), Alakilise > Yeşildere (Erzurum Horasan) vs. Bazılarında ganimet sevinci belirgin: Kilisecik > Türksevin (Afşin), Kilise > Doluçıkın (Van Gürpınar). Ama en güzeli sanırım Mersin Gülnar’daki Arıkuyusu köyü. Cumhuriyet-öncesi haritalarda adı Alakilise. Arı kuyusu ne demek ya?

---

[1] Sırasıyla Fethiye, Kalkan, Kaş, Gömbe, Demre, Finike, Çavuş, Altınyaka, Korkuteli, Antalya.

[2] Genel kural olarak İslam köyü düzde ve verimli tarımsal arazide olur. Rum ve Ermeni köyü diktedir, sıkışıktır, küçük bahçelidir.