Luviler hakkında direkt kendi ağızlarından bilgimiz az.
Bildiklerimiz daha çok Kültepe’de Asurca (MÖ 1900) ve Boğazköy’de Hititçe (MÖ
1600-1200) yazılanlardan geliyor. Anadolu’nun batısıyla güneyinde egemen
olmuşlar, ortak bir devletten ziyade bir dizi ufak krallık veya beylik
kurmuşlar, ama Aksaray Acemhöyük’te olduğu sanılan Puruşanda’nın hükümdarı bir
dönem “krallar kralı” unvanını taşımış.
Dilleri mükemmel olmasa bile biliniyor. Hititçeyle akraba
bir Hintavrupa dili. Craig Melchert’in Cuneiform Luvian Lexicon’u
internette ücretsiz veritabanı olarak mevcut. Annick Payne’in Hieroglyphic
Luwian’ı (2. ed. Harrassowitz Wiesbaden 2010) hem gramere iyi bir
başlangıç, hem eksiksize yakın sözlüğü var. İlya Yakuboviç http://web-corpora.net/LuwianCorpus/search/
adresinde eldeki tüm Luvice metinleri derleyen korpusu yayınladı. Würzburg
Üniversitesinin Hititçe portalından Luvice hiyeroglif fontlarını indirmek bile mümkün.
MÖ 1200’lerden sonra Luvilerin adı anılmıyor. Ama Antik
Çağın başlarında Likya’da (Fethiye-Kaş), Karya’da (Aydın-Bodrum), Pisidya’da
(Burdur-Isparta), Kilikya’da (Mersin-Adana), Likaonya’da (Konya), belki Lidya’da
(Manisa) konuşulan dillerin Luvicenin türevleri olduğu anlaşılıyor. MÖ 300 ile
sıfır yılı arasındaki sürede bu diller de iz bırakmadan silinip gitmiş. Çağın din ve
devlet dili olan Yunanca benimsenmiş.
İz bırakmış, pardon. Anadolu’da 1960’lara dek kullanılan yer
adları arasında Luvice olan veya olduğu tahmin edilen iki yüzü aşkın isim
bulabiliyoruz.[1] İşin
enteresan tarafı, aynı ve benzeri isimleri Yunan anakarası ile Girit ve Midilli
gibi iri adalarda da görüyoruz. Yani Luvi egemenliği Ege’nin her iki yanına
yayılmış görünüyor. Ancak, Hitit ve Kültepe arşivleri belki deniz ötesini pek umursamadıklarından,
bu konudaki bilgimiz yok denecek kadar az.
+ssós ve +anda ile biten yer adları |
Bildiğimiz şu var: Yunanca vurgulu +ssós ekiyle veya yine
son hecede vurgulu +andá ekiyle biten yer adlarının tamamının Luvice veya onun
türevi olan dillerden geldiğini söyleyebiliyoruz. İlkinin Luvice karşılığı
+aşşa, “kent, kasaba” demek. Yunancada karşılığı olmayan /ş/ sesi /s/ halini
almış, +a eril eki Yunanca +os eril nominatif ekine dönüştürülmüş. İkincisi
+wanda, “ülke, diyar” demek. Yunancada /w/ sesi MÖ 8. yy’dan sonra yok
olduğundan, +uanda (Kadyanda, Podyanda), veya +anda ve +andos biçimleri kullanılmış.
Haritada bu iki ekten birini taşıyan 87 yerin dağılımını
görüyoruz. Luvistan haritası gayet net. Yunanistan’ı da haritaya katmak
isterdim, ama yazık ki elimde bu ülkeye ilişkin veritabanı yok. Karadeniz’deki
dört yerin de sahilde daha sonra Yunan kolonisi olarak bilinen önemli limanlar
olması akla tuhaf şeyler getiriyor. Acaba Karadeniz’de Yunan kolonisi olarak
bilinen yerleri onlardan evvel başkaları kurmuş olabilir mi?
Listemiz Antik Çağda Yunanca +ssós ile yazılıp yakın tarihe
dek kullanılan yer adlarını gösteriyor. İkinci kolonda çoğu 1960’lara dek, bir
kısmı halen cari olan (Türkçe) isim, üçüncü kolonda 20. yüzyılda verilen resmi
isim. Görüldüğü gibi Türkçe biçim daima Yunanca adın akkuzatif +ssón biçiminden
alıntılanmış, dolayısıyla +son, +sun, +san, +sın olarak telaffuz edilmiş.[2]
Abalassós/Sabalassós
Ebesili Sivas Samankaya
Adrassós Adrasan, Antalya
Agalassós/Sagalassós
Ağlasun, Burdur
Aliassós Eylesun Niğde Küçükköy
Amissós Samsun (il)
Arabissós Yarpuz/Afşin
Atramyssós
Erdemesin Kayseri Yeşilhisar Erdemli
Atramyssós
Adırmusun Niğde Koyunlu
Barassós Farason Yahyalı Çamlıca
Dadassós Dadasun Kayseri Akçatepe
Dadassós Dadasun Aksaray Tatlıca
İassós Asın Milas Kıyıkışlacık
İliassós Yaylasun Beyşehir Yazyurdu
Karmylassós
Gelbulasın Ankara Kalecik Değirmenkaya
Kerassós Giresun (il)
Kerassós Gireson Isparta Güneykent
Kerassós Giresun Balıkesir Savaştepe
Kissós Keşan, Edirne
Kodylassós
Güdelisin Ermenek Çavuş
Kodylessós
Güdelesin Konya Güneysınır
Kokissós Göksun, Maraş
Momissós Mumusun Ürgüp Bahçeli
Momoassós Mamasun Aksaray Güçlü
Mundassós Mandasun Ürgüp Dereköy
Oropassós/Soropassós
Arapsun Gülşehir
Parnassós Parlasan Şereflikoçhisar
Değirmenyolu
Pherissós Firsun Akseki Güçlü
Poliassós Bolasan Manavgat Çaltepe
Sinassós Sinesun Ürgüp Mustafapaşa
Taurassós Davlusun Kayseri Aydınlar
Termessós Dermason Niğde Hançerli
Tyberissós/Termessós
Tırmısın Demre Çevreli
Türkçe kullanıma girmeyen, ama antik kaynaklardan tanıdığımız
başkaları da var:
Ariassos, Assos, Halikarnassos,
Koressos, Solmissos, Fethiye Telmessos, Antalya Termessos, vb.
Birkaçının Türkçeleşmiş biçimlerini biliyoruz, ama antik
isim kaydedilmemiş, veya ben bilmiyorum:
Alasın (Finike Gökçeyaka), Arlisun
(Niğde Tepeköy), Avason (Manavgat Yaylaalan), Balkason (Ermenek Balkusan), Boyasın
(Karacasu Esençay), Canasun (Karaman Alaçatı), Cirasun, Elmasun (Konya
Güneybağ), Harmasın, Hormusun (Kayseri Çaybaşı), Kesresun, Lafsun (Niğde Himmetli),
Mudasun, Mudarasın (Gemerek Kartalkaya), Muğlasun (Tavas Gümüşdere), Muncusun
(Kayseri Yeşilyurt), Otmansun (Ankara Çamlıdere Osmansin).
Bunlar da +anda’lar. Öz-Yunanca olan birkaç +anda (Yalanda/Yılanda,
Saranda, Tiryanda) ile nece olduğunu çözemediğim Beytüşşebap’taki Sergevanda’yı
çıkardım
Alabanda (Çine Doğanyurt), Arykanda
(Finike Arif), Balkanda (Konya Hüyük İmrenler), Çalmanda (Seydişehir Ketenli), Doianda
(Isparta İslamköy), Kadyanda (Fethiye Üzümlü), Kalanda (Aydın Gelembe, Manisa
Gelenbe), Laranda (Karaman şehir), Malanda (Beyşehir Malanda mah.), Milawanda (antik
Milet), Padwanda (Pozantı şehir), Pasanda (Düzce Çaybükü), Permanda (Konya
Akşehir Savaşköy), Salanda (Gülşehir Gümüşkent), Sarbanda (Afyon Sincanlı
Serban), Savanda (İzmir Kemalpaşa Kurudere), Taranda (Darende şehir)
[1] Amatör tarihçi Bilge Umar 1970’lerde çıkan Türkiye’deki
Tarihsel Adlar adlı eserinde, Türkiye ve hatta dünyadaki yer adlarının
büyük bölümünü Luviceye bağlamak gibi iddialı bir işe girişmişti. Ne yazık ki
Umar’ın verdiği yorumların çok büyük kısmını bugünkü Luvice sözlük bilgimizle –
veya toponiminin genel ilkeleriyle, veya akıl ve izanla – bağdaştırmak mümkün
değildir.
[2] Sadece Arabissós > Yarpuz (ve onun gibi Tarsus,
Arsuz vb.) direkt Yunancadan değil Arapça üzerinden alındığı için nominatif +os
> +us/uz biçimini korumuş. Doğrudan alıntıda Türkçe biçim Erefşun, Dersun,
Ersun olurdu.
"Kahrolsun militarist Helen yayilmaciligi, kadim Luvileri falanxlariyla ezmis, asimile etmis ve Anadolu'ya coreklenmisler. Yer isimlerini siyasi gerekcelerle degistirmisler."
ReplyDeleteBoyle mi diyorduk Sevan abi?
Bütünüyle ahmak olsaydık, evet.
DeleteListeye Sagalassos / Ağlasun'u da dahil edebiliriz.
ReplyDeleteBenim de geçmişteki yazı sistemlerini, bunlara dair buluntuları arşivleme ve haritalandırma ile ilgili bir çalışmam vardı. Eksikler hala var ama konusu açılmışken paylaşmak isterim: anatolianscripts.com/script_type/luvi-hiyeroglifi Ayrıca araştır sayfasından tarihlendirmeye göre filtreleme yapabilirsiniz.
Yazınızı zevkle okudum hocam, çok güzel bir araştırma.
ReplyDeleteMerhaba.
ReplyDeleteSorumun konuyla doğrudan ilgisi yok. Doğu taraflarinda siyanis,bilvanis,biloris,verkanis gibi sonu "-is" le biten kürtçe köy isimleri var. Bu kelimelerin kökeni kürtçe midir? Değilse ne olabilir?
Adana ismi de Luwice. Adanawa.
ReplyDelete+anda lara ornek olabilir belki, "trianda" var, bugunku ayrancilar, torbalı'ya bağlı
ReplyDeleteYunanca "otuz" demek. Yazıda değinildi.
Delete