Sunday, May 27, 2018

Anadolu'da gezintiler: Luvice

Luviler hakkında direkt kendi ağızlarından bilgimiz az. Bildiklerimiz daha çok Kültepe’de Asurca (MÖ 1900) ve Boğazköy’de Hititçe (MÖ 1600-1200) yazılanlardan geliyor. Anadolu’nun batısıyla güneyinde egemen olmuşlar, ortak bir devletten ziyade bir dizi ufak krallık veya beylik kurmuşlar, ama Aksaray Acemhöyük’te olduğu sanılan Puruşanda’nın hükümdarı bir dönem “krallar kralı” unvanını taşımış.
Dilleri mükemmel olmasa bile biliniyor. Hititçeyle akraba bir Hintavrupa dili. Craig Melchert’in Cuneiform Luvian Lexicon’u internette ücretsiz veritabanı olarak mevcut. Annick Payne’in Hieroglyphic Luwian’ı (2. ed. Harrassowitz Wiesbaden 2010) hem gramere iyi bir başlangıç, hem eksiksize yakın sözlüğü var. İlya Yakuboviç http://web-corpora.net/LuwianCorpus/search/ adresinde eldeki tüm Luvice metinleri derleyen korpusu yayınladı. Würzburg Üniversitesinin Hititçe portalından Luvice hiyeroglif fontlarını indirmek bile mümkün.
MÖ 1200’lerden sonra Luvilerin adı anılmıyor. Ama Antik Çağın başlarında Likya’da (Fethiye-Kaş), Karya’da (Aydın-Bodrum), Pisidya’da (Burdur-Isparta), Kilikya’da (Mersin-Adana), Likaonya’da (Konya), belki Lidya’da (Manisa) konuşulan dillerin Luvicenin türevleri olduğu anlaşılıyor. MÖ 300 ile sıfır yılı arasındaki sürede bu diller de iz bırakmadan silinip gitmiş. Çağın din ve devlet dili olan Yunanca benimsenmiş.
İz bırakmış, pardon. Anadolu’da 1960’lara dek kullanılan yer adları arasında Luvice olan veya olduğu tahmin edilen iki yüzü aşkın isim bulabiliyoruz.[1] İşin enteresan tarafı, aynı ve benzeri isimleri Yunan anakarası ile Girit ve Midilli gibi iri adalarda da görüyoruz. Yani Luvi egemenliği Ege’nin her iki yanına yayılmış görünüyor. Ancak, Hitit ve Kültepe arşivleri belki deniz ötesini pek umursamadıklarından, bu konudaki bilgimiz yok denecek kadar az.
+ssós ve +anda ile biten yer adları
Bildiğimiz şu var: Yunanca vurgulu +ssós ekiyle veya yine son hecede vurgulu +andá ekiyle biten yer adlarının tamamının Luvice veya onun türevi olan dillerden geldiğini söyleyebiliyoruz. İlkinin Luvice karşılığı +aşşa, “kent, kasaba” demek. Yunancada karşılığı olmayan /ş/ sesi /s/ halini almış, +a eril eki Yunanca +os eril nominatif ekine dönüştürülmüş. İkincisi +wanda, “ülke, diyar” demek. Yunancada /w/ sesi MÖ 8. yy’dan sonra yok olduğundan, +uanda (Kadyanda, Podyanda), veya +anda ve +andos biçimleri kullanılmış.
Haritada bu iki ekten birini taşıyan 87 yerin dağılımını görüyoruz. Luvistan haritası gayet net. Yunanistan’ı da haritaya katmak isterdim, ama yazık ki elimde bu ülkeye ilişkin veritabanı yok. Karadeniz’deki dört yerin de sahilde daha sonra Yunan kolonisi olarak bilinen önemli limanlar olması akla tuhaf şeyler getiriyor. Acaba Karadeniz’de Yunan kolonisi olarak bilinen yerleri onlardan evvel başkaları kurmuş olabilir mi?
Listemiz Antik Çağda Yunanca +ssós ile yazılıp yakın tarihe dek kullanılan yer adlarını gösteriyor. İkinci kolonda çoğu 1960’lara dek, bir kısmı halen cari olan (Türkçe) isim, üçüncü kolonda 20. yüzyılda verilen resmi isim. Görüldüğü gibi Türkçe biçim daima Yunanca adın akkuzatif +ssón biçiminden alıntılanmış, dolayısıyla +son, +sun, +san, +sın olarak telaffuz edilmiş.[2]
Abalassós/Sabalassós     Ebesili                           Sivas Samankaya
Adrassós                          Adrasan, Antalya
Agalassós/Sagalassós     Ağlasun, Burdur
Aliassós                            Eylesun                        Niğde Küçükköy
Amissós                            Samsun (il)
Arabissós                          Yarpuz/Afşin
Atramyssós                       Erdemesin                   Kayseri Yeşilhisar Erdemli
Atramyssós                       Adırmusun                  Niğde Koyunlu
Barassós                            Farason                       Yahyalı Çamlıca
Dadassós                           Dadasun                      Kayseri Akçatepe 
Dadassós                           Dadasun                      Aksaray Tatlıca
İassós                                 Asın                            Milas Kıyıkışlacık
İliassós                               Yaylasun                     Beyşehir Yazyurdu
Karmylassós                      Gelbulasın                  Ankara Kalecik Değirmenkaya
Kerassós                            Giresun (il)
Kerassós                            Gireson                        Isparta Güneykent
Kerassós                            Giresun                        Balıkesir Savaştepe
Kissós                                Keşan, Edirne
Kodylassós                        Güdelisin                     Ermenek Çavuş
Kodylessós                        Güdelesin                    Konya Güneysınır
Kokissós                            Göksun, Maraş
Momissós                          Mumusun                     Ürgüp Bahçeli
Momoassós                       Mamasun                      Aksaray Güçlü
Mundassós                        Mandasun                     Ürgüp Dereköy
Oropassós/Soropassós      Arapsun                        Gülşehir
Parnassós                          Parlasan                        Şereflikoçhisar Değirmenyolu
Pherissós                           Firsun                           Akseki Güçlü
Poliassós                           Bolasan                         Manavgat Çaltepe
Sinassós                            Sinesun                         Ürgüp Mustafapaşa
Taurassós                          Davlusun                      Kayseri Aydınlar
Termessós                         Dermason                     Niğde Hançerli
Tyberissós/Termessós    Tırmısın                           Demre Çevreli
Türkçe kullanıma girmeyen, ama antik kaynaklardan tanıdığımız başkaları da var:
Ariassos, Assos, Halikarnassos, Koressos, Solmissos, Fethiye Telmessos, Antalya Termessos, vb.
Birkaçının Türkçeleşmiş biçimlerini biliyoruz, ama antik isim kaydedilmemiş, veya ben bilmiyorum:
Alasın (Finike Gökçeyaka), Arlisun (Niğde Tepeköy), Avason (Manavgat Yaylaalan), Balkason (Ermenek Balkusan), Boyasın (Karacasu Esençay), Canasun (Karaman Alaçatı), Cirasun, Elmasun (Konya Güneybağ), Harmasın, Hormusun (Kayseri Çaybaşı), Kesresun, Lafsun (Niğde Himmetli), Mudasun, Mudarasın (Gemerek Kartalkaya), Muğlasun (Tavas Gümüşdere), Muncusun (Kayseri Yeşilyurt), Otmansun (Ankara Çamlıdere Osmansin).
Bunlar da +anda’lar. Öz-Yunanca olan birkaç +anda (Yalanda/Yılanda, Saranda, Tiryanda) ile nece olduğunu çözemediğim Beytüşşebap’taki Sergevanda’yı çıkardım
Alabanda (Çine Doğanyurt), Arykanda (Finike Arif), Balkanda (Konya Hüyük İmrenler), Çalmanda (Seydişehir Ketenli), Doianda (Isparta İslamköy), Kadyanda (Fethiye Üzümlü), Kalanda (Aydın Gelembe, Manisa Gelenbe), Laranda (Karaman şehir), Malanda (Beyşehir Malanda mah.), Milawanda (antik Milet), Padwanda (Pozantı şehir), Pasanda (Düzce Çaybükü), Permanda (Konya Akşehir Savaşköy), Salanda (Gülşehir Gümüşkent), Sarbanda (Afyon Sincanlı Serban), Savanda (İzmir Kemalpaşa Kurudere), Taranda (Darende şehir)




[1] Amatör tarihçi Bilge Umar 1970’lerde çıkan Türkiye’deki Tarihsel Adlar adlı eserinde, Türkiye ve hatta dünyadaki yer adlarının büyük bölümünü Luviceye bağlamak gibi iddialı bir işe girişmişti. Ne yazık ki Umar’ın verdiği yorumların çok büyük kısmını bugünkü Luvice sözlük bilgimizle – veya toponiminin genel ilkeleriyle, veya akıl ve izanla – bağdaştırmak mümkün değildir.
[2] Sadece Arabissós > Yarpuz (ve onun gibi Tarsus, Arsuz vb.) direkt Yunancadan değil Arapça üzerinden alındığı için nominatif +os > +us/uz biçimini korumuş. Doğrudan alıntıda Türkçe biçim Erefşun, Dersun, Ersun olurdu.

8 comments:

  1. "Kahrolsun militarist Helen yayilmaciligi, kadim Luvileri falanxlariyla ezmis, asimile etmis ve Anadolu'ya coreklenmisler. Yer isimlerini siyasi gerekcelerle degistirmisler."

    Boyle mi diyorduk Sevan abi?

    ReplyDelete
  2. Listeye Sagalassos / Ağlasun'u da dahil edebiliriz.

    Benim de geçmişteki yazı sistemlerini, bunlara dair buluntuları arşivleme ve haritalandırma ile ilgili bir çalışmam vardı. Eksikler hala var ama konusu açılmışken paylaşmak isterim: anatolianscripts.com/script_type/luvi-hiyeroglifi Ayrıca araştır sayfasından tarihlendirmeye göre filtreleme yapabilirsiniz.

    ReplyDelete
  3. Yazınızı zevkle okudum hocam, çok güzel bir araştırma.

    ReplyDelete
  4. Merhaba.
    Sorumun konuyla doğrudan ilgisi yok. Doğu taraflarinda siyanis,bilvanis,biloris,verkanis gibi sonu "-is" le biten kürtçe köy isimleri var. Bu kelimelerin kökeni kürtçe midir? Değilse ne olabilir?

    ReplyDelete
  5. Adana ismi de Luwice. Adanawa.

    ReplyDelete
  6. +anda lara ornek olabilir belki, "trianda" var, bugunku ayrancilar, torbalı'ya bağlı

    ReplyDelete