Anadolu'da gezintiler: Luvice

Luviler hakkında direkt kendi ağızlarından bilgimiz az. Bildiklerimiz daha çok Kültepe’de Asurca (MÖ 1900) ve Boğazköy’de Hititçe (MÖ 1600-1200) yazılanlardan geliyor. Anadolu’nun batısıyla güneyinde egemen olmuşlar, ortak bir devletten ziyade bir dizi ufak krallık veya beylik kurmuşlar, ama Aksaray Acemhöyük’te olduğu sanılan Puruşanda’nın hükümdarı bir dönem “krallar kralı” unvanını taşımış.

Dilleri mükemmel olmasa bile biliniyor. Hititçeyle akraba bir Hintavrupa dili. Craig Melchert’in Cuneiform Luvian Lexicon’u internette ücretsiz veritabanı olarak mevcut. Annick Payne’in Hieroglyphic Luwian’ı (2. ed. Harrassowitz Wiesbaden 2010) hem gramere iyi bir başlangıç, hem eksiksize yakın sözlüğü var. İlya Yakuboviç http://web-corpora.net/LuwianCorpus/search/ adresinde eldeki tüm Luvice metinleri derleyen korpusu yayınladı. Würzburg Üniversitesinin Hititçe portalından Luvice hiyeroglif fontlarını indirmek bile mümkün.

MÖ 1200’lerden sonra Luvilerin adı anılmıyor. Ama Antik Çağın başlarında Likya’da (Fethiye-Kaş), Karya’da (Aydın-Bodrum), Pisidya’da (Burdur-Isparta), Kilikya’da (Mersin-Adana), Likaonya’da (Konya), belki Lidya’da (Manisa) konuşulan dillerin Luvicenin türevleri olduğu anlaşılıyor. MÖ 300 ile sıfır yılı arasındaki sürede bu diller de iz bırakmadan silinip gitmiş. Çağın din ve devlet dili olan Yunanca benimsenmiş.

İz bırakmış, pardon. Anadolu’da 1960’lara dek kullanılan yer adları arasında Luvice olan veya olduğu tahmin edilen iki yüzü aşkın isim bulabiliyoruz.[1] İşin enteresan tarafı, aynı ve benzeri isimleri Yunan anakarası ile Girit ve Midilli gibi iri adalarda da görüyoruz. Yani Luvi egemenliği Ege’nin her iki yanına yayılmış görünüyor. Ancak, Hitit ve Kültepe arşivleri belki deniz ötesini pek umursamadıklarından, bu konudaki bilgimiz yok denecek kadar az.

+ssós ve +anda ile biten yer adları

Bildiğimiz şu var: Yunanca vurgulu +ssós ekiyle veya yine son hecede vurgulu +andá ekiyle biten yer adlarının tamamının Luvice veya onun türevi olan dillerden geldiğini söyleyebiliyoruz. İlkinin Luvice karşılığı +aşşa, “kent, kasaba” demek. Yunancada karşılığı olmayan /ş/ sesi /s/ halini almış, +a eril eki Yunanca +os eril nominatif ekine dönüştürülmüş. İkincisi +wanda, “ülke, diyar” demek. Yunancada /w/ sesi MÖ 8. yy’dan sonra yok olduğundan, +uanda (Kadyanda, Podyanda), veya +anda ve +andos biçimleri kullanılmış.

Haritada bu iki ekten birini taşıyan 87 yerin dağılımını görüyoruz. Luvistan haritası gayet net. Yunanistan’ı da haritaya katmak isterdim, ama yazık ki elimde bu ülkeye ilişkin veritabanı yok. Karadeniz’deki dört yerin de sahilde daha sonra Yunan kolonisi olarak bilinen önemli limanlar olması akla tuhaf şeyler getiriyor. Acaba Karadeniz’de Yunan kolonisi olarak bilinen yerleri onlardan evvel başkaları kurmuş olabilir mi?

Listemiz Antik Çağda Yunanca +ssós ile yazılıp yakın tarihe dek kullanılan yer adlarını gösteriyor. İkinci kolonda çoğu 1960’lara dek, bir kısmı halen cari olan (Türkçe) isim, üçüncü kolonda 20. yüzyılda verilen resmi isim. Görüldüğü gibi Türkçe biçim daima Yunanca adın akkuzatif +ssón biçiminden alıntılanmış, dolayısıyla +son, +sun, +san, +sın olarak telaffuz edilmiş.[2]

Abalassós/Sabalassós     Ebesili                           Sivas Samankaya

Adrassós                          Adrasan, Antalya

Agalassós/Sagalassós     Ağlasun, Burdur

Aliassós                            Eylesun                        Niğde Küçükköy

Amissós                            Samsun (il)

Arabissós                          Yarpuz/Afşin

Atramyssós                       Erdemesin                   Kayseri Yeşilhisar Erdemli

Atramyssós                       Adırmusun                  Niğde Koyunlu

Barassós                            Farason                       Yahyalı Çamlıca

Dadassós                           Dadasun                      Kayseri Akçatepe 

Dadassós                           Dadasun                      Aksaray Tatlıca

İassós                                 Asın                            Milas Kıyıkışlacık

İliassós                               Yaylasun                     Beyşehir Yazyurdu

Karmylassós                      Gelbulasın                  Ankara Kalecik Değirmenkaya

Kerassós                            Giresun (il)

Kerassós                            Gireson                        Isparta Güneykent

Kerassós                            Giresun                        Balıkesir Savaştepe

Kissós                                Keşan, Edirne

Kodylassós                        Güdelisin                     Ermenek Çavuş

Kodylessós                        Güdelesin                    Konya Güneysınır

Kokissós                            Göksun, Maraş

Momissós                          Mumusun                     Ürgüp Bahçeli

Momoassós                       Mamasun                      Aksaray Güçlü

Mundassós                        Mandasun                     Ürgüp Dereköy

Oropassós/Soropassós      Arapsun                        Gülşehir

Parnassós                          Parlasan                        Şereflikoçhisar Değirmenyolu

Pherissós                           Firsun                           Akseki Güçlü

Poliassós                           Bolasan                         Manavgat Çaltepe

Sinassós                            Sinesun                         Ürgüp Mustafapaşa

Taurassós                          Davlusun                      Kayseri Aydınlar

Termessós                         Dermason                     Niğde Hançerli

Tyberissós/Termessós    Tırmısın                           Demre Çevreli

Türkçe kullanıma girmeyen, ama antik kaynaklardan tanıdığımız başkaları da var:

Ariassos, Assos, Halikarnassos, Koressos, Solmissos, Fethiye Telmessos, Antalya Termessos, vb.

Birkaçının Türkçeleşmiş biçimlerini biliyoruz, ama antik isim kaydedilmemiş, veya ben bilmiyorum:

Alasın (Finike Gökçeyaka), Arlisun (Niğde Tepeköy), Avason (Manavgat Yaylaalan), Balkason (Ermenek Balkusan), Boyasın (Karacasu Esençay), Canasun (Karaman Alaçatı), Cirasun, Elmasun (Konya Güneybağ), Harmasın, Hormusun (Kayseri Çaybaşı), Kesresun, Lafsun (Niğde Himmetli), Mudasun, Mudarasın (Gemerek Kartalkaya), Muğlasun (Tavas Gümüşdere), Muncusun (Kayseri Yeşilyurt), Otmansun (Ankara Çamlıdere Osmansin).

Bunlar da +anda’lar. Öz-Yunanca olan birkaç +anda (Yalanda/Yılanda, Saranda, Tiryanda) ile nece olduğunu çözemediğim Beytüşşebap’taki Sergevanda’yı çıkardım

Alabanda (Çine Doğanyurt), Arykanda (Finike Arif), Balkanda (Konya Hüyük İmrenler), Çalmanda (Seydişehir Ketenli), Doianda (Isparta İslamköy), Kadyanda (Fethiye Üzümlü), Kalanda (Aydın Gelembe, Manisa Gelenbe), Laranda (Karaman şehir), Malanda (Beyşehir Malanda mah.), Milawanda (antik Milet), Padwanda (Pozantı şehir), Pasanda (Düzce Çaybükü), Permanda (Konya Akşehir Savaşköy), Salanda (Gülşehir Gümüşkent), Sarbanda (Afyon Sincanlı Serban), Savanda (İzmir Kemalpaşa Kurudere), Taranda (Darende şehir)

---

[1] Amatör tarihçi Bilge Umar 1970’lerde çıkan Türkiye’deki Tarihsel Adlar adlı eserinde, Türkiye ve hatta dünyadaki yer adlarının büyük bölümünü Luviceye bağlamak gibi iddialı bir işe girişmişti. Ne yazık ki Umar’ın verdiği yorumların çok büyük kısmını bugünkü Luvice sözlük bilgimizle – veya toponiminin genel ilkeleriyle, veya akıl ve izanla – bağdaştırmak mümkün değildir.

[2] Sadece Arabissós > Yarpuz (ve onun gibi Tarsus, Arsuz vb.) direkt Yunancadan değil Arapça üzerinden alındığı için nominatif +os > +us/uz biçimini korumuş. Doğrudan alıntıda Türkçe biçim Erefşun, Dersun, Ersun olurdu.