Bizim Almanca

Israrla dolaşan bir şehir efsanesi var, meğer Grundrisse’yi çevirmek için Kınalıada'ya kapanıp Almanca öğrenmişim. Doğru değil. Ama doğrusu da ilginçlikten büsbütün yoksun hikâye değildir. Anlatayım.

Lise sonda gönlümü işgal eden kızla ayrı ayrı şubelere düştük. Birlikte olmanın tek yolu aynı seçmeli dersi almaktı. O Almanca 2 alıyordu; ben 1’i almamıştım. Mecburen kapandım, Eylül ayında iki hafta çalıştım, doğrudan ikinci sınıfa kabul edildim. Kitaptan dil öğrenme becerimi sanırım ilk bu olayda fark ettim. Aynı yıl daha sonra Latinceyi de o yöntemle hatmettim.

Üniversite birdeyken bir Almanca okuma dersi aldığımı hayal meyal hatırlıyorum, ayrıntıları hafızamdan silinmiş. Ertesi yıl Rapaczynski’nin dersinde epeyce Kant, sonra Fichte, Schelling, Herder, ucundan Hegel okuduk. Fark ettim ki asıllarına bakınca bazı kavramları anlamak daha kolay oluyor; İngilizce çeviride kaybolan nüanslar ortaya çıkıyor. Sonraki yıl Seyla Benhabib’le Hegel’in Fenomenoloji’sini çalışırken o işi iyice ilerlettim. Sınıfta üç kişiydik. Hoca dahil ötekilere Almanca metni şerh etme görevini ben üstlendim; ukalalığıma payan olmadı. Grundrisse’yi Türkçeye çevirme işine giriştiğimde de Almanca orijinalle İngilizce çeviriyi eş yoğunlukta kullandım. Zaman zaman Fransızca çeviriye de başvurdum.

19. yüzyılın Almanca felsefe dili muazzam bir enstrümandır. Başka dile çevrilebilir mi, emin değilim. Ama içine dalması keyifliydi, o kesin.

Columbia’dayken bu sefer 30 Yıl Savaşları sırasında modern egemenlik teorisinin Almanya’da benimsenmesine dair birkaç aylık bir çalışma yapmam gerekti. Üstünde çalıştığım metin Latinceydi. Ama Almanca bir hayli ikincil literatür okumam icap etti. Otto von Gierke’nin Das deutsche Genossenschaftsrecht adlı fantastik eserinin tümünü olmasa da dördüncü cildini devirdim. Kamu hukuku felsefesi üzerine kafamda iz bırakmış bir eserdir; bildiğim kadarıyla İngilizcesi de yok. Meinecke’nin Staatsräson  (Hikmeti Hükümet) üzerine kitabını okudum. Bir miktar Ernst Cassirer okudum.

Özetle akademik Almancanın en ağdalı ve ağır türlerinde epey tecrübe kazandım. Ama git bakkaldan bir şişe gazoz ısmarla desen yapabilir miydim? Sanmıyorum.

*

1986’dan 89’a dek İstanbul’da Gabriele ile beraberdim. Alman ARD televizyonunun Türkiye muhabiriydi. Türkçe konuşuyorduk, ama kulağım ister istemez epey Almanca ile doldu.

Sonra Louise hayatıma girdi. 1989 Ekimini izleyen iki yılda, iki hafta, bir hafta, bir ay, birkaç gün, sonra kısa aralıklarla altı ay, sonra gene iki hafta derken, Batı Almanya’nın Mainz kentinde bir paralel hayatım oluştu. Kahvaltıya kahve ve kruvasan sipariş etmeyi öğrendim; günlük gazete okumaya başladım. Almanya’da, belki bilirsiniz, altyazı bilmezler; bütün filmler dublajlıdır. Mecburen sinemada, TV’de seyrettiğimi takip edecek kadar laf anlamayı öğrendim.

Sosyal hayatımız canlıydı. Ama hep üniversite çevresi olduğundan İngilizce bilmeyen yoktu. İşin kolayına kaçtım; başım sıkıştıkça lafı İngilizceye çevirdim. İlk kez bir Almanca roman okumayı denedim ─ Fontane, Effi Briest ─ ama ellinci sayfada sıkılıp İngilizce devam ettim.

Sonuçta ben Almancayı akıcı ve rahat bir şekilde konuşmayı öğrenemeden o evre de sona erdi. Gene kürkçü dükkânına geri döndüm.

*

Şiir merakım o yıllarda başlamış mıydı, hatırlamıyorum. Yalnız ara sıra, özellikle sabahları ilk uyandığımda, gözlerimi belertip bet sesimle Wagner operalarından ya da Sihirli Flüt’ten mısralar okuduğum, Louise’nin de gülmekten yerlere devrildiği kalmış aklımda. “Frisch weht der wind, der Heimat zu, mein irisch Kind, wo weilest Du …”

Sonra bu tutku arttı. Almanca şiirden, başka hiçbir dilde bulamadığım bir lezzet almaya başladım. Tuhaf bir şey bu ve sebebini bilmiyorum. Almanca bilgim nihayetinde kusurlu; Türkçemle ya da İngilizcemle hatta Fransızcamla kıyas kaldırmaz. Buna karşılık, Türkçe şiire çoğu zaman mesafeli ve akli bir ilgi duyduğum halde, Almanca şiir beni elektrik çarpmış gibi çarpıyor. Olmadık yerde, içimi dışımı altüst ediyor.

Nedeni müzik olmalı. Evet, evet şimdi bunu yazarken düşünüyorum, başka açıklaması yok bunun. Yıllardan beri Almanca sözlü müzikle haşır neşir olmuşum. Bach’ın 200 küsur kantatının üçte ikisi ezberimde yer etmiş. Schubert’ten Brahms’a, Mahler’den R. Strauss’a Almanca şarkı ve Almanca manzum operayla beynimin kazanları dolup taşmış. Almanca bir mısra duyduğumda, mısrayı bırak müzikalitesi olan bir deyim kırıntısı işittiğimde, kafamın içinde o müziğin sesi yankılanıyor. Schlummert ein, ihr matten Augen … Kennst Du das Land, wo die Zitronen blühn … Wunden trägst Du mein Geliebter ... In dämmrigen Grüften träumte ich an … Wir müssen durch viel Trübsal in das Reich Gottes eingehen…

Of, aman aman!

Uçak mübarek, uçuruyor. Başka hiçbir dilde alamıyorum o tadı.

*

2009’dan sonra Aynur yüzünden hayatımda bir Almanya sayfası daha açıldı. Önce Münih’e, sonra Berlin’e gidip gelmeye başladım. Oturduğum yerde rahat da etmem ben, hadi hafta sonu Passau’ya gidelim, hadi Rügen adasını bisikletle turlayalım, hadi Dresden’de konser varmış kaçırmayalım derken bayağı orayla içli dışlı olmaya yüz tuttum. Yok, sevmiyorum Almanya’yı. Buranın tanıdık derbederliğini özlüyorum. ABD’nin küldür paldır içtenliği, İngiltere’nin rafine kibiri daha çok hoşuma gidiyor. Ama keşfetmek zevkli. Berlin’deki Devlet Kütüphanesinin ikinci asma katındaki kuytu köşeme de bayılıyorum.

Küçük oğlum Mihran Almancadan başka dil konuşmuyor. Anahit okula başlamış, okuma yazmayı sökmüş, sanırım o da Türkçeyi unuttu ya da unutmak istiyor. Mecbur, Almancamı ilerletmek zorundayım. Belki altmış yılın sonunda, nihayet, konuşmayı bile öğrenirim.

*

Yaklaşık bir yıl oluyor, yurt dışında yaşayan bir sevgili dostum şu cezaevindeyken bana yapılan en büyük kıyağı yapıp Der Spiegel dergisine abone etti. Ben Anglo-Amerikan ekolünden geldiğimden ilk başta dergiyi biraz yadırgadım. Beş – on sayıda alıştım. Şimdi üç gün gecikse mahrumiyet triplerine düşüyorum.

Daha önce tanıdıklarımdan farklı bir dergi kültürü. Bir kere inanılmaz dolgun: Her hafta yüz elli sayfa, güneşin altındaki her konuya dair yüzden fazla makale. Earnest’in Türkçesi nedir çıkaramadım, asık suratlı demek anlamında “ciddiyet” değil, meseleleri ciddiye alma –- Amerikalılarda da vardır o, ama Amerikan kültürünün her köşesine bulaşan ucuz ticarilikten burada eser yok. İngilizlerin ince mizahı yok, ama son yıllarda İngiltere’yi esir alan taşralılığın – insularity – izi de yok.

Okudukça çok şey öğreniyorum, cehaletimden bir nebze olsun kurtulacağım umuduna kapılıyorum. Filipinlerde cezaevlerinin durumu neymiş, Yeşiller Partisi içinde hangi entrikalar dönüyormuş, İtalya’da Renzi nerede hata yapmış, kafa nakli konusunda son gelişmeler ne, Alman ordusu siber savaşa kaç para ayıracak, Luther’in bugünkü Alman kültürüne etkisi ne, miras hukukunda son trendler neler – üü, neler neler öğreniyor insan.

*

Şimdi neden anlattın bunları diye soracaksın. Hiç, ne bileyim ben. Belki ihtiyarlıyorum, olur olmaz eski günleri anmaya başladım.

Ya da Menemen cezaevi Sol B-7 koğuşundan bir iki saat uzaklaşmak istedi canım.