Bin defa konuşulmuş konulara yeni bakış açısı getirebilir misin küçük çekirge?

Halim – Hıristiyan alemi modern dünyaya daha iyi adapte olmuş görünüyor. Neler yaptılar bu sonuca ulaşmak için?

Selim – Aklıma ilk gelen üç maddeyi sayayım:

1- Dini reddeden azınlığa toplumsal saygınlık kapısı açtılar. Ateistle dindarların birbirinin gözünü oymadan aynı sofrada oturabilmesi sağlandı. Bu demek ki toplumsal tenasübün, yani uyumun, zemini din olmaktan çıktı, başka bir şey oldu. 2- Dinî inancı bir mit, bir felsefi mecaz, bir insanî abide, bir ecdat saygısı olarak korumaya ve sürdürmeye olanak veren düşünsel yapıları inşa ettiler. “Tanrı var mı yok mu bilmem, ama İsa’ya gönülden bağlıyım” diyen görüş, düşünsel tapınağın baş köşesine yerleştirildi.3- Alakart din servis edildi. Dinin farklı yorumlarının ve farklı inanç derecelerinin eşit derecede saygıdeğer olduğu fikrini teşvik ettiler. En devrimci sosyal görüşlerle en muhafazakâr gelenekçilik aynı Katolik kilisesinin kurumsal bünyesinde yer bulabildi mesela.

Halim – İslam dini buna benzer veya paralel bir dönüşüme izin verir mi?

Selim – Dönüşümün yolunu kesmek için kanının son damlasına kadar mücadele etmeye hazır büyük ve cahil bir kitle var. En ufak provokasyonda şiddetebaşvurmaya, olmadı avaz avaz bağırmaya, olmadı alınıp kin tutmaya yatkınlar. Daha beteri, o kitleyi iktidar aracı olarak gören siyasi örgüt ve liderler var. Onlar devre dışı bırakılmadan veya zararsız hale getirilmeden çok zor.

Halim – Türkiye Cumhuriyeti 20. yüzyıl boyunca dönüşümü gerçekleştirmeye çalıştı. Şimdilik başarısız görünüyor. Sence bu, İslam’ın yapısından kaynaklanan bir durum mu?

Selim – Varsayımınıza katılmıyorum. Kemalist rejimin laikliğini Batı sekülarizminin muazzam başarılarıyla kıyaslayamazsın. Biri gökdelen, öbürü gecekondu.

Bir kere Kemalist rejim, tanrıtanımazlığı meşrulaştırmak yönünde en ufak bir çaba göstermedi. Toplumsal söylemin bir parçası haline gelmesine izin vermedi. Okul müfredatına katmadı, üniversitelerde öğretmedi, devlet radyolarında tartışmadı. “Komünizme” kapı açar diye korktular.

İkincisi ve çok daha vahimi, dini bir felsefi ve kültürel gelenek olarak yeniden yorumlayan görüşlere cevaz verilmedi. Böylece, ayak takımının İslam’ından farklı bir İslam anlayışının, okumuşlar nezdinde dahi olsa, saygın bir seçenek haline gelmesine izin verilmedi. Tarikat, Nurculuk, Türk-İslam sentezi gibi arayışlar, belki ayakta duracak zemin bulamadıklarından, avam şakşakçılığına yönelmek durumunda kaldılar; çağdışılıkta yarıştılar.

Dinde çoğulculuk, rejimi şeytan görmüş gibi korkuttu. O çoğulculuğun kurumsal çerçevesi olması gereken Diyanet, tam tersine, alabildiğine dar ve yasaklarla çevrelenmiş bir ortodoksinin savunucusu oldu. Resmen tanımlanmış din dışındaki yönelimlerin din kisvesi altında belirmesine en sert yöntemlerle karşı çıkıldı.

Özetle din, devletin tapınağından – çok kısa bir süre için, de ki 1920’lerden 1940’ların sonuna dek  - uzaklaştırıldı. Yerine 23 Nisan ve 29 Ekim törenleri kondu. Geri gelmesi kaçınılmazdı, çünkü doğa boşluk kabul etmez.

Halim – Neden yapamadılar?

Selim – Cahillik belki. Ya da korkaklık. Kontrolü elden kaçırma kaygısı. Belki İslami geçmişten ve gelenekten gelen tekçilik arzusu.

Daha başka bir boyutu var o hikayenin ki üzerinde hemen hiç durulmamıştır. Ben bile, cesaret edemiyorum derinlemesine analiz etmeye.

Halim – Merakımız zirvede!

Selim – İlk bin üç yüz yılı boyunca İslam hep kolonyal bir yönetici zümrenin dini olarak kaldı. Fetihle büyüdü. Haraç ve cizye ile beslendi. Osmanlı nüfusu 19. yy başlarına dek yarıdan fazla gayrimüslimdi. 20. yy başında dörtte birden fazlası hala öyleydi. 1913 – 1923 etnik temizlikleri bu anlamda tarihi bir dönüm noktasıdır. Tarihte ilk kez homojen bir Müslüman toplum yaratıldı. İlk kez Müslümanlar, sömürecek bir reaya sınıfı olmadan, birbirleriyle baş başa kaldılar.

Bu olayın sonuçlarını iyi düşünmek lazım. Gerçekte büyük bir çöküştü. Dini ve toplumu yeniden düşünmek için bir fırsattı. Yapılması gereken oydu. Yapılmadı. Sonuçlarından, belki haklı olarak korkuldu. Onun yerine o dönüş büyük bir zafer olarak anlatıldı. “Düşman” denize dökülmüştü. “Vatan kurtulmuştu. “Millet” hâkim olmuştu.

Kimdi peki zaferi kazanan? Vatan, millet, bunların hepsi kaçamak tabirler. Zaferi kimin kazandığını halk pekâlâ biliyordu. Zaferi kazanan İslam’dı. Ve elbette günü geldiğinde asli kimliğiyle ortaya çıkıp zaferinin şan ve şerefini talep edecekti. Nitekim etti.

Dikkat edersen Mısır’da da hikâye aynıdır, Suriye ve Irak’ta da aynıdır, Hindistan’ı tasfiye edemeyince kendi homojen İslami alanlarını kuran Pakistan ve Bangladeş’te de aynıdır. İran’dan emin değilim, Malezya ve Endonezya’da ayni sürece yeni yeni giriyorlar.

19. yy’da modern dünyaya ayak uydurma yönünde önemli adımlar atan İslam. 20. yy’da neden durdu ve o duruşun sonuncunda, 21. yy’da neden batağa sürüklendi, sorumuz buydu. Cevabı, en azından kısmen burada aramak yanlış olmaz sanıyorum.

Müzik hocası

Klasik müziğe nereden başlayayım diye soran bir arkadaşıma bir seferinde sonundan başlamasını önerdim. Neden olmasın? Richard Strauss, Son Dört Şarkı (Vier letzte Lieder), yıl 1946 veya 47. Batı yüksek müziğinin son nefesidir, bir tür kuğu şarkısı. Kaç yorumunu bulabilirsen topla, bir kaç gün dinle. Ama en başta ve en sonda Elisabeth Schwarzkopf olsun. Bir süre sonra mutlaka hissedeceksin devasa ve ürpertici bir şeyin huzurunda olduğunu. Sonrası sana kalmış, elbette bulursun kendi yolunu, el yordamıyla da olsa.

Zor bir deneydi, başarılı oldu mu bilmiyorum. Belki daha kolay bir yerden başlamak daha iyi. Mesela Bach, Das wohltemperierte Klavier (Türkçesi ne olabilir? “İyi Huylu klavye” desek?), do majör birinci toccata ile başla, çalan illa ki Glenn Gould ayarında biri olsun. İlk dinleyişte 60 defa mı, 70 defa mı tekrarlanan bir basit motif duyacaksın. Tekrar dinle. Burada ne oluyor diye sor. Bağırarak eşlik etmeyi dene. Her motifin sadece ilk iki notasını söyleyerek bir daha dene. Sonra bir yandan dans ederken tekrar bağırmayı dene. Gerilimin adım adım nasıl yükseldiğini, bir kaç kez uçurumun kenarına kadar gelip beklediğini, sonra sonsuz bir zarafetle boşluğa atılıp ayakları üstüne düştüğünü duyacaksın. Başka şeye gerek yok. Devamı kendiliğinden gelir.

Bir tek şeyi unutma. Sakın, ama sakın, “pop klasikler” tuzağına düşme. İyi müzik mi arıyorsun? İyi müzikle başla. İyinin en iyisiyle başla. Sirk müziğiyle başlayan sirk müziğinde kalır. Çocuğunu ebleh yerine koyan, çocuğunu ebleh yapar.

En önemlisi, müziğin kolay yutulur olması için yanına saçma sapan bir takım anekdotlar ya da program notları eklemek gerektiğini zannedenlere asla kanma. Müziğin tek konusu kas hareketleridir. Varlığından bile haberdar olmadığın kaslarını oynatıyorsa iyi müziktir, oynatmıyorsa kötüdür. İki zamanlı emme basma pompası gibi oynatıyorsa sıkıcıdır, az sonra ölecek bir kuğu gibi oynatıyorsa tadından yenmez.

Kitap yasağı

[Bu yazı 15 Ocak civarında yazılmıştı. Kitap yasağı birkaç gün sonra kaldırıldı. Kitapları alabilecekmişiz. Sevinçliyiz.]

Ekim başında bir kitap listesi yapıp göndermiştim. Büyük oğlum Arsen sağolsun hepsini bulmuş, ama babasına vermeden kendi okumaya karar vermiş. Bu hafta nihayet getirdi, ama bu sefer de Bakanlık genelgesi engeli çıktı. Yılbaşından bu yana cezaevlerine Kuran hariç her türlü kitap sokmak yasaklanmış. Almadılar.

Neler gelmiş bakalım.

Fustel de Coulanges, La cité antique, çev. The Ancient City. Eski Yunan dini ve siyasi düşüncesi üstüne bir klasik, 1850’ler galiba, tam tarihini unuttum. Arsen “bu fikirler artık mainstream oldu, orijinalliği kalmadı” diyor. Yine de okumalı. Düşünceler tarihi çoğu zaman tarihin kendisinden daha ilginç.

Peter Brown, The Cult of the Saints. Hıristiyanlığın ilk yüzyıllarında yerel aziz efsanelerinin doğuşu, kaynakları, detayları. Bu da alanında klasik. Türkiye’deki evliya ve türbe kültleri üzerine böyle bir çalışma yapılabilir mi, yapmaya değer mi diye Arsen’le bir süre konuştuk.

Millar, The Roman Middle East. Ne zamandır ilgimi çeken bir konu. Roma egemenliği altındaki Orta Doğu, Geç Antik Çağda, yani 5. 6. yy’larda, dünyada medeniyetin odak noktası olarak ön plana çıkmış. Neden olmuş? Nasıl olmuş? Nerede başlamış? Süryani kültürü neden öyle parlayıp sönmüş? Önceki sene Torbalı cezaevindeyken Freya Stark’ın The Eastern Frontiers of the Roman Empire’ını okudum, kesmedi.

Moorman, A History of the Franciscan Order. İki ya da üç ciltlik büyük bir çalışma. Alabildiğine radikal bir anti-establishment hareketin kurumsallaşması süreci ilgimi çekiyor. Fransisken tarikatıyla sınırlı bir şey değil, komünist partilerden Alman Yeşillerine kadar her yere uygulayabilirsin. Ayrıca 13. yy’da Avrupa’da ortaya çıkan derviş tarikatlarının islam dünyasında aynı tarihlere denk gelen sufi akımlardan etkilenmemiş olması imkânsız diye düşünüyorum. Ama Batılı tarihçiler bunun farkına varır mı ya da varabilir mi, emin değilim. (Nayır, Batılılar ahlaksız olduğundan değil. Kilise tarihi disiplini ile şarkiyat disiplini arasında aşılmaz duvarlar olduğundan.)

Rashdall, The Universities of Europe in the Middle Ages. Bu da bir klasik, Orta Çağda Avrupa üniversiteleri, iki cilt. Kafamı kurcalayan yine aynı konu: besbelli 12. yy’da İspanya medreselerini takliden kurulmuşlar. Ama Batı’nın öz-benlik bilincinde hikâyenin o bölümü tamamen silinmiş. Silinmiş anılar meselesi bende saplantı oldu galiba.

Christoph Baumer, The History of Central Asia, 3 cilt. Yeni bir kitap, övgüsünü okudum. Erken Orta Asya tarihi tahmin etmeyeceğiniz kadar ilginçtir. Ne yazık ki bilgi kaynakları çok kısıtlı; o yüzden, bir ölçek bilgiye üç ölçek tahmin ve spekülasyon katıp pişiriyorlar, biraz yavan oluyor. Türk milletine adını veren Kök Türklerin ilk dönem hükümdarlarının ve klan totemi olan boz kurt Aşina’nın adı neden Türkçe değil İranca, mesela? Türklerin zafer çağı olan 1070’lerden 1300’lerin başına dek neden – gayrimüslim Uygurlar dışında – tek kelime Türkçe yazı yazılmadı?

Cyprian Broodbank, The Making of the Middle Sea. Akdeniz havzası tarihi. Yanılmıyorsam Fernand Braudel’in aksine daha çok prehistorik dönemleri vurgulamış. O konuda son yıllarda çok bilgi üretildi, derli toplu okumak lazım.

T. M. Lovell, A Mirror to the Human Condition. Bach kantatlarının sembolik ve teolojik altyapısına dair, adını çok duyduğum bir eser. Bakalım neymiş.

Son olarak Vikram Seth’in Tibet ve Sinkiang gezi anıları, From Heaven Lake. Arsen beğenmemiş, “beyinsiz” diyor. Bakalım beyin standartlarımız tutuyor mu?

Seth’in A Suitable Boy’unu geçen yaz sonu başlayıp bininci sayfaya kadar okuyabildim. Tam yerli TV dizisi kıvamında ─ esas kız üç talibinden hangisi ile evlenecek? Ama bir iki hafta oyalıyor işte. 1950’ler Hindistan’ı hakkında da bir sürü malumat ediniyorsun.

İfademe kim karışır?

İfade özgürlüğünün tek sınırı şiddet değildir. Bir, hakaret var: fiziksel şiddet içermese dahi kişilerin onuruna saldırıyı hak sayamazsın. İki, iftira var: bilerek ve kötü niyetle kişiler ve kurumlar hakkında yalan haber çıkarmak olmaz. Üç, kendini korumaktan aciz kişilerin istismarı var: çocuk pornosu, sanıkların teşhiri, hasta ve yaralıların teşhiri, artist frikikleri ve benzeri. Dört, kişisel bilgilerin ve kurumsal sırların korunması var. Beşincisi biraz farklı bir konu, sözleşmeye dayalı hakların korunması var: yani ifade özgürlüğü hakkını imzalı mühürlü taahhüdüne aykırı olarak ileri sürebilir misin? Nihayet altı, en belalısı, kamu güvenliğini ya da kamu huzurunu tehlikeye atan beyanlar meselesi var. Kalabalık salonda “yangın var” diye bağırabilir misin? Savaş sırasında halkın moralini bozan nutuklar atabilir misin? Savaş yoksa ama savaş tehdidi ya da savaş ihtimali varsa atabilir misin? Toplumsal birliğin ve uyumun temeli olan kutsal değerlere dil uzatabilir misin? Nereye kadar uzatabilirsin?

İntihar propagandası serbest olmalı mı? Liseli kızlara fuhuş propagandası serbest olmalı mı? Ortaokullarda uyuşturucu reklamı serbest olmalı mı? Ya sigara reklamı? Din reklamı?

Dikkat buyurun: Olmalı ya da olmamalı demiyorum, sadece belli bir sistematik içinde sorular soruyorum. Sınırı çizmenin kolay olmadığını hatırlatıyorum sadece.

Soyut düzeyde ilke basit. Her hakkın sınırı başkasının haklarıdır. Başkasının hakkı sadece şiddetten korunmak değil. Onurunu koruma hakkı var; malını, işini, evlat ve iyalini, özgürlüğünü koruma hakkı var. Güven ve huzur içinde yaşama hakkı var. Ve itiraf edelim ki, şahsi tercih, alışkanlık ve önyargılarını tehdit altında hissetmeden yaşama hakkı da var. Kıymeti kendinden menkul birtakım heriflerin durduk yerde benim yaşam tarzıma, çevreme, huzurlu düzenime tecavüz etmesine izin verilmeli mi? Mesela senin sevdiğin müziği dinlemek yasaklandı derlerse ne yaparım? Sizi bilmem ama ben dağa çıkmayı düşünürüm.

Bu denklemin matematiksel bir çözümü olduğunu sanmıyorum. Birbiriyle çatışan temel haklar arasında karar vermek bir tercih ve sağduyu sorunudur. İki soru sormak gerekir. Birinci soru: hangi tarafın hakkı toplumsal fayda açısından ağır basar? İkinci soru: hangi tarafın hakkı zedelenirse birey daha ağır ve kalıcı zarar görür? Bunların ilki siyasi, ikincisi felsefi bir karardır. İkisinin de objektif ya da "tarafsız" bir cevabı yoktur. Özetle söylemek gerekirse, toplumda kimin borusu ötüyorsa onun dediği olur.

Liberallerin 250 senedir söylediği şey, “ifade özgürlüğünü küçümsemeyin, vallahi billahi o da çok önemli”. Avamın kafasına kolay yatmayan bir konu olduğundan bazen abartmış, sanki ifade özgürlüğü mutlak bir hakmış, diğer her şeye koz basarmış gibi konuşmuş olabilirler. 1789’da öylesi doğruydu. Bugünün Türkiyesinde halâ yüzde yüz doğru. Ama batıda korkarım ki kantarın topuzu biraz kaçtı, bir miktar dengeleme gerekli görünüyor. Toplumlar istiyor bunu.

Bir de unutma ki ifade özgürlüğü öncelikle elitlerin sorunudur. Ezilme tehlikesini yaşamında hisseden çoğunluk açısından, doğal olarak, önce güvenlik, onun ardından da alışkanlık ve önyargıların korunması –- yani din -– gelir. İfade özgürlüğü savunuculuğu her zaman, az veya çok, elit taraftarlığı anlamına gelmiş ve öyle algılanmıştır. Buna karşılık özgürlükçü cephenin argümanı, fikir özgürlüğü olmadan keşif ve icatlar olmaz, yeni ufuklar ve yeni kıtalar bulunmaz, toplum yerinde sayar, ot gibi yaşamaya devam eder, o yüzden fikir özgürlüğü sadece o özgürlüğü kullanmaya meraklı olan seçkin azınlığa değil, dolaylı olarak tüm topluma faydalıdır demek olmuştur. Ki esaslı bir haklılık payı var sanırım.

Rejim dersleri - 1-2-3

Demokrasinin faydası ne? “Halk iradesi”, “halkın çıkarı” gibi fantezi fikirleri bir yana bırakırsan, çok basit, çok mütevazı, ama önemli birkaç şey. Bir, iktidarın kan dökülmeden el değiştirmesini sağlar. İki, iktidar süresini sınırlar. Üç, seçimler sayesinde iktidarı geniş kesimler nezdinde meşru kılar.

Monarşi

Eskiden bu işler için tercih edilen model ırsî monarşi idi. Şef ölür, yerine evladı geçer. Şansın varsa yüz yıl, üç yüz yıl rejimin istikrarını koruyabilirsin.

O modelin de handikapları vardı. Hükümdarın evladı olmayabilir (8. Henry sendromu, 4. Murat sendromu). Evladı küçük olabilir, gay olabilir, ebleh olabilir. Evlatlar birbiriyle kavga edebilir (Cem Sultan sendromu). Bir başka enteresan ihtimal var üzerinde durulması gereken: hükümdarlık süresi çok uzayabilir. Gerek Kanuni Süleyman, gerek 2. Abdülhamit devrinin rejim krizlerine bir de bu açıdan bak, çok şey aydınlanacaktır. Eski kadrolar iktidara kazık kakıp kemikleştikçe, kapıda bekleyenlerin gözünü hırs bürümüş.

Avrupa monarşileri bu dertlere çeşitli çareler aradılar. İktidarın büyük payını parlamentoya ve başbakana emanet edip, monarkı bir denge unsuru olarak korumayı denediler. Buna rağmen çoğu ülkede monarşi yürümedi. Çünkü monark, Avrupa ülkelerine has bir dizi tarihi tesadüf sonucu, ırsî aristokrat sınıfıyla fazlaca iç içe geçmişti. O sınıf çökünce monarşi de dayanağını yitirdi.

Osmanlı’nın sonu

Avrupa öyle. Bizde neden yürümedi? Bu soruyu ikiye bölmek lazım. Osmanlı hanedanı neden yürümedi, bu bir. Yerine neden başka hanedan değil cumhuriyet tercih edildi, bu iki.

İlk sorunun cevabı Avrupa’dan farklıdır. Osmanlı hanedanı hiçbir zaman ırsî bir aristokrasinin temsilcisi olmadı. Son devir Osmanlı sadrazamlarına bak: birinin babası Eminönü’nde aktar (Âli Paşa), biri Ispartalı eşekçi oğlu (Hüseyin Avni Paşa), ikisi kölelikten yetişme (İbrahim Edhem ve Tunuslu Hayreddin Paşalar), biri Vefa’da kaynanasının iki katlı evinde oturur maarif komisyonu üyesi (Sait Paşa), büyük çoğunluğu orta sınıf kökenli memurdur. Padişahlık kurumuna karşı biriken ve 1876’dan sonra gitgide artan bir şiddetle patlak veren tepkinin kaynağı o halde sınıfsal değil, başka şey.

Peki nedir? Fransa’dan esen rüzgârların etkisi vardır şüphesiz. Fransa son devir Osmanlı elitinin gerçek kıblesi idi. Orada cumhuriyet 1871’de kuruldu, burada 1876’da Mithat Paşa vakasında mırıltısı duyulmaya başladı. Tesadüf olabilir mi?

Öbür faktör, aksini iddia etmeye kalkma lütfen, Abdülhamit rejiminin 33 yıllık (1876-1909) kara gölgesidir. Sovyetlerdeki Brejnev dönemini andıran bir skleroz çağıdır: atalet, çürüme, köhneme kol gezer. Ardından gelen iki ihtiyar ve ürkek kardeşi –- Reşat ve Vahidettin -– Osmanlı’nın iflah etmeyeceğine ilişkin genel kanıyı pekiştirmiştir. Düşün ki 1918’de Vahidettin yerine mesela 2. Mahmut kalibresinde dinamik bir padişah, ya da son Abdülmecit’in oğlu Ömer Faruk Efendi gibi genç ve karizmatik bir modern şahsiyet başa geçse sonuç aynı olur muydu?

Neden cumhuriyet

Türk ve İslam tarihinde kadim usul, bir hanedan eskiyince yerine yenisinin gelmesidir. İkinci sorumuz bu: 1920-23’te neden öyle olmadı?

Üç faktör sayalım.

Birincisi gene dışarıdan, bu sefer Fransa’ya ek olarak Almanya ve Rusya’dan esen fırtınalardır. Fransa bizim yüz yıllık modelimizdi; Almanya savaşta kader ortağımız, Rusya 1920’lerin başında tek dostumuz. Fransa kırk yıllık cumhuriyetti; Rusya 1917’de, Almanya 18’de monarşiyi devirip cumhuriyet ilan ettiler. Öyle olunca bizde başka türlü olması çok zordu. Oysa Britanya gölgesindeki Mısır’a, İran’a, Irak’a, Ürdün’e bak. Oralarda yeni monarşiler denendi. Kimi kısa sürdü, Ürdün’deki halâ yürüyor, pekalâ da sağlıklı.

İkinci faktör iç siyasi dengelerin niteliği ile ilgili olabilir. Tam emin değilim ama, 1923’te Gazi Paşa’nın siyasi gücü henüz padişahlık ilan etmeye yetmezdi desek çok yanılmayız sanırım. Bu demek değil ki düşünülmedi, ya da Arnavutluk’ta başbakanken krallık ilan eden Ahmet Zogu gibi, yahut İran’da askeri diktatörken şah olan assubay eskisi Rıza Pehlevi gibi, sonradan olamazdı. Belki cesaret edilemedi.

Üçüncü faktör en önemlisidir. Gazi’nin evladı yoktu. Öyle anlaşılıyor ki ilerde olabileceğine dair bir beklenti de yoktu. Evladın yoksa ırsî monarşi neye yarar?

Türkiye’de cumhuriyet rejiminin sebepleri o halde neymiş? Bir, Avrupa’nın bazı ülkelerindeki olayların etkisi. İki, siyasi liderin kritik dönemeçte yeterince güçlü olmaması. Üçüncü olarak, kişisel ahvalindeki bazı sıkıntılar. Sözünü etmeye değer başka sebep görebiliyor musun? Ben göremiyorum.

İşleyen var …

Buna karşılık Türkiye’de kurulan cumhuriyet rejimi, demokrasilerden beklenen asgari faydayı sağlamakta yetersiz kaldı. Neydi o fayda? En başta söylediklerimiz. O beklentileri Türkiye cumhuriyeti karşılayamadı. İktidarın vukuatsız devrini sağlama alamadı. Süresini sınırlayamadı. Dolayısıyla meşruiyeti sağlayamadı.

Terimlerimizi tanımlayalım. Vukuatsız: yani silah ve kelepçe kullanmadan, ayrıca eski iktidarın adamlarını cehennemin ta dibine kadar kovalamak zorunda kalmadan. Sınırlı: yani beş yıl, on yıl, her ne ise, makul iktidar süresinin sonunda iktidar sahibine törenle plaket verip alkışlar arasında evine yollamacasına. Meşru: yani eski iktidarın adamları dahil siyasi aktörlerin kahir çoğunluğuna “e canım, sevmiyoruz mevmiyoruz ama hakkıymış” dedirterek.

Mesela nasıl diye sorarsan, meşhur örnek ABD’dir. 228 yılda 44 defa, bir tek istisnayla (Lincoln), makul sürede ve vukuatsız değişimi başarmışlar. Gerçi son yıllarda oğul, kardeş, eş marifetiyle iktidar uzatma denemeleri sıklaştı; kaygı verici bir gelişmedir.

Bir o kadar etkileyici başka örnek Almanya’dır. Yetmiş yılda sekiz başbakan değişti, ortalaması dokuz yıl eder. Hepsi süresinin sonunda sessizce köşesine çekildi; Adenauer ve Kohl gibi direnmeyi aklından geçireni, hafifçe kolunu büküp gönderdiler. Hepsi büyük çoğunluk tarafından rahmet ve minnetle anılıyor.

İngiltere de fena değildir. Yetmiş yılda on dört başbakan. Gittikten sonra geri gelmeye teşebbüs eden iki tane (Churchill ve Wilson), onlar da çok kısa sürede tasfiye edilmiş. Almanlardan farklı olarak İngilizler eski liderleri kuyruğuna teneke bağlayıp uğurlamayı seviyor, belki aklına yanlış fikirler gelmesin diye.

Fransa 1958’den sonra başarılı. Mitterrand’ın 14 yıllık saltanatı can sıkıcı olunca hemen müdahale edip limiti on yıla indirdiler. İndira Gandhi’nin tökezlemesini saymazsan Hindistan da başarılı sayılır.

Çin apayrı bir model. Bir küsur milyar nüfusla demokrasi olmaz deyip, iktidar devrini ve meşruiyeti kurumsal bir oligarşi içinde halletmeyi deniyorlar. Mao’nun ölümünden bu yana başarılı görünüyor. Ama otuz küsur yıl nedir ki? Hiç.

… işlemeyen var

Peki bizde ne oldu? Bir iki istisnayı saymazsan, iktidar hiçbir zaman barışçı bir şekilde el değiştirmedi. Hiçbir siyasi lider iktidarın bir süre limiti olduğuna inanmak istemedi. Dolayısıyla hiç birinin meşruiyeti şüpheden ari olmadı. Bu anlamda Türk demokrasisi bir fiyaskodur. Fiyaskolar dizisidir.

Sırayla bakalım.

1938 devri konusunda bir yargıya varmak güç; iç yüzünü pek bilmiyoruz. Ama en azından Atatürk’ün, devir teslimin kansız olmayacağına dair kuşkular beslediği anlaşılıyor.

1950, cumhuriyet tarihinin ilk ve tek kurallı devridir. Yalnız Türkiye’de değil, bazı açılardan dünyada örnek sayılması gereken bir vakadır. Başka kusurları ne olursa olsun, İsmet İnönü’yü bu açıdan takdirle anmak, hatta cumhuriyet tarihinin 20. yüzyıldaki tek başarılı lideri saymak yanlış olmaz. Devamı gelebilse bugün nerede olurduk, düşünmeye değer.

Devamı gelmedi. Menderes’in iktidarı bırakmaya niyeti yoktu. En azından, rakiplerine o izlenimi verdi ve o izlenimin doğurduğu reaksiyonla karşılaştı. İnönü iktidarı kendi eliyle rakiplerine teslim ettikten sonra geri alma hırsına mağlup oldu; yaşamının son demine dek bunun mücadelesini verdi. 1972 CHP kurultayında, 88 yaşında, iktidar umudunu genç Ecevit’e kaptırmamak için nasıl canhıraş bir kavga verdiğini dün gibi hatırlarım. 1923’ten 1972’ye, kırk dokuz yıl eder.

Demirel’inki otuz altı yıl, Ecevit’inki otuz yıldır. İlkini iki defa döve döve iktidardan attılar, hapsettiler, ömür boyu yasakladılar. Yılmadı. 2000 yılında, 79 yaşındayken, yedi yıl daha cumhurbaşkanı olabilmek için hangi perendeleri attığını sen de hatırlarsın.

Öbürü 2002’de çişini tutamayan bir ihtiyarken, kendisine komplo kurabilirler diye en yakınındaki adamları yok etmekle meşguldü.

Özal’ın ömrü vefa etmedi. Etseydi farklı olacağına dair bir belirti göremiyorum. Üst üste iki seçimde hezimete uğradıktan sonra kendini cumhurbaşkanı seçtiren, sonra yeni parti kurup yeniden siyasete atılma hayali kuran bir liderden söz ediyoruz sonuçta.

Ee?

Yeni anayasa tartışmalarını biraz da bu açıdan değerlendirmek faydalı olur kanımca.

Cumhurbaşkanına sınırsız yetki tanıyıp iktidar süresini de fakto 15 yıla, hatta hayat boyu uzatmaya imkân veren bir düzenlemeden ne hayır gelir, takdir etmek zor değil.

Ancak iktidarın kaynağını, limitini ve devir teslim koşullarını net ve berrak hale getiren ciddi bir anayasa reformuna ihtiyaç bulunduğunu da, bu işlere az çok kafa yormuş olan hiç kimse inkâr edemez sanırım.

Kaynağını: yani seçim, yahut plebisit, her neyse. Limitini: mesela on yıl, ama lastiksiz, eklemesiz, karısını ya da çocuğunu yerine seçmesiz. Devir teslim koşullarını: pazarlıksız, kartelsiz, atamasız, onaylamasız.