Türkçe tarihi 6: Yunancadan gelen

Arapça ve Farsçada (Eski) Yunanca alıntılar

Bu kategorideki sözcüklerin bir kısmı İslam-öncesi dönemde Fars ve Arami kültürlerine malolmuş, fakat daha büyük bölümü İslam uygarlığının parlak çağında (9-11. yy) Yunancadan Arapçaya ithal edilmişlerdir. Rum kültürünün tartışmasız olarak üstün sayıldığı alanlar (tıp ve botanik, mekanik, nümizmatik, felsefe), doğal olarak, daha geniş temsil alanı bulmuştur.

Şark dillerindeki Yunan etkisini burada derinlemesine ele alamayacağız, ancak Şark dillerinden Türkçeye alınan Yunan kökenli sözcükleri listelemekle yetineceğiz. Aralarında tarım ürünleri (afyon, fındık, maydanoz, tarhun), mekanik ve teknik yenilikler (defter, erganun, fanus, kapan, kilit, mancınık, usturlap), egzotik ürünler (iksir, pelesenk, safir, tavus, tiryak, topaz, yakut), bilimsel kavramlar (balgam, baytar, cins, esîr, felç, felsefe, heyula, hülya, iklim, kimya, okyanus, safsata), ölçü ve para birimleri (dirhem, kırat, okka, pul) göze çarpar. Abanoz, kefen, tavus gibi birkaç örnekte Yunan dili, eski Mısır ve Mezopotamya uygarlıkları ile İslam kültürü arasında köprü rolü oynamıştır.

Bu sözcükler Türkiye Türkçesinin ilk aşamalarında (14.-15. yy) Türkçe yazı diline kabul edilirler. Dolaysız kaynak Farsça ve Arapça olduğu için ‘yüksek kültüre’ ait sayılırlar. Doğrudan Yunanca alıntıların aksine, edebi dilde serbestçe kullanılırlar.

abanoz, afyon, badya, balgam, baytar, beled/belde, bez, bukalemun, burç, cins, coğrafya, defter, dirhem, erganun, esîr [eter], fanus, felç, felsefe/feylesof, fener, ferace, fındık, fırın, firdevs, haraç, hardal, helezon, heyula [Aristoteles felsefesinde materia], hindiba, hoyrat, hülya/malihülya, iblis, iklim, iksir, İncil, kalem, kalıp, kamus, kantar, kanun [yasa], kanun [bir çalgı], kapan [büyük tartı], karnabahar, kasır, kayser, kefen, kerrake, Kıpti, kırat, kırtas, kıstas, kilim, kilit, kimya, kulübe, küme, lağım [kuşatma tüneli], lenger [gemi demiri], mancınık, maydanoz, mendil, mercan, melhem/merhem, musiki, namus, navlun, okka, okyanus, patrik, pelesenk, piyale, pul, ruam, safir, safsata, sandal [nalın], sandık, santur, semender, sınıf, sırat, sim, simya, soytarı, sufi, süleğen, taflan, tarhun, tavla [ahır], tavus, tılsım, tiryak [uyuşturucu], tomar [kitap rulosu], topaz, ustura, usturlap, varta, yakut, zebercet, zevc/zevce, zünnar (102)

Bizans devletinden kalan

Bizans pratiğinden Türkçeye devralınan üst düzey kültür kavramları sayıca çok az olup, tümü Anadolu’nun Türkleşmesinin en erken aşamalarında, her halükârda İstanbul’un 1453’teki fethinden önce benimsenmiştir. Rumca avthéntis (hoca) deyiminden alınan Osmanlı hitap sözü efendi en dikkat çekici olandır. “Uç bölgesi, serhat” anlamına gelen synoria Türkçeye sınır, resmî devlet Latincesinden Bizans bürokrasi diline geçen komérkio (commercium) ise gümrük olarak aktarılmıştır. Yunan kültürünün tipik unsurlarından olan limên (liman) sözcüğü de burada anılabilir.

Rum = köylü, balıkçı, yapı ustası

Anılan istisnalar dışında bugünkü Türkçede yaşamını sürdüren Rumca kaynaklı 350 dolayında sözcüğün hemen hepsinin gündelik hayata, tarım ve balıkçılığa ve çeşitli sanat kollarına ait somut nesne, alet ve malzeme isimleri olması dikkati çeker. Bir tek belki sıra sözcüğü dışında, Rumcadan üst düzey soyut kavramlar alınmamıştır. Demet, kambur, loğusa, falaka ve salya gibi dört-beş sözcük dışındakilerin tümü, spesifik sanat ve meslek dallarına ve ev yaşamına ait düşük prestijli kültür kavramlarıdır.

Tarım, bu listede tahmin edileceğinden daha önemli bir yer tutar:

Tarım terimleri: anadut, dirgen, düven, evlek, fışkı [hayvan dışkısı], fidan, fide, filiz, fol/folluk, gübre, herek, hoyrat [köylü], ırgat,  kirizma, külüstür [domuz ahırı], kümes, mandal [tarla seti], mandıra, mil [alüvyon], nadas, nodul, pirina [zeytin çekirdeği], tırpan, üvendire (24)

Sayılanlar tarımsal yaşamdan genel dile az ya da çok nüfuz etmiş olan sözcüklerdir. Yerel ağızlarda bundan çok daha fazlası bulunabilir. Türk Dil Kurumu’nun Derleme Sözlüğü’nde Fırat’ın batısındaki illerden derlenen tarımsal terimlerin önemli bir bölümünün Rumca kaynaklı olduğu görülmektedir.

Tarımsal ürünler, ağaç ve kuş adları ve özellikle yaban otları alanında Rumca etkisi belirgindir:

Bitkiler, bitki ürünleri: ahlat, anason, araka, barsama, bezelye, biber, defne, domates, eğir, enginar, fasulye, fesleğen, fiğ, kenevir, kestane, funda, gebere, gerdeme, güren [kızılcık], ıhlamur, kantaron, karpuz, katran ağacı, kimyon, kiraz, kokina, kokoroz [mısır], köknar, küner, labada, lahana, mantar, marul, maydanoz, melisa, mersin [bitki], mezdeke [sakız], muşmula, mürver, ökse, palamut [meşe meyvesi], papatya, patates, pelit, pırasa, pırnal, radika, reçine, roka, terementi, tirfil

Hayvanlar: engerek, florya [kuş türü], iskete, ispinoz, kukumav, salyangoz, tahta kurusu [ < kurus].

Deniz balıkları ile diğer deniz mahsullerinin hemen hepsinin adları Rumcadan alınmıştır. Balıkçılık ve denizciliğe ait terimlerde de Rumca katkısı önemlidir.

Deniz ürünleri: ahtapot, akya, aterina, barbunya, çağanoz, çırçır, çinakop, çipura, çiroz, fangri, fok, hamsi, hani, horozbina, ıstakoz, iskorpit, ispari, istavrit, istiridye, istrongilos, izmarit, kalamar, karides, kefal, kerevit, kofana, koloridya, kolyoz, lahos, lakerda, lapin, levrek, likorinoz, lipari, lipsos, lüfer, melanurya, mırmır, mersin, midye, minakop, morina, orfoz, orkinos, palamut, papalina, pavurya, pünez [deniz kabuklusu], sardalye, sargos, sinarit, sübye [mürekkep balığı], sünger, tekir, tirsi, torik, trakonya, uskumru, vatoz,  vonoz, zargana (61)

Balıkçılık, denizcilik: anafor, babafingo, bodoslama, bucurgat, dümen, filika, halat, harita, ığrıp, ıskarmoz, kalafat, kangal [ip], kepez [denizde tek kaya], kerteriz, körfez, küpeşte, liman,  livar, lodos, lombar/lomboz, longoz, mendirek, moloz [dalgakıran], palamar, poyraz, safra [denge ağırlığı], sırtı, sütliman, şamandıra, tirhandil, voli, yakamoz, yalı, yeke, zoka (35)

Yapı tekniği ve ev mimarisi alanında Ermenice kaynaklı üç veya dört kelimeye karşılık, Rumca sözcük sayısı genel dilde yirmiyi, özel terminolojide birkaç düzineyi bulur. Ayrıca ev ve giyim eşyası, hayvan donanımı ve silah tekniği, yiyecek ve içecekler alanında Rumca önemli bir kaynaktır.

Yapı tekniği: avlu, balyoz/varyoz [büyük çekiç], düver, gönye, kiler, kiremit, küfeki taşı, mağaza, marangoz, mengene, musandıra, serander, sistre, takoz, temel, tonoz, tuğla, vernik

Ev ve giyim eşyası: anahtar, asfalya [sigorta], cımbız, çotra, fıçı, fırça, gerdel, güderi, güğüm, huni, ızgara, iskemle, karafaki, kavanoz, kavata, kelter, kerata [ayakkabı çekeceği], kerevet, kilit, kola [nişasta], kuka, kukla, kupa, kurna, kutu, leğen, mandal, oya, öreke, patik, prostela, savan [yatak örtüsü], sırma, somun, şırınga, takunya, üsküf (35)

Yiyecek ve içecek: duziko, bazlama?, fava, kokoreç?, papara, peksimet, pide, pilaki, rafadan, somun [ekmek], uzo

Hayvan donanımı, silah: gem, gönder, kundak [tüfek sapı], namlu, semer

Rum kültürüne ve yaşam tarzına ilişkin egzotik terimler özellikle dini kültür ve müzik/raks alanında yoğunlaşır. İlk grup Türkçede yüzlerce yıllık geçmişe sahip iken, ikinci gruptaki sözcüklerin (horon/hora haricinde) tümünün 20. yy’da alıntılanmış olması dikkat çekicidir.

Dini kültür terimleri: aforoz, ayazma, despot, diyakoz, drahoma, ekserhane, Hıristiyan, istavroz, kilise, manastır, metropolit, ortodoks, papaz, paskalya, piskopos, vaftiz, yortu

Müzik ve raks: buzuki, hora, horon, rebetiko, sirtaki, sirto, taverna

Nihayet İstanbul külhanbeyi argosunda, özellikle 19. yy ikinci yarısı ile 20. yy ilk yarısında Rumcanın adeta egemen konuma sahip olduğu görülür.

Argo: afili, aftos, angarya, barba, erkete, fasarya, fos çıkmak, kerata [şeytan], ketenpere, kıtıpiyos, kitakse, kodes,  kofti, kopil, madara, mandepsiye basmak, mastor, matiz, mavra, metazori, metelik, nato kafa, palikarya, pandik, paspal, saloz, zifos, zom olmak, zonta, zoraki, zula (31)