Saturday, December 1, 2018

Kürtçe yer adları


Toplam 3000 kadar harbi Kürtçe yer adı derleyebildim. 300 kadarı mezra, gerisi köydür. Mezra şüphesiz çok daha fazla olmalı, ama hepsini toplamak gibi bir çabaya girmedim.
Bunlar hakiki Kürtçe olanlardır; yani Kürtçe bir anlamı olanlar.  Mesela İstanbul, İzmir ve Ankara da Türkçedir, ama harbi Türkçe değildir, başka dilden uyarlamadır. Aynı şekilde aslı Türkçe (Qerequlax, Încov, Erepoxli) veya Ermenice veya başka dilde olduğu halde Kürtçede o dile has telaffuz ve yazımla kullanılan pek çok yer adı var. Onların da bir kısmını ayrıca belgeledim, ama şimdi mevzumuz değil.
Kürtçe mi değil mi emin olamadıklarım 700-800 kadardır. Ayrıca Kürt coğrafyasında olup Hecihesen/Hacıhasan, Şêxcafer/Şeyhcafer, Avdelan/Abdalan, Delohaneleri gibi dili muğlak olanların sayısı da bini aşar tahminimce. Bunlar yukarıdaki sayıya dahil değildir.
Hemen hepsi 100 yıldan eskidir. Dolayısıyla BUGÜNKÜ yerel Kürtçe ağızları üzerinden analizin fazla bir anlamı yok. Eski (klasik) dile hakim olmak lazım, onu da yapacak çok kimse yok anladığım kadarıyla.
Yüz yıldan ne kadar daha eskidir? Kesin bir şey söylemek güç, çünkü yazılı kaynak yok veya yokumsu. Osmanlı idaresi sistemli olarak kayda geçirdiği yerlere mutlaka Türkçe adlar vermiş. (Dolayısıyla mesela 16. yy’da tahrir edilen Pülümür’ün hemen tüm yer adları o zamandan beri Türkçe, ama Dersim’in tahrir edilmeyen diğer ilçelerinde eski adlar 20. yy’a dek korunmuş.) Osmanlı’nın kaydetmediği yerleri ise iğneyle kuyu kazar gibi, münferit yazışmalardan, mahkeme sicillerinden, kişi lakaplarından vb. toplamaktan başka çare yok. Tahminimce Kürtçe adların büyük çoğunluğu ortalama 200 ila 300 yıllık olmalı. Belki Şırnak-Hakkari-Bitlis bölgesindeki bazı adlar daha eskidir. Bir de Silvan, Bayikan, Omerkan, Mehmûdan, Şemdinan, Motki gibi beylik ve idari birim adları var, 16. ve hatta 14. yy’a kadar geri giden. Diğerleri 16. yy'ı takip eden kargaşa çağının eseri. Gibi.
Harbi Kürtçe yer adlarının yarıdan epey fazlası kişi veya aile veya aşiret veya kavim belirten adlar: Bîrametinan (Metinlerkuyusu), Cafikan, Çemireşo (Reşitpınarı), Dimiliyan (Zazalar), Golamîran (beylerhavuzu), Kimsoran (kızılbaşlar), Malatacik (Türkhanesi), Mezreşêxan, Mîrquliyan (bey kulları), Parçikan (Gürbüzler), Torino (torun/yeğen), Ûsenasê (Nasıroğlu Yusuf)... Diğerleri konar-göçer yaşamın mütevazı dünyasının nirengi noktaları: Xirbereşik (karacaören), Kânisipi (akpınar), Seregol (gölbaşı), Beroj (güney), Girêbiyan (söğüttepe), Birik (kuyucak), Gomaşikefta (ağılin), Gundik (köyceğiz), Qasrik (kalecik), Zorava (gürsu)... Hemen hemen hepsi bu çerçevededir. “Zorlukla imar edilmiş yer” ya da “zorla işgal ettik” gibi yer adları olmaz. Eşyanın tabiatına aykırı.
Hemen hepsinin çok belirgin bir yerleşim düzeni var. Benim gibi, kırk iki bin köyü Google’dan teker teker ve tekrar tekrar gözden geçirince bayağı tanımaya başlıyorsunuz, şurası Kürt köyü, şurası muhacir köyü, aa Ermeni köyü olmalı diye görür görmez okuyabiliyorsunuz. Bir fikir edinmek için mesela nisanyanmap.com’a girin, sağ kutuya mesela Ergani yazın (bugün orayı çalıştım onun için henüz aklımda taze), ilçenin güneyindeki köyleri dolaşın. İyice yakından bakın.
Sosyal tarih tezi okumuş kadar olacaksınız.

15 comments:

  1. Guneyde cok ilginc bir sey goremedim ama ilce merkezi maddesinin altinda cok seviyeli ve bilimsel bir muhabbet donuyor:

    ■ Kako Kürtçede abi demektir. Kako'lar Türkmen olduklarını kabul etmezler. Yaşlıları Türkçe bilmezler. Qazi
    ■ İlçe merkezi kendilerine "Kako" lakabı takan Karakeçili Türkmenlerinden oluşurken yoğun Kürt ve Zaza göçü almıştır. Halen Türkler şehirde azınlığa düşmüştür. Biraz daha sallamaya devam edersen suratına patlayacak Qazi. Her yeri Kürt yaptığın yetmedi, bari Doğu ve Güneydoğu Anadoludaki Türkleri rahat bırak, boş boş şeyler yazma. Erivandan kalkıp gelmişsin muhacir olarak, buradakiler hakkında yalan yanlış bilgiler yazma hakkın yok. metonio

    ReplyDelete
    Replies
    1. @Mehmet M. Kaplan

      Alıntıladığınız kaba üslupla yazan şahıs, sırf Trabzon hakkında Index Anatolicus, Facebook, bloglar ve forumlarda gerçekleri yazıyor diye bir arkadaşımı Facebook'ta özelden tehdit etti. IA sitesinde de seviyeyi düşürüyor böyle yorumlarla.

      Delete
    2. @Onur Dincer

      Hangi bloglarmış onlar merak ettim. Nişanyan güzel yazıyor ama çok nadir yazıyor. Onu beklerken okumalık alternatif iyi olur.

      Delete
    3. @Mehmet M. Kaplan

      Bahsettiğim arkadaşımın kendi genetik bloğu:

      https://dogukaradenizdna.blogspot.com/

      Bu da İngilizce versiyonu:

      https://easternblackseadna.blogspot.com/

      Delete
  2. Kürdler yaşadıkları coğrafyalara kendi damgalarını ya vuramamış ya da vurdukları damga geçersiz sayılmış.

    ReplyDelete
  3. Hocam, Kürtçe bilgin çok zayıf. Keşke uzun yıllar önce Kürtçe öğrense idin. İdeolojik tarih yazimlarinin ipliğini pazara çıkartan harika bir okuma biçimin var. Eksiğini burdan biraz kapatıyorsun. Senden etraflı bir Kürtçe çalışması görmek umarım biz cağdaşlarina kısmet olur.

    ReplyDelete
  4. Brêz Nişanyan,
    Müsaadenizle iki kelimeye itiraz etmek istiyorum.
    Beroj kelimesi coğrafi konum gereği Güney’e denk gelse de asıl anlamı Günebakan’dır.
    Torin ise aşiret hiyerarşisinde, en tepede kabul edilen aileye verilen addır. Mesela Torin a Milan dediğinizde
    a) Milî aşiret sistemindeki egemen aileyi
    b) bu aşiretin “ana kaynağını” tarif etmiş oluyorsunuz.
    Daha geniş bir örgütleme sistemi üzerinden örnek verirsem, Osmanoğulları- Osmanlılar ilişkisi gibidir.
    Saygılar

    ReplyDelete
  5. Sevan bu ad homineme karşılık nasıl sövecek acaba diye yarım saatte bir sayfayı yeniliyorum ama galiba yarına kaldı.

    ReplyDelete
  6. Sayın Nişanyan merhaba. Haritanızda bizim köyün( Dersim/Pertek/Yukarı yakabaşı köyü) ismi Şorik olarak geçiyor; fakat köyümüzün bilinen ismi Horik'tir. Zaza değil Kürt alevi köyüdür. Ve büyüklerimizin dediğine göre bir zamanlar Ermeniler yaşamış.Acaba hata etmiş olabilir misiniz? Eğer öyleyse Horik kelimesinin bir anlamı var mıdır? açıkçası merak ediyorum.

    ReplyDelete
  7. Sevan Bey

    Son zamanlarda yazdığınız etimolojik yazılar gerçekten ilginç.

    Peki acaba "ekşi", "bok" ve "çukur" kelimelerinin etimolojilerine ve modern Türkçe'de kazandığı yeni anlamlara değinen ve buradan hareketle ilginç sonuçlara varan bir yazı yazarak bunlara bir yenisini ekleyebilir misiniz?

    Hem böylece size ağız dolusu söverek kendilerini bu kelimelerden biri sanan kişilere de güzel bir mesaj iletmiş olursunuz.

    Tabii buna gerek olmadığını, çünkü kendilerini bu kelimelerden biri sanan kişileri muhatap almaya değmeyeceğini de söyleyebilirsiniz.

    Tercih sizin elbette.

    ReplyDelete
  8. Ahh Freud! sen kalk da ben yatam..
    Su hakaret formatlı mesajlarda ne bilgi kırıntısı ne fayda hicbir şey göremiyorum.
    Bıraktığı tek etki gülümseme oluyor.. Neden küçük düşürür insan kendini, obsesyonlarini açığa vurarak..

    ReplyDelete
  9. Merhaba Sevan bey

    Size bir sorum olacak.
    Tan kelimesi sadece oğuz dillerinde mi şafak anlamında kullanılıyor,yoksa öbür Türkî dillerde de bu anlamı var mı?

    ReplyDelete
  10. Sevan Bey,

    Sizlerle irtibata geçebileceğimiz bir mail adresiniz var mıdır?

    ReplyDelete
  11. Pülümürde Danzik adında köy var köye aynı zamanda thonjuge’de diyorlar yani (tonzık)..
    Benim merak ettiğim acaba danzik adı Thonjuge adının bozulmuş halimidir, nasıl bi bağ var acaba aralarında.. bildiğim kadariyla Danzik adı ermenice armutçuk demek...
    İşin garibi türkler danzig adından yola çıkarak buraya turk göçü olduğunu söyluyor cunku polonyada da Danzik adında bi yer varmış, orta asyadan turkler göç ederken bi kol polonyaya bi kol Dersime gelip danzik köyünü kurmuş...��

    ReplyDelete
  12. Dimiliyan ın karşılığı Zazalar olamaz zira Zazalara kimi yerlerde Dimili dense de Dimililer Kurmancdırlar.

    ReplyDelete