Sunday, January 6, 2019

Primitif

Geçen günkü notumda primitif kelimesini kullandım, kaş kaldıranlar oldu. ‘İlkel’ diyebilir miydim? Diyebilirdim sanırım, ama ilkel’de aşağılayıcı bir tını var. Primitif'te de var, ama benim kastettiğim anlamda -- “bir şeyin ilk, temel, evrimleşmemiş haline ait” -- nispeten sık rastladığımız bir kelime. Bu kullanımda aşağılama yok, hatta bazen övgü bile sayılabilir. Almancası urtümlich, daha da güzel. ‘İptidai’ olur mu? Olur ama antika kaçar. ‘Birincil’ öneriyorlar, almayayım. Birincil primary demek. Yani “önem veya görünürlük açısından önde gelen”.
Dil gerçek eş anlamlıları sevmez. Tanım gereği eş anlamlı olan kelimeler arasında dahi zamanla kullanım farkları, nüanslar doğar. O yüzden, ilk bakışta lüzumsuz da görünse dilde çok kelime olması iyidir. “Aynı” kavramın osmanlıcasının, frenkçesinin, uydurmasyoncasının bir arada bulunması da iyidir. Dağarcığında silahtır, günü gelir kullanırsın.
*
Primitif kavram derken almak, gitmek, yemek, havlamak, dağ, ağaç, aslan, kış, el, kardeş, soğuk, sert, aşağı, ben gibi, herhangi bir kültürel karmaşıklık aşamasını ima etmeyen kavramları kastediyorum. İnsanoğlunun küçük gruplar halinde avcılık ve toplayıcılıkla geçindiği çağda bu kavramlar vardı. Muhtemelen bunları ifade eden sözcükler de vardı. Sepet, para, fırın, kale, dünya, şarap, dikiş dikmek, kavram, sayı saymak, tartmak bunun bir sonraki aşamasıdır. Suşi, strüktüralizm, sysop, bilet, adagio sostenuto, uydurmasyonca, kavramsallaştırmak, iltisaklı çok sonraki aşamalarıdır. Bu kavramlardan herhangi birini ilkel bir avcı-toplayıcıya anlatmak için günlerce, hatta aylarca dil dökmen, medeniyet tarihi dersi vermen gerekir. O bile yetmez, anlatamazsın.
Bildiğim tüm diller primitif kavram ifade eden sözcükleri başka dillerden almaya dirençlidir. Bugünkü Türkçede bu tür sözcüklerin ezici çoğunluğu, belki %95’i aşkın kısmı Eski Asya Türkçesinden kalmadır. Temel fiiller, temel doğa olgularının adları, beden kısımları, akrabalık adları, temel sıfatlar, birden bine kadar sayılar bu zümreye girer. Bunların mesela Sumerceden, Çinceden yahut Kürtçeden alıntı olduğunu söyleyenlere rastlarsanız gülüp geçiniz. Anlatmaya kalksanız avcı toplayıcıya bankamatiği tarif eder gibi, aylarca uğraşmanız gerekir.
Türkçede halen yaşayan tek heceli basit fiiller 200 tane kadardır. Sayalım: açmak, ağmak, akmak, almak, anmak, asmak, aşmak, atmak, aymak, bakmak, banmak, basmak, batmak, bıkmak, bilmek, binmek, bitmek, bozmak, bulmak, bükmek, büzmek... Bunlar insan zihninin ve iletişim aygıtının en temel katmanını oluşturan birimlerdir: onlarsız konuşamayız, cümle kuramayız. Hemen hepsi Asya Türkçesinin bilinen en eski metinlerinde (standart ve kurallı ses değişimleri ile) mevcuttur. Sadece sekiz ila on kadarı biraz daha geç dönemde tarih sahnesine çıkan Türkiye (Oğuz) Türkçesinde belirmiştir. Biri hariç hepsi olabildiğince primitif kavramları ifade eder.
(O biri, yazı yazmak anlamındaki yazmak fiilidir. Besbelli geç döneme ait bir kültür kavramıdır. Etimolojisi muğlaktır; bıktırıncaya dek tartışılmıştır. Tahminimce “çizik atmak, çentmek” anlamındaki cızmak fiilinin özel anlam kazanmış varyant biçimidir.)
*
“Ses çıkarmak” anlamına gelen quasi-onomatope fiiller üreten +kIrmak morfemi (biçimbirim diyorlar, ben öyle demeyeyim) Türkçenin en eski katmanlarından beri kullanılır. Halen üretken değildir; o yüzden dili kullananlarca “farkına varılmaz”. İşaret edilince şaşırma ve sevinme duyguları uyandırır. Buyurun örnekler: anırmak (aslı anğırmak), bağırmak, böğürmek, çağırmak, fışkırmak, geğirmek, haykırmak (eski metinlerde genellikle ayğırmak), hıçkırmak, öğürmek, öksürmek (aslı muhtemelen öskürmek, Azericede halen öyle), püskürmek (püfkürmek biçimi yaygındır), sümkürmek, tükürmek (eski metinlerde tüvkürmek/tüfkürmek). Osurmak tahminimce bu gruptandır (osğurmak?) ama emin değilim. Aksırmak ve tıksırmak biçimleri ise tahminimce metatezli öksürmek fiilinden kıyas yoluyla yakın devirde üretilmiş olmalı.
Köpek sesi anlamında 11. yüzyıldan itibaren kaydedilmiş olan uzun ü ile ürmek, bence besbelli *üğürmek biçiminden evrilmiştir. “Üü diye seslenmek” yani.

20 comments:

  1. Merhaba ve yazın için teşekkürler Sevan. Bu vesileyle çok dar bir mevzua dokunasım geldi, yeridir diye düşünüyorum. Başlığım - onomatope - hayvan seslerine tekabül eden fiiller. Türkçe'de hemen aklıma gelenler havlamak, miyavlamak, anırmak, kişnemek, böğürmek, ulumak, 'pev'lemek (çakal için Çukurova'da), kükremek, gıdaklamak, ötmek, vızıldamak. Bir kaç tane daha vardır sanırım. Buna mukabil, Batı dillerinde bu sayı, çok, değilse daha çok. Örnekse; (Fransızca'ları) kartal sesi için glatir fiili, albatros için piauler fiili, tarlakuşu için grisoller, turluter veya tirelier fiili, bıldırcın için crouler fiili, teke için bégueter fiili, koç için blatèrer fiili, manda için beugler fiili, geyik için bramer fiili, yarasa için grincer fiili, baykuş için ululer fiili vs liste çok uzun, neredeyse bütün mahkûkatın sesi takliden fiilleştirilmiş. Batı Trakya Romca'sı (Romanca'sı) üzerine bir kitap yazan Dr Andoni Liapis, bir çok Batı Trakya Roman'ı ile yaptığı görüşmede, Romanlar'ın sadece tanıdığı hayvan, bitki veya objeleri kavramlaştırdıklarını, tanımadıkları, bilmedikleri, görmedikleri varlıkları ise dillerinde bulundurmadıklarını belirtiyor. Örneğin - sonradan dillerine katılmış olsa da - arslan, kaplan, timsah, antilop, zebu, leopar vs gibi hayvanlar, orkide, glayöl gibi çiçekler, otomobil gibi objeler Rom dilinde nâmevcut. Muhtemelen bu nedenle kelime hazneleri (vocabulaire) göreli dar diğer bir ifadeyle kendilerine lazım olanları (pratik karşılığı olanları) kullanıyorlar. İlginçtir aynı Rom dilinde - bildikleri - hayvan seslerinin hepsi mevcut.

    ReplyDelete
  2. Hangi not? Primaeval karsilar mi? Saygilar.

    ReplyDelete
  3. bazı hastalarım öskürür hala.doğrusu oymuş demek ki.

    ReplyDelete
  4. Sevan bey nerelerdesiniz? Hangi ülkedesiniz şu an? Ben bıktım artık. Gay oldugum için çalıştıgım işyerine gelen homofobik kişiler tarafından dövüldüm, çalışanlar ve patron gay oldugumu ögrenince işimden atıldım, ailem, çevrem, tanıdıklarım gay oldugumu ögrendi. küçücük bir şehirde yaşıyorum. Eve kapandım. Ne olurdu sizin gibi yurtdışına çıkabilme imkanım olsaydı :(

    ReplyDelete
    Replies
    1. Yurt dışına çıkmak zor değil ki? Zor olan orada tutunmak. Yine de şimdiki yerinde tutunmaya çalışmaktan daha kolaydır tahminimce.

      Delete
    2. Sevan'ın bunu dert edeceğini düşünmüyorsun herhalde?!

      Neyse.... workaway.info gibi sitelerde araştır, garsonluk, hatta tarım işçiliği bile bulsan gözü kapalı kabul et. Facebook'ta "Ülkeyi Terk Etmek İsteyenlere Destek Platformu" grubuna üye ol ve takip et. Aynı adla Eksisözlük'te başlık var, oradaki bütün yazıları üşenmeden oku....

      Gene Eksisözlük'te "Türkiye'den Siktir Olup Gitmek" diye bir başlık var, orada yazılanları da devamlı takip et. Türkiye'den kaçıp Isviçre'ye gelip yerleşen bir transeksüel tanıyorum. Şu an düzenini kurdu, güzel bir işte çalışıyor ve krallar(ya da kraliçeler) gibi yaşıyor. Türkiye'de kalsa kaderi (mecburen)fuhuş yapıp genç yaşta ölmek olurdu. Bazı arkadaşlarım var mesela, Kanada'ya normal turist vizesiyle gittiler, Kanada sınırdışı etmiyor, sığınma talepleri kabul edildi. Ya da vize sürelerini aşıp kaçak olarak çalışıyorlar. Tabii artık Kanada vatandaşlığına kabul edilene kadar, yıllar boyu Kanada'dan çıkma imkanları yok.

      1.5 sene evvel Greencard ile Amerika'ya giden, Türkiye'de evi arabası olan bir mühendis arkadaşım, şimdi arabayla evlere sipariş edilen pizzaları dağıtıyor. "-Hayatımdan gayet memnunum, çok mutluyum" diyor. Ayda (bahşişler dahil) $3000 kadar eline geçiyormuş... Türkiye'de karı-koca banka müdürü & banka memuru olan(yani çok iyi kazanan) bir çift biliyorum. Evleri dahil bütün herşeylerini satıp 30lu yaşlarının sonlarına Amerika'ya yerleştiler, şu an garsonluk yapıyorlarmış.

      Ayrıca bunları da oku,

      https://seyler.eksisozluk.com/yurt-disinda-bir-cafede-garsonluk-yapiyor-olsaydiniz-nasil-bir-hayatiniz-olurdu

      https://seyler.eksisozluk.com/amerika-birlesik-devletlerinde-yasamanin-avantajlari

      https://eksisozluk.com/entry/71063103

      https://eksisozluk.com/entry/70994350

      Delete
    3. Müslüm Gündüz'ün Sevan'ı beğenmesi haber değeri taşımaz kanaatimce. Kadir Mısıroğlu da Aziz Nesin'i beğenir mesela,1.si Aziz Nesin Kemalist olmadığı için, 2.si Aziz Nesin'in şu sözleri için http://belgelerlegercektarih.com/2012/05/31/aziz-nesin-gercek-musluman-ataturku-sevemez-seviyorsa-ya-ahmaktir-ya-sahtekar (linkte detaylı gazete kupürü var)

      Benim asıl kafamı kurcalayan, defalarca "-Ben Atatürkçü değilim" diyen Aziz Nesin'i Kemalistlerin el üstünde tutması. Bence muammadır.

      Delete
    4. Laedri önerileriniz için size çok teşekkür ediyorum. araştırma yapıyorum en uygun şu an için norveç gibi geliyor bana. hazırlıgıma başladım.

      Delete
  5. https://odatv.com/sevan-nisanyanla-ayni-fikirde-09011930_m.html
    odatv denen ergenekonun operasyon sitesi neden hep sizi hedef alıyor? ne alıp veremedikleri var? zamanında bunlara iyi koymuşsunuz heralde.

    ReplyDelete
    Replies
    1. Kendilerini gülünç duruma düşürdüklerini fark etmeyecek kadar azmışlar.

      Delete
  6. Sevan abi

    İllüminati, dünya nüfusunu 500 milyona düşürüp o seviyede tutma planları yapıyormuş.

    Duymuş muydun abi ;-)

    ReplyDelete
    Replies
    1. Allah onlardan razı olsun. Doğruysa.

      Delete
    2. "Kabalların dünya nüfusunu yarım milyara indirme planı" geyiği, kırk yıllık komplo teorisidir. 80lerin bazı Amerikan filmlerinde bile zikredilir(ki o zamanlar dünya nüfusu henüz 5 milyar falandı). Yeni duymana şaşırdım.

      Delete
  7. Selam. Dogu Karadeniz de kopek havlamasina, afkurmak derler, Guneybati Anadolu da pavkirmak, pevkirmek derler.

    Segirmek, aslen sekkirmek olabilir. Daha vardir, su an aklima gelenler bunlar.

    ReplyDelete
  8. Uzun yaşa emi. Tadını çıkar hayatın. Dikkate alır mısın bilmem. Turkçeyle ılgili okudugun etimoloji kaynaklarını çok ciddiye alıyorsun. Bazen 19. Yüzyıl etimolojisinin kalıplarına kendini o kadar sıkıştırıyorsun ki seni çoğu kez tersinden türkçü sayıyorum.

    ReplyDelete
  9. İptidai daha manidar geliyor kulağa. Bidayet ve müptedi ile aynı kökten. Bizim Öztürkçeci dilciler böyle mazisi eski kelimeleri kullananlara farklı bir alemden gelmiş muamelesi yapar oldu. Halbuki en ufak köyde bile böyle kelimelerin kullanıldığına şahit olmuşumdur. Şimdi yerini zart zurt gibi dübürden çıkmışa benzer
    saçma sapan "söz'cükler" aldı.

    ReplyDelete
  10. "Primitif" için "ilksel" kulağa fena gelmiyor, ne dersiniz?

    ReplyDelete
  11. merhaba,
    oxford, merriam-webster gibi sözlükler her gün kayıtlı e-posta adreslerine "günün kelimesi" paylaşımı yapıyor. bunun ingilizce kelime öğrenimine çok katkısı oluyor. siz de böyle bir uygulama başlatmayı düşünüyor musunuz?
    teşekkürler

    ReplyDelete
  12. Merhaba,
    Sozlugunuzde "bağal/bağalgir" kelimeleri bulunmuyor; bu eksigi tamamlamak mumkun mu? Tesekkurler.

    ReplyDelete