Erzurum

Erzurum Arz-ı Rum değil. Kesinlikle değil. Apaçık bir yanlış, ama yer etmiş bir kere, kırk defa düzeltsen kafasını kestikçe yenisi çıkan ejderhalar gibi yeniden hortluyor.

Bir kere imla. “Toprak, yer” anlamına gelen arz Arapça zad’la yazılır, şöyle أرض. Erzurum, tarihi belgelerde Erz(e)n er-Rum adıyla ilk zuhur ettiği 1220’lerden beri daima, her zaman, mutlaka elif ve ze ile أرز  yazılmış. Osmanlıca imla muhafazakardır; gerçek telaffuz ne olursa olsun, daima Arapça orijinal yazıma sadıktır. Cahilin biri yanlış da yazsa mutlaka düzeltilir. Hele resmi belgelerde asla imladan taviz verilmez. Harf devrimi gününe dek mesela Mağnisa, Brusa, Maˁmuretülˁaziz, Siˁird, ˁAlaiye, Kastamoni, Anadoli yazımları aynen korunmuştur. Arẓ-ı Rum Erzurum diye yazılmaz, imkanı yok.

İkincisi ve daha da bariz olanı. Orada “Rum” garnizonu vardı gerçi, ama Rum diyarı değildi. Arap ve İslam kültüründe “Rum”un sınırı Fırat nehridir. Sivas, Kayseri “Rum” ülkesidir, Erzurum değildir. İslamın ilk yüzyılından beşinci yüzyılına dek sınır öyle kalmış. Erzurum 300 küsur yıl Arap hakimiyetinde kaldıktan sonra 980’lerde Yusufeli’nde hüküm süren Gürcü Pakradunilerin eline geçti, 1000-1001 yılında Rum imparatorluğuna intikal edip onların İberia (yani Gürcistan) askeri vilayetinin merkezi oldu. Arz-ı Rum değil, olsa belki Arz-ı Gürci olurdu.

Karin ovasının başşehri olan Ardzın Արծն adlı kentten en erken kendisi de o yöreden olan Lastiverd’li Aristakes 1079 yılında tamamladığı Ermenice vekayinamesinde söz ediyor. Yazara göre zenginliği ve şaşaasıyla dillere destan olan bu avan (kasaba, surla çevrili yerleşim) 1054 yılında Selçuklu sultanı Tuğrul tarafından fethedilmiş, halkının çoğu kılıçtan geçirilmiş, şehir yakılıp yerle bir edilmiştir. (History, çev. Bedrosian, §78 vd.). Canını kurtaranların bir kısmı Fırat nehrinin karşı kıyısında olan Plurs (şimdiki adı Pulur veya Ömertepe) kalesine sığınmışlarsa da ertesi yıl bu yer de Türklerce zaptedilmiştir (§126).

Burada can alıcı olan nokta “Fırat’ın karşı kıyısı” ifadesidir. Bundan Ardzın şehrinin şimdiki Erzurum gibi nehrin sol (güney) yakasında değil, sağ yakasında olduğu sonucunu çıkarıyoruz.

Sözü uzatmayayım. 1054’te yakılan şehrin şimdiki Erzurum’un 16 km kuzeybatısında, Fırat’ın sağ yakasında bulunan şimdiki Kahramanlar köyü olduğu anlaşılıyor. Bu köyün adı 1522 tarihli tahrir defterinde, 1819 tarihli mühimme kaydında, 19. yüzyıl sonuna ait Erzurum Vilayeti salnamelerinde, 1928 tarihli İçişleri Bakanlığı listesinde Kara Erz olarak geçer: Arz değil, medsiz elifle Erz. “Yanık Erz(en)” diye de okuyabiliriz. Lastivertli, Rum imparatorunun 1019 yılında kurduğu askeri garnizondan Teodosiopolis adıyla söz eder (§10). Bu yer şimdiki Erzurum kalesidir. Demek ki o yıllarda buralarıyla yeni tanışan Türkler için, biri Erzn (veya belki Erzn-i Ermeni?), biri Erzn-i Rum olmak üzere iki ayrı Erzn vardı.

Ardzın veya Erzın veya Erzen necedir ve ne demektir bir fikrim yok. Yalnız şunu biliyoruz ki, burada sözünü ettiğimiz tarihlerden çok önce, bugünkü Batman-Garzan bölgesine hakim olan bir başka Ardzın veya Erzın kenti vardı. 7. yüzyıldaki Arap istilalarından önce adı çokça duyulur, sonra gözden kaybolur. Yeri son derece ihtilaflıdır, doğru dürüst arkeolojik çalışma yapılmamıştır, ama bana sorarsanız Garzan Çayının batı kıyısında, Kozluk’un Yıldızlı (Kevnerezan) köyünün hemen güneyinde bulunan Anuşirvan Kalesi adlı yer olması kuvvetle muhtemeldir. Ğarzan ırmağının adı muhtemelen bu şehirden gelir. O yerin adını Erzurum ovasındaki yeni kasabaya mı verdiler? Yoksa adın Ermenice veya bir başka yerel dilde bilmediğimiz bir anlamı mı vardı? Bilemedim.