Çelebinin heykelleri ne olacak?

Evliya Çelebi nasıl geçinir, yolculuklarını nasıl finanse eder, hiç merak ettiniz mi?

1630’lardan 1671’e dek kırk yıla yakın Evliya çeşitli paşaların hizmetinde imparatorluğun dört bucağını gezer, iç ve dış düşmanlara karşı sayısız sefere katılır. Bu süre içinde düzenli maaş aldığına ilişkin bir belirti yoktur. Ancak eşlik ettiği paşalar ve muhatap olduğu yerel yöneticiler tarafından sık sık ödüllendirilir.

Seyahatnamenin ilk kitabında sözü edilen seferlerden biri, 1659 yılında Boğdan (Moldavya) tahtını gaspeden Burunsuz Kostantin’e (Constantin Şerban) karşı katıldığı tenkil seferidir. Kariyeri boyunca sürdürdüğü alışkanlıkla Evliya seferin getirisini detaylı olarak kaydeder. (Kîse kırk veya elli bin akçeye, ya da 500 guruşa, yani 8 kg kadar saf gümüşe eşdeğer bir para birimidir. ‘Yorga’ at demek.)

Alıntılar Yapı Kredi Yayınları'ndan çıkan iki ciltlik Evliya Çelebi Seyahatnamesi edisyonundan.

Hamd-i Hudâ bu üslûb üzre Eflak u Boğdan vilâyeti yigirmi günde feth olup bu hakîrin eline yigirmi esir bahâsı girüp ganîme aldık. Andan yine Boğdan tahtında civân İstifan Beğ'e [“Genç” Stefan Lupu] gelüp bir kîse ve altı yorga ve bir pâçe kürk ve bir raht peydâ etdik. Ve Gazzâzzâde Ahmed Ağa'dan bir kîse ve bir yorga ve bir mahbûb köle ihsân alup kırk ikinci günde Edirne'ye dâhil olup (1.140)

Bu vesileyle Istranca Dağları ile Çatalca yöresinin yaygın bir ekonomik faaliyetini tanıma fırsatı buluruz. İstanbul’dan kaçan köleler bu bölgede kârlı bir sektörü beslemektedir. (‘Karavaş’ cariye anlamında. ‘Adem pastırması etmek’ Evliya’nın sevdiği tipte bir espri. ‘Pinhan etmek’ saklamak demek. Mahbubeler genel olarak Evliya’nın ilgisini çekmez; gerek kendileri, gerek onlarla ilgilenenler hakkında daima iğneleyici bir iki sözü vardır. Buna karşılık mahbublar ve onlarla yapılan her türlü “iş” seyyahımızın en sevdiği konulardan biri olacaktır.)

Ve İslâmbol'dan firâr eden kul ve karavaşları kayd [u] bend edüp sâhibi çıkarsa müjdesin alup verirler. Eğer firâr eden kulda mâl [u] erzâk var ise mâlını alup anı dahi âdem pasdırması edüp, yere gömüp dil çıkarmazlar. Ve eğer mahbûb u mahbûbe ise dağlarda pinhân edüp niçe zamân her işe kullanırlar. (1.240)

Sağ salim İstanbul’a varan kölelerin gideceği yer bellidir. Esir pazarı Eminönü’ndedir. Pazarda kârhane emini esir başına birer altın pencik, yani beşte bir vergisi alır (demek ki esir fiyatları 5-6 lira civarındadır?). Mühürlü pencik kağıdı bulunmayan esirlere hazine el koyar. (Kârhane burada "iş yeri" anlamında. Mirî demek devlet hazinesi, girift etmek "el koymak".)

Bu kârhâne Eminönü'nde büyük gümrük mukâbelesinde azim çardakdır. Leh ve Çeh ve Nemse ve Maskov ve Rûs ve Gürci ve Abaza ve Çerkes'den gelen esirlerin, bu kârhânede emîn cümle gulâmların ve kızların eşkâllerin yazup esir başına birer altun alup eline pencik kâğızı verüp andan sâhib-i üsârâların fürûht eder, elinde pencik eşkâlli ve memhûrlu kâğızı olmasa satamaz ve esirin mirîye girift ederler.

Bir görevle Kırım Hanı Giray Han’a gönderilen Evliya, görevin içeriği hakkında bilgi vermez ancak maddi mükafatını not eder. Yolda Tarabefzûn fantezi adıyla anılan Trabzon’da, bugünkü Poti yöresi olan Mingrelistan’da ve Abhazya’da da kazançlı duraklar vardır.

Girây Hân'dan Islâmbol'a gitmek içün me’zûn olup bir kîse guruş ve üç esir ve bir semmûr kürk ve bir kat esbâb ihsan edüp Kalgay Mehemmed Girây ve Nûreiddîn Girây Sultân, Vezîr-i dilîr Sefer Gâzî Ağa ve Sübhân Gâzî Ağa ye Ayu Ahmed Ağa ve Defterdâr İslâm Ağa bu efendilerimiz birer esir ihsân edüp Kırım diyârında on dörd esîr ve dörd kîse tahsil edüp Tarabefzûn'dan ve Migrilistân'dan ve Abaza diyârından aldığımız esirler ile cümle on sekiz re’s esirimiz ile cezire-i Kırım'dan Islâmbol'a müteveccih olduğumızda... (2.70)

Dönüş yolunda felaket baş gösterir, Karadeniz’de gemi batar, yolcuların çoğu boğulur, esirler kaybolur. Ancak talih eseri Evliya bir tahtaya tutunmuş olan iki Gürcü gulam ile iki Çerkes bakireyi yakalamayı başarır. Silistre yakınında Keligra dağında karaya çıkıp, Allah’ın kendisine ihsan ettiği dört esirle oranın dervişlerinin tekkesine misafir olur:

Keliğra Sultân kayasına düşüp necât bulup âsitâne-i Keliğra Sultân dervişleriyle cân sohbeti edüp bize ihsân-ı Hudâ olan kölelerimizle bir hücre ta‘yîn eylediler...

Allah’ın yardımı İstanbul’a dönüşte de devam eder. Gümrük Emini Ali Ağa’nın himmetiyle, boğulan 18 (19?) esir ile giysilerin bedeli Evliya’ya ödenir:

Karadeniz'de zâyî‘ olan esbâblarımız ve gark olan on tokuz aded kölelerimizin ivazın Cenâb-ı Bârı ihsân etdi. (2.76)

Sonraki yolculuklarda nakit, at ve köle tahsilatı devam eder. Kars paşası ile Kağızman beyinin “ayakbastı bedeli” olarak ödedikleri:

Kars paşasından ve on bir ağavâtdan ve Kağızmân beğinden ücret-i kadem hakîre bir kîse guruş ve iki Mahmûdî at ve iki Gürci gulâmı alup... (2.170)

İhsanların sebeb-i hikmetine dair Trabzon’da esaslı bir ipucu elde ederiz. Evliya Tortum Sancakbeyi Seydi Ahmet Paşa’nın maiyetinde Batum yakınındaki Gönye kalesine varmıştır. Paşa burada bulunan Trabzon valisini ihanetle suçlar, ekibini yakalatıp zindana attırır, divan katiplerini çağırıp padişaha arz yazdırır. Ricalara “Çerkes inadı” ile karşılık verir. Üç gün pazarlıktan sonra 43 kese guruş, üç sandık samur kürk ve 24 köleye konu tatlıya bağlanır.

cümle Tarabefzûn a’yânının yedikleri hapsi balıkları burunlarından fitil fitil çıkup "Âmân Sultânım! Pâdişâha bizi arz eyleme" deyü Seydî Ahmed Paşa'nın hâk-i pâyine düşüp niyâzmend olduklarınca Seydî Paşa aşağı komayup "Elbette bu âsîleri arz ederim" deyü sözünde sâbît-kelâm olup Çerkes inâdına musırr oldu. Âhir Tarabefzûnlular yine paşalara dahi düşüp anlar yine Seydî Paşa'ya ricâ edüp mâbeyne niçe mu’tedil muslihûn iş erleri ricâ edüp üç gün keşâkeşden sonra hâh-nâhâh Tarabefzûn paşasından ye a’yân-ı vilâyetden ve eyâlet-i Tarabefzûn’dan cümlesinden pes-i perdece kırk üç kîse guruş ve üç tahta semmûr kürk ve on iki pençe-i âfitâb mahbûb gulâm-ı sührâb ye on iki mahbûbe-i zenâne ve fitne-i cihâne nergîs gözlü ve şîrîn sözlü Gürcî güzeli dûşîze ve pâkîze bintânlar...

Osmanlının Başaçık Beği olarak adlandırdığı İmereti (Batı Gürcistan) hükümdarının imkanları daha mütevazıdır. Paşa’ya sunduğu beş oğlan ve beş kız köleden ikisi Evliya’nın payına düşer.

Başaçık beğinden Serdâr Seydî Paşa'ya beş gulâm ve beş mahbûbe kız hedâyâ gelüp bu hakîre bir kız ve bir gulâm ihsân eyledi.” (2.182)

Şebinkarahisar’dan rekor miktarda vergi toplamakla meşhur vergi tahsildarı Gürcü Derviş Ağa da Evliya’nın “bir hizmet” edip karşılığında ödüllendirildiği yöneticilerdendir. Hizmetin niteliği açıklanmaz. Ancak Ağanın, “mücrimleri” dilim dilim doğrayıp “işlerini tamam etmekle” ünlendiği belirtilir.  (Mandoval veya Mindeval şimdi Giresun'un Çamoluk ilçesi. Muhassıl "tahsildar" demek.)

Hakîr bir kerre bir hizmetle Mandoval deresine ve Kur deresine vardıkda ol hizmetden yedi yüz riyâl ve bir at ve bir kılıç ve iki kızıl katır alıverüp kendisi dahi hakîre bir Gürcî gulâmı ihsân etdi. Aceb hâkim-i muhassıl idi. (2.199)

Evliya’nın paşası bu kez yanlış siyasi hizbi destekleyen yerel mütevelliyi katl edip malını miriye zaptetme göreviyle Beypazarı – yerel ismiyle Bebekpazarı – kasabasına ulaşır. Buradayken Evliya’nın babasının İstanbul’da öldüğü haberi gelir. Miras işlemleri için şehre dönmesi gereklidir. Yolluk olarak (Bebekpazarı ganimetinden?) 500 aslanlı (‘esedî’) Hollanda taleri, iki at, iki köle ve mükellef bir çadır ihsan edilir:

kethüdâ ve hazinedârın çağırup beş yüz esedi harc-ı râh ve iki küheylân at ve iki köle ihsan edüp sâ’ir levâzımâtlarımı ve bir mükellef cerge ve merhûm Varvar Alî Paşa'nın ihsân etdüğü üç katıra üç katır dahi ihsân edüp... (2.243)

Murtaza Paşa ile yolculuğu esnasında paşa Suriyeli olan imamının sohbetinden hazzetmeyip Evliya ile hoşça vakit geçirdiği için onu sabah ve akşam bir an yanından ayırmaz, kendi yemeğinden günde iki kez enfes yemekler gönderir, bir Gürcü köle ve tam teçhizatlı gümüş süslü bir at hediye eder. 

subh [u] mesâ hakiri cenbinden bir ân münfek etmeyüp bir Gürci kölesi ve bir raht [u] bahtıyla sim zeynli küheylân at ve iki katır ve yüz altun ve kırk ekmek ve kendü ta‘âmlarından beher yevm merreteyn ta‘âm-ı nefîs etdi.

Niğbolu ziyaretinde Evliya’nın payına bir Rus köle, bir tüfek ve iki at düşer:

hakîre dahi bir kise guruş ve bir Rusu'l-asl köle ve bir Nigebolı tüfengi ve iki re’s yorga bârgîr ihsan edüp... (3.184)

Van şehrinde çoğunlukla Gürcü köleler bulunur. Evliya tipik köle ve cariye isimlerini sayar. (Esma-i çakeran “köle adları” demek. Cevariyan duble çoğul, “cariyeler”.)

Der-alâmet-i esmâ-i çâkerân: Ekser Gürci köleleridir kim isimleri Usuf ve Evreng ve Çelerdi ve Hakverdi ve Çömez ve Zâl ve İskender ve Kubâd ve Şağâd ve Server ve Hurrem ve Levend ve Elvend ve Sıyâmi ve Perviz ve Şükrullâh ve Kâsım ve Şâhkırân nâm gulâmları var.  Müş‘ar-ı esmâ-i Cevâriyân: Meselâ Zülnigâr ve Mürdecân ve Hatme ve Varka ve Şâkire ve Heniyye ve Mâhiye ve Dürri ve Cevher ve Hümâ [ve] Serviboy ve Cânpây ve Dilârâm ve Pürçine ve Perîşân ve Cânnisâr ve Mâye ve Sime ve Hâlisa ve Zûzebân ve Şâhûbân esmâlı cevâriyeler var. (4.130)

Bitlis Hanı’nı tepelemek üzere vardıkları Hakkari’de Evliya, patronu Melek Ahmet Paşa’nın karıncalarla ilgili bir rüyasını tabir eder. Paşa memnun olur. Evliya fırsatı kaçırmaz:

“Bana ki birkaç karınca bağışladın, hân askeri bozulup ganîmetden bana birkaç kara gözlü ve karınca belli köleler bağışlarsız" dedim.

Bitlis hanı yenilir, yerine Ziyaeddin Han tayin edilir. Bu zat paşaya minnetini Bitlis ahalisinden kadim gelenek uyarınca ayakbastı bedeli olarak toplanan 100 kese guruş, çok sayıda hayvan, on oğlan ve 5 gül endamlı pakize kız ile bukalemun nakışlı bir çadırla ifade eder.

hân-ı cedid Ziyâeddin Hân şehr-i Bitlis'in ahâlîlerine âdet-i kadîmeleri üzre kudûmiyye üç yüz kise mâl cem‘ edüp paşaya kâmil yüz kise hizmet edüp beşer tavla at ve on katâr katır ve on zırıh ve on gulâm ve beş aded pâkîze duhter-i gülendâm ve bir otağ-ı nakş-ı bûkalemûn-ı benâm ve elli şemmâme amber-i hâm verdi. (4.169)

Yolu tekrar Kırım’a düşen Evliya Özi beyi’nin ihsanına nail olur.

Bir gün Özü beği hakîre donanma müjdesiyçün bir kîse guruş ve bir semmûr kafâsı kürk ve iki donluk saya çuka ve iki Rus kölesi ve üç re’s küheylân Sâlihli atları verdi. (5.94)

Yazarımız edindiği kölelerin borsasını özenle takip eder. Özi’den sonra vardığı Kilye’de köleler kaliteli fakat piyasa düşüktür:

Âb [u] havâsı latif olduğundan cevârîleri ve memlûkleri gâyet dûledâr ve mûledâr câriyelerî ve mahbûb köleleri olur kim ekserîyyâ bâzârlannda bey‘ [ü] şirâ olunan kul kısmıdır kim yigirmi otuz güruşa a’lâ köle verirler. Halkı ekserîyyâ bâzergân ve esircilerdir. (5.115)

Hıristiyan olan (fakat Tatarca konuşan) Boğdan Beyi, beyliğe sahip olabilmek için üç bin kese harcamış, fakat bir türlü tahta oturamamıştır. Osmanlı ordusu galip gelirse Hazreti Peygambere iman getirip Müslüman olma sözü verir.  

Hakîr eyitdim: "Ey imdi beğim, gam yeme. Mu‘cizât-ı Muhammedü'l-Mustafâ berekâtıyla taht u raht ve baht-ı Boğdan şenindir" dedim. Beğ eyitdi: "Eğer eyle olursa sana Evliyâ Çelebi beş kise ve beş at ve beş köle ve beş yüz altun ve niçe ihsân ü in'âmlar edem" deyü va‘de-i kerimler eyledi. (5.175)

Estergon seferi sırasında Evliya iki sepet giysisi ile yeni edindiği iki Macar kölesini Ciğerdelen Kalesi kumandanına emanet eder:

Ol ân iki sepet esbâbım ve iki re’s yeni ihsân olunan Macar kölelerimi ve niçe bâr-ı sakîllerimi karındaşlığımız olan Ciğerdelen dizdârına Allâh emâneti koyup...” (6.174)

Macar harbinde Evliya ölüm tehlikesi atlatır, mucize kabilinden kurtulur, gulamlarını ve eşyasını kaybeder. Fakat Osmanlı ordusundaki velinimetleri Evliya’nın acınacak halini duyup kayıplarını telafi ederler. O hengamede kaçan iki gulamı da üç gün sonra bulunup, Allah’a hamd olsun, kendisine iade edilir.

Ba‘dehu Âl-i Osmân ordusunda niçe veliyyi ni‘am efendilerimiz ahvâl-i perîşânımızı istimâ’ edüp bu hakîre beş yerden beş re’s küheylân atlar ve üç aded Macar esiri gulâmlar hedâyâlar ile niçe gûne ihsân u in‘âmlar geldi. Hikmet-i Hudâ üçüncü günde mukaddemâ ceng etdiğimiz mahalde firâr eden kölelerimizin ikisi dahi atları ve bisâtlarıyla Gürci Mehemmed Paşa kethudâsından geldiler. Hamd-i Hudâ memâliklerimize yeniden mâlik gibi olduk. (6.218)

Hırvatistan seferinde İbrahim Kethüda’ya emanetlerini ulaştıran Evliya bu kez en iyi cinsinden bir Frenk köle ile bir Hersek atı edinir:

hakîr[e] dahi bir pençe-i âfitâb Fireng kölesiyle bir Hersek atı hedâyâ verüp "Safâ geldin Evliyâm" deyü vatan-ı aslîsi olan Hersek diyârı ahvâllerin su’âl edüp... (6.310)

İstolni Belgrad (şimdi Szekesfehervár) yakınında Evliya talih eseri iki Macar esir ele geçirir. Biri yüzbaşı, biri de Semmartin kumandanının oğludur. Pazarlıkta yüzbaşıya bin thaler (dolar) kumandanın oğluna beş bin guruş değer biçilir. Dostları “ucuza verme” diye işaret etseler de, Evliya’nın ağzından beş bin rakamı bir kere çıktığı için utanır, geri adım atamaz.

hamd-i Hudâ yüzbaşı kâfiri bin aded talar guruşa ve Semartin kapudanının oğlunu beş bin guruşa kesişdiğimizde karşudan bir yârân kâ’il olma işâreti etdi, ammâ ben de bildim on bin guruş eder kâfir idi. Lâkin mâ-beyninde Hacı Paşa olduğundan hicâb edüp beş bin guruşa rızâ verdim ve keferelerin atların ve silâhların ve sâ’ir mâl-ı ganâ’imlerin isteyüp atlar içün dahi cümle bin Sivilye guruş verdiler ve yedi nefer gulâmlarıma da beş yüz guruş verdiler. Cümle yedi bin yedi yüz guruşu alup esîrleri Hacı Mustafa Paşa'ya teslîm edüp... (7.48)

Tataristan’da Kırım Hanı “hakîre beş köle ve beş yorga at biri raht-ı tahtıyla ve bir semmûr ton-ı çekman ve hüddâmlarıma da birer at ve onar altun ve birer çuka kumaş ihsân” eyler. (7.214)

Çerkeslerdeki kaçgöç yokluğu Evliya’yı hayrete düşürür. Özgür kızlara el uzatmak gerçi tehlikelidir, ancak kız ve oğlan kölelerde sorun yoktur:

Evlâd-ı ehl ü iyâllerin senden sakınmayup yüzleri ve gözleri açık sana hizmet ederler. Ve nûr-dîde kızları seni bitleyüp döşeğin bırağup hizmet ederler, ammâ bir fi‘l-i şenî‘ edem diyen âdemi evden kovarlar yâhûd katl ederler. Ammâ şılga nâm köle kızları ve oğulları anlara el uzadanlara bir nesne demezler... (7.276)

Çerkes beğlerinden Hatukay beği Kırım Hanını ağırlarken, Evliya da onun cömertliğinden nasibini alır, nâ-resîde (ergenliğe varmamış) bir oğlan edinir:

hâna ziyâfetler ve mahbûb köleler ve mahbûbe kızlar hedâyâ verilüp gulâm-ı nâ-resîdenin biri bu hakîre ihsân olundu. (7.279)

Trakya’daki Ferecik’te Evliya’nın bir kölesi kaçar. Mel’un adam bir haftada zor bulunur. ‘Evliya kırbacının kerametini’ görür.

Hikmet-i Hudâ bu kasabada bir kölem firâr edüp yer yarıldı yere geçdi. Âhır-ı kâr hemân tarfetü'l-ayn içre cân başıma sıçrayup atlarıma süvâr olup tekrâr Menzil-i Ferecik'e gelüp kadıdan mürâsele ve mahzarlar alup kâmil bir hafta Ferecik kazâsı ve kurâsında şimâle ve cenuba ve şarka ve garba gezüp tâ Sıçanlı dağların ve yolları ve bellerine varınca geşt [ü] güzâr edüp hamd-î Hudâ mel’ûn köle destime girüp pây-beste ve dil-haste edüp yine tekrâr menzil-i Ferecik'de oğlana bir eyi kırbaç-ı Evliyâ kerâmetin gösterüp... (8.34)

Gümülcine’de Evliya’nın misafir olduğu evin Çingene oğlanı Evliya’nın kölesiyle birlikte ortadan kaybolur. Bir miktar da altın çaldıkları anlaşılır. Kadı ve şehir emini seferber edilir, dellallar çıkarılır. Köleyi bulana elli guruş ikramiye vaadedilir. Sonuçta kaçaklar Kavala’da yakalanır. Evliya’nın gulamına 200 değnek vurulur. Çingene asılır. (8.49)

Vodina ile Siros bölgesinde – Selanik yakınında şimdiki Edessa ve Serres – ekseriya köleler Cezayirli ve Tunuslu tüccarların getirdiği “deve dudaklı kara Arablar”dır. Arap kölelere bu yörede ‘çelebi’ denir. Köle işlerini bir zenci Arab beği yönetir.

“Ammâ bir âdem kölesini döğmeğe kâdir değildir. Hemân Arabın biri kabâhat etse anların mâbeyninde hasîb [ü] nesîb bir zengî Arab beği vardır, ana varup Arabından şikâyet edüp, "Benim çelebim şöyle kabâhat etdi" deyü çelebi diyerek kovlarsın, beğ dahi bir çavuş gönderüp senin çelebi Arabını senin gözün önünde yıkup beş yüz, altı yüz yâhûd cürmüne göre bin kırbaç ururken ricâ edüp "Halâs etdim" desen ricân geçmeyüp "Elbette çelebiye bin kırbacı uruculardandır. Ölürse sana bir Arab alıverir" [derler]” (8.83)

Evliya aynı öyküyü Peloponnes’teki Modon ve Koron için de anlatır. Bu kentlerde “Kara Arab cevârîler ve Zengî Arab köleler cihânı dutmuşdur.” (8.150) Bir kabahat işlediklerinde veya verilen işi yapmadıklarında, çirkin yüzü abus görünümlü deve dudaklı Arap beğine başvurulur:

zişt-rûy abûsu'l-vech şütür-leb bir kara Arab beğleri vardır. Ana varup, "Bizim çelebi hidmet-i der-uhdesin edâ etmedi" deyü şikâyet edersin... gelüp çelebi Arabını götürüp dîvân eder. Bir seni ve bir köleni söyledüp eğer cürm kölende olup ac u zâc u uryân değilse, "Niçün edâ-yı hidmet etmezsin?" deyü bin, iki bin, üç bin deyenek ve kırbaç ve fil sikin götüne urup leş gibi bırağır. Eğer Arabın ölürse yerine bir gayri köle verir.

Peloponnes’in güneyindeki Manya (Mani) yarımadası daha önce devlete boyun eğmemiş isyancı yatağı iken Osmanlı askerince feth edilip yatıştırılmıştır. Evliya buranın vergi tahririni üstlenir, usulü veçhile ödüllendirilir. Kurâ “köyler” demek.

Manya vilâyetinin yetmiş yedi pâre kurâların mâ-vaka‘ı üzre kefere başına harâclar ve köylerinin cümle evlerin tahrîr etdiğim defterleri Alî Paşa'ya verüp hakîre bir hil’at-i fâhire geydirip bir Manya kölesi ve iki aded Manya kızları ve bir küheylân at ve üç yüz Frengî altun ve üç yüz guruş dahi, hüddâmlarıma birer çuka ve birer kumâşlar ile ihsân u in'âmlar edüp...

Batı Yunanistan’daki Vonitsa’da Evliya’nın adamları dört kaçak köle yakalar. Bunların sahiplerini öldürüp kaçtıkları anlaşılır. İfadelerine göre adam her gece içip bunlara tecavüz ettiği için canlarından bezmişlerdir. Şer’an yargılanıp layık oldukları cezaya çarptırılırlar. (‘İf’âl babı sıygasına çekmek’ akademik bir espri, kısaca “geçirmek” anlamında. Mest-i müdâm “sürekli sarhoş”. Axır-i kâr “en sonunda”. Kasap Cömert köçekleri kimdir, bilemedim.)

Bunda kanlı köleleri mahkeme-i şer’-i Resûl-i mübîne götürüp, bunları cümle birer birer söyledüp, dördünün dahi kelimâtları birbirlerine mutâbık olup, "Ağamız dâ’imâ mest-i müdâm olup her gece bizi if’âl bâbı sîgasına çeküp bed-mest olduğundan cânımızdan ve başımızdan geçüp âhır-ı kâr gece katl edüp, firâr edüp, bu Evliyâ Ağa bizi dutup bu mahalle getirdi. Emr şer’in" deyüp, izn-i şer’ ile hakîrin gulâmları Kassâb Cömerd köçekleri gibi bu kâtillerin dördün dahi kılıç ile kıyma kıyma edüp katl etdiler. (8.279)

Arnavutluk’un Porgonat nahiyesi “gayet sarp ve dağıstan ve çengelistan yerler” olup, elli köyden oluşan yerel halk devlete asidir. Evliya ve ekibi buradan geçerken yollarına çıkan “Porgonat haramilerinden” ikisinin kellesini almayı başarırlar. Kellelerle birlikte Belgrad-ı Avlonya (Gjirokastër?) kalesine varışları coşkulu gösterilere sebep olur. Hüddam demek “hizmetçiler”. Şahî çelenk nedir bilmiyorum ama gösterişli bir şey olmalı.

...nâdîler nidâ edüp getirdiğimiz kelleler içün hakîrin başına bir çeleng-i şâhî takup ve bir hil’at-i fâhire geydirüp fermân-ı serdâr getirdiğimiz içün bir kîse guruş ve bir at ve bir köle ve hüddâmlarıma onar altun ve birer çuka kumâş ihsân edüp konağımızda bir hafta safâlar edüp niçe sarâylarda dahi zevkler etdik.

Makedonya’daki Strumica kenti yakınında Dolyan Panayırı denilen yer köle pazarlarıyla meşhurdur. Beyaz köle pazarıyla kara zenci köle pazarı ayrıdır. Bey’ u şirâ “alım satım” demek. İbn-i Adem tabii “insanoğlu”.

Ve İbn-i âdem bâzârı olup niçe bin pençe-i âfitâb mehtâb mahbûb ve mahbûbe kızlar ve oğlanlar bey’ u şirâ olunur. Ve Kara Zengî Arablar bâzârı başka durup hemân kırk elli bin âdemler gelüp kara Arablar alırlar, zîrâ bu diyârda karalar ve karılar gâyet makbûl kölelerdir. (8.337)