Gel birader bir berber dükkanı

Avusturya'nın Linz kentinde İrani diller üzerinde çalışan arkadaşımız Umut Akkoç ekteki tabloyu gönderip fikrimi sormuş. Hemen paylaşıp birkaç not ekleyeyim:

1.    Teorik bir dil olan Hintavrupa anadilinde sözcüğün aslı *b^hréh₂tēr olarak inşa ediliyor. Sebebine gelince:

A.   Soluklu (aspirated) ötümlü ünsüzler b^h d^h g^h sadece modern Hint dillerinde korunan bir ses türü. Hintavrupacada var olduklarını ve soluksuz b g d 'den AYRI bir sesi temsil ettiklerini varsayıyoruz. Çünkü Eski İrlandaca daima b d g, Litvanca daima b d j, Eski Farsça daima b d d, Eski Slavca daima b d z, Hititçe daima p t k olarak temsil edilen seslerin, mesela Latincede BAZI KELİMELERDE b d g BAZILARINDA ise f f h olarak realize edilmesini başka türlü açıklayamıyoruz. Üstelik, ki esas fevkalade olan bu, Latincede b d g olan sesler Eski Hint (Sanskrit) dilinde de daima b d g, buna karşılık f f h olanlar b^h g^h d^h olarak gerçekleşmişler. Eski Yunancada ilk grup b d g, ikinci grup ph th kh, Germencede bir tuhaf çapraz dönüşümle ilk grup p t k, ikinci grup b d g olarak karşımıza çıkıyor.

Özetle, madem ki İrlandacası brathair ama Latincesi frāter, Yunancası phráter, Germencesi brōthr, Sanskritçesi b^hrātr, DEMEK Kİ ilk ses düz b değil b^h olmalı.

B.   Eski Hint ve İran dillerinin temel bir özelliği, diğer tüm HA dillerinde e olan sesin arkaya doğru kayarak a’ya dönüşmesidir. Vurgulu é Hint ve İran dillerinde uzun ā halini alır. Sorun yok.

C.   h₂ olarak gösterilen ses, F. de Saussure’ün 1879’da hipotez olarak ortaya attığı ve sonradan dilbilim araştırmalarında adeta bir devrime yol açan gırtlak seslerinin (laryngaeals) ikincisidir. Çok erken bir tarihte Hintavrupa dillerinden düşmüş, fakat bitişik ünlünün birçok koşulda a’ya dönüşmesine yol açmıştır. Bu yüzden, mesela Latince ve Germencede normal koşullarda e olması gereken ses, tıpkı Hint ve İran dillerindeki gibi a rengini kazanmıştır. Freter değil frater, brēthr değil brāthr fakat brethren.

2.    Eski Farsça ve Avesta dillerinde aynı sözcük, brātär kullanılıyor. Eski Farsça Milattan önce Pers krallarının (Keyani şahların) kullandığı yazıt dili. Avesta Zerdüşt kutsal metinlerinin dili, ne zaman nerede şekil aldığı pek bilinmiyor, bin yılı aşkın sözlü olarak aktarıldıktan sonra MS 5. yüzyılda ilk kez yazıya dökülmüş. İkisi farklı diller, ama büyük benzerlikler var.

3.    Sasani krallığının (MS 3.-7. yy) dili olan Pehlevice ile ondan önceki dönemde İran’a hakim olanların dili olan Partçada gayet tipik bir şekilde iki ünlü arasına gelen ötümsüz ünsüz ötümlüleşmiş, yani t iken d olmuş. İlaveten şöyle bir durum var. Kelimenin her türlü çekimli biçiminde kök biçimi brādär, fakat yalın (nominatif) halde son hece düşüp geriye brād kalıyor.
Bugünkü Orta Asya cumhuriyetleri ile Afganistan’ın MS 1. binyıldaki egemen dilleri olan Baktria dili (Belh yöresi), Soğdca (Semerkand yöresi) ve Hotan Sakacasında (Kaşgar yöresi) ilk seste sızıcılaşma başlamış; b ile w arası bir sesi simgeleyen β harfini o yüzden kullanıyoruz.

4.    Modern Batı İrani diller genellikle Batı Orta İrancadaki nominatif biçimden yürümüşler. O yüzden Beluci dilinde barāt, Gorani’de bërā, Kurmanci Kürtçesinde, Zazacada ve İran’ın Luristan bölgesinde bir tür Kürt dili olan Leki’de bırā görüyoruz. Hazar Denizi kıyısında konuşulan Gilaki ve Mazenderani dillerindeki bǝrār biçiminin analizi tam nedir bilmiyorum. Modern Fars dili sözcüğün kök biçimini tercih etmiş, her zaman yaptığı gibi ön çift ünsüzün arasına dolgu sesi eklemiş. Klasik dildeki birādär yerine güncel kullanımda barādär tercih ediliyor.

5.    Osetçe, Paşto ve Afganistan-Tacikistan dağlarının irili ufaklı kavimleri Doğu Orta İranca βrād(ar) biçiminin türevlerini kullanıyor. Afganistan’ın egemen halk dili olan Paştun dilinde wrōr, Munci ve Yidğa dillerinde vrāi, Şuğni-Ruşeni dilinde virōd, Vakhi dilinde vrūt, Yağnobi dilinde virōt, Yazgulami dilinde vrëd deniyormuş, böylece öğrenmiş oluyoruz. Kafkas dağlarında izole yaşayan Osetler büsbütün başka yola sapmış, baştaki çift ünsüzü metateze uğratıp başına telafi ünlüsü eklemişler, ärvād biçimini elde etmişler.

Latince frater Fransızcada neden frère olmuş, Germence brāthr Anglosaksoncada neden o sesini kazanmış, eski Yüksek Almanca bruoder sözcüğündeki diftong neden modern Almanca u’ya sadeleşip bruder olmuş, eski Slavca bráty biçiminden Çekçe báta ve Sırpça baća nasıl türemiş, başka zaman bakarız.