Doğu - Batı sorunsalı

Cusa’lı Nicholas, Cribratio Alcorani. “Kuran’ın Tedkiki” diyelim. İngilizcesi eksik elime geçtiğinden Latincesine giriştim. Otuz yıldır uzun bir Latince metin okumamışım, ilk başta zorladı ama 10-15 sayfadan sonra bayağı açıldım. Buyur, bölüm bir, gol bir:

quod deus creator universi, per Gabrielem ipsum librum intimauerit cordi Mahumet, non potest esse uerum: cum illa in libro contineantur, quae ob suam turpitudinem, iniusticiam, &notam mendacii, & contradictionis, deo sine blasphemia ascribi nequeant.

Evrenin yaratıcısı Allah'ın bu kitabı Cebrail vasıtasıyla Muhammed'in yüreğine vahyettiği doğru olamaz, zira bu kitabın içerdikleri, çirkinliği, adaletsizliği, bariz yalanları ve çelişkileri açısından, küfre düşmeden Allah'a atfedilemez

Üç ciltte altmış madde altında Kuran’a karşı esaslı bir polemik. Yazarı çağının en parlak düşünürü sayılan biri. Pius II’ye ithaf ettiğine göre 1460 civarı olmalı. İstanbul’a da gelmiş, Pera’da kalmış, Türk alimleriyle sohbet etmiş, Arapça el yazması bir Kuran ve başka kitaplar edinmiş. Kısmen de olsa Arapça anladığını ima ediyor. Dili saygılı ama sert.

Öyle görünüyor ki o maçın sonucu daha 1460’ta belli imiş: Akıl her zaman kılıçtan önce gelir, kılıcın yolunu açar. O tarihte henüz farkında değiller sanırım, ama altmış yıl sonra Machiavelli, Hükümdar’ın son bölümlerinde, berrak bir mantıkla anlatır ki Türk imparatorluğu görünürdeki üstünlüğüne rağmen aslında koftur, çökmeye mahkûmdur.

1520 bu, Yavuz Selim ya da Muhteşem Süleyman zamanı.

Yani devleti İttihat ve Terakki mi çökertti, Tanzimatçılar mı çökertti, harem entrikası mı batırdı diye tartışmanın alemi yok. Sorumlu arıyorsan Fatih Sultan Mehmet’ten başlayacaksın.

*

Pius II demişken, aranızda Siena’ya gitmiş olan var mı? Orada katedralin içinde Pius II kütüphanesi vardır, Rönesans’ın en parlak çağında yeğeni Pius III yaptırmış, ikisinin de soyadı Piccolomini. Sanırım hayatımda gördüğüm en güzel iç mekân orası olmalı.

Nesi güzel diye sorarsan, sınırsız özgüvene eklenmiş bir tür naiv içtenlik derim. Ziyaretçiye çok derin bir düzeyde saygı göstermiş, ona kalbini açmış, zekâ ve estetikle bezeli bir hikâye anlatmış. Zenginlik ve debdebe dersen Hindistan'daki mihrace saraylarında alası var. Ama o debdebeyi, BU dünyaya ait bu denli uyanık ve gerçekçi bir gözle birleştiren pek ender.

II.

(Üç hafta sonra ilave.)

2014’te Yenipazar Cezaevindeyken altı ay kadar Meninski’nin 1680’de yayınlanan Osmanlıca sözlüğü üzerinde çalıştım. Yine o aralar Evliya Çelebi’nin Yapı Kredi’den çıkan Seyahatname’sinin tamamını (Latin alfabesine aktarılmış özgün metinden) okudum. O günlerde yazdığım bir mektupta şöyle demişim:

Meninski diye bir adam var, Evliya Çelebi ile yaşıt. (Evliya 1683’te, bu 1686’da vefat etmiş) Yedi sekiz yıldır sözlüğünü çok sık kullanıyorum, ama son beş ayda neredeyse içine düştüm. Aslen Fransız, uzun süre Polonya’da yaşayıp fahri Polonyalı olmuş. Bir vesileyle İstanbul’a gelip yirmi otuz yıl burada kalmış. Avusturya imparatorunun diplomatik hizmetine girmiş. Türkçenin gelmiş geçmiş en iyi sözlüğünü hazırlamış. Yıllardır sözlüklerle yatıp kalkıyorum, artık bir sözlükten yazarın kişiliğini okuyabiliyorum. Bu adam, nefis bir adam. Tanımları son derece hassas, yerinde, ayrıntılı ve nüanslara duyarlı. Kusursuz Arapça (ve daha yüzeysel Farsça) biliyor, üç dilin literatürüne vakıf. En ummadığın yerlerde, en ummadığın inceliklerin bilincinde. Osmanlı üst sınıf kültürüne, edebi dilin zarafetine bariz hayranlığı var. Latincesi derya. Ayrıca çoğu kelimenin Fransızca, Almanca, İtalyanca ve Polonyacasını da vermiş.

Öbür yanda Evliya … İstanbul’u Hazreti Süleyman’ın kurduğuna, Macaristan’da bir köyde gömülü olan Eflatun’un türbesini bütün Hıristiyanların ziyaret ettiğine, Macar halkının Gürcü kralları soyundan geldiğine, Almanların her sabah yüzlerini sidikle yıkadığına, Hollanda ve Felemenk ülkesinin Macaristan’ın kuzey doğusu ile Lehistan arasında bir yerde olduğuna, bazı Avrupa ülkelerinin Hz. Davut dininden olup Zebur’u kutsal kitap kabul ettiğine, Tuna nehrinin yer altı kanallarıyla Büyük ve Küçük Çekmece göllerine bağlandığına, Hıristiyan papazların Atlas ve Minor isimli sır kitaplarına bakıp dünyanın her yerinde olan biten hakkında bilgi edinebildiğine, tarihte dört hükümdarın tüm dünyaya hakim olmuş bulunup, bunlardan Hazreti Süleyman ile İskender-i Zülkarneyn’in islam, Buhtunnasır ile Yanko bin Madyan’ın ise edyān -ı bātıla’dan olduğuna … inanıyor.

Anlatabiliyor muyum bilmem. Bu ikisini okumak bence yeter, Viyana kuşatmasının baştan yenilgiye mahkûm olduğunu, daha önemlisi, aradaki farkın ekonomik ve teknikten önce bir kültür ve hatta ahlâk farkı olduğunu görmek için.

16 yorum:

Laedri6 Nisan 2017 20:13