Liberalizm, devam

Kampus post-Marksizmi ile Wall Street neoliberalizmini “liberal” etiketi altında birleştiren şey nedir? Bu sorudan başlayalım.

Cevap basit: Geleneğe saygısızlıktır. Ecdadın töresi bizi bağlamaz diyorlar. Eski dini ve milli mitolojiler, eski cinsel tabular, eski ahlak telakkileri miadını doldurmuştur; yeni bir dünya kurmak lazım.

Kadehimizi onlara kaldırıyoruz. İnsan soyu Neanderthal’den bir adım öte gidebildiyse böyle düşünenler sayesindedir. Ecdadın inancına saygısı olsa Kristof Kolomb Amerika’yı keşfedebilir miydi?

Klasik liberal düşünce bu anlayışın damıtılmış halidir. Lağvettiği geleneğin yerine bir insan ideali önerir. Vicdan özgürlüğü. Akıl. İnsan hakları. Bilimsel ilerleme. Rasyonel toplum yönetimi. İki yüz küsur yıl boyunca bu fikirler Avrupa’dan dünyaya yayıldı. Bir miktar kırıp dökme pahasına da olsa, işe yaramadıklarını kimse söylemez.

Liberalizmin hastalıkları

Ve fakat, son yıllarda liberal düşünce takatten düşmüş görünüyor. Biri soldan biri sağdan gelen iki hastalık, için için kemirerek bünyesini yıprattılar.

İlki 1968’den sonra akademyayı pençesine alan post-Marksist ya da pseudo-Marksist akımlardır. Bunlar evrensel bir ahlak arayışını bir kenara bırakıp, düzenin mağduru olduğunu iddia eden münferit grupların çığlıklarına kulak verdiler. Hareket noktası Marx’ın apokaliptik bir misyon yüklediği “işçi sınıfı” idi. O sınıftan hayır gelmediği 1968’de görülünce, önce Üçüncü Dünya’nın çeşitli milliyetçi akımlarına ve ABD zencilerine bel bağlandı; ardından 1970’lerde kadın hakları, çevre hakları, 90’larda eşcinsel hakları, ardından trans ve queer hakları geldi; en son ageism ve ableism derekesine inildi. Şu grubun özgürlüğü, bu grubun özgürlüğü derken görüldü ki genelin özgürlük alanı her adımda biraz daha kısılmış, nefes alacak yer kalmamış.

O akımın elli yılın sonunda vardığı yer cinnettir. Umalım ki kendileriyle birlikte üniversite kurumunun topyekün yıkımına sebep olmazlar.

İkinci hastalık, özgürlüğü para kazanma ve para harcama özgürlüğü ile sınırlayan anlayıştır. “Param kadar özgürüm, istediğimi alır, istediğimi satarım” diyen bu patolojik  görüş İngilizlerin (ve Hollandalıların, biraz da Fransızların) kolonyal maceralarında filizlendi. O maceraların en olgun meyvesi olan ABD’de milli ideoloji olarak benimsendi. 1945’ten sonra dünyaya ihraç edildi. Cazip kalması iki şarta bağlıydı: bir, paraya tahvil edilebilecek değerlerin sınırsız artması, ve iki, herkesin o bonanzadan pay alabileceğine olan inancın korunması. 2000’li yıllarda her iki koşulun çökmesiyle birlikte, Amerikan ideolojisi de ölümcül bir yara almış görünüyor.

Özgürlük düşüncesi, merak etme, ölmez. Ama dikkat etmez isek, iki hastalığın birbiriyle çakışan krizinde, on yıllarca kendine gelmeyecek kadar hasar görebilir. Sonuçları ağır olur.

Öldü diyelim

Öldü diyelim, yerine ne koyacaklar? Alt-right diye pazarladıkları anti-establishment estetiğini mi? Teenager zıpırlığıdır, her kuşakta kendine özgü bir ifade biçimi bulur, ciddiye almaya değmez. Politik doğruculuğun burnunu biraz sürter belki, o açıdan faydalı.

Öte yandan, hem Avrupa’yı hem ABD’yi etkisi altına alan etnik nostalji – ulusal kimliğe dönüş, yabancı istilasına tepki –  rüzgârı daha kalıcı görünüyor. Dikkat et, o rüzgarın öncülerinden hiç biri eski tip taşralı kırolar değil. Hepsi globalize dünyayı tanıyan ve o dünyada rahat yaşayan insanlar. Kiminin eşi yabancı, kimi dünyanın dört bucağında uzun süre yaşamış, kiminin şeceresi yetmiş iki millete bulaşmış. “İyi, globalleşelim” diyorlar, "ama o globu inşa eden bir millet ve medeniyet var, onu inkâr edersek olmaz." Özellikle başkalarının inşa ettiği medeniyeti, eski bir alışkanlıkla, parazit gibi yayılıp ele geçirmeye yeltenen İslamcı akımlara tepki duyuyorlar. Büsbütün haksız sayılamazlar kanımca.

Başka yol yok

Globalleşmenin sonu geldi diyenler hayal aleminde yaşıyor, ondan yana endişen olmasın. İletişim desen, internetin daha emekleme çağındayız, yarın o çılgınlığın nerelere varacağı belli değil. Ulaşım desen, ortanın altı gelire sahip bir insanın sabah Burundi’nin taşrasında kahvaltı edip akşam Paris’te yemek yiyebildiği bir dünyadayız. Avrupa’dan Baharat Adalarına yelkenli gemiyle – ömrün yeterse – bir yılda gidebildiğin çağda ticareti önleyememişler, şimdi mi önleyecekler?

Göçün de önünü alamazlar; alabileceğini söyleyenler ya kendini kandırıyor ya halkı. Ekonomik eşitsizliğin bu denli şiddetlendiği bir dünyada, üstelik nüfus problemi, üstelik iklim problemi varken, insanlar elbette kurtuluşu göçte arayacaklar. Ördükleri duvarlar nafiledir; milyonlar kapıya dayandığında iki günde çöker.

Yani, kısacası, dünyanın liberalizme ihtiyacı vardır. Yetmiş iki milletten insanın burun buruna yaşadığı bir dünyada dededen kalma gelenekleri, birbirini yok sayan dini ve milli mitleri, köy ve kasaba toplumunun ihtiyaçlarına göre şekillenmiş cinsel tabuları yaşatamazsın. O yüzden, acımasızca sorgulayacağız. Ara sıra “eski dünya da güzeldi” diyerek iki damla gözyaşı döksek de, yeni dünyanın ahlakını kurmak için çaba göstereceğiz. Akıl ve vicdan özgürlüğü olmadan, o yolda bir adım ileri gidemeyiz. Töre ve gelenek kapanına ayağını kaptırmış aslan gibi, debelenip dururuz.

Az önce değindiğimiz etnik nostalji rüzgârıyla bu objektif zorunluluğu birleştirmek mümkün müdür, nasıl mümkündür? Göçmen, mülteci, akıncı olarak yetmiş iki milletten gelenleri kendine düşman etmeden Batı’nın kültürel öncülüğü yeniden tesis edilebilir mi? Bunun için “Batı” kavramının nasıl bir revizyondan geçmesi gerekir? Yoksa revizyonu unut, “Batı” kavramını – geçenlerde Rus dışişleri bakanının, ertesi günü Hintli düşünür Pankaj Mishra’nın dediği gibi – toptan terk mi etmeli?

Zor meseleler bunlar. Cevabını bilsem söylerdim.