Evliya Çelebi'nin Türkleri

1.

Evliya Çelebi’nin ceddi Türk’tür. Bundan gurur duyar ve her vesileyle vurgulamaktan yorulmaz. “Türk-i Türkân, pir-i Türkistan Hoca Ahmed Yesevi Hazretleri” soyundan geldiğini sadece birinci ciltte yaklaşık otuz beş defa anımsatır. Yesevî’nin doksan bin ereni “tac ve hırka ve kılıc kuşanıp” Horasan’dan Rûm diyarını fethe gelmişlerdir.

2.

Konuştuğu ve yazdığı dil Türkçedir. Evliya “Türkçe” ve “lisan-ı Türkî” deyimlerini eşit sıklıkta kullanır, sadece bir veya iki yerde “Türkîce” der. Osmanlı’nın dili Türkçedir. Fasih ve beliğ “Türkçe” bilenler övülür, kefere diyarında “Türkçe” bilen tercüman bulunur, “Türkçe bilmez” Abaza ve Gürcü Osmanlı paşaları inceden tiye alınır, Tokat Ermenilerinin “Türkçe” lehçesi taklit edilir.

Lisan-i Türkî esasen “Lisan-ı Tatar’dır”. Fakat Kırım ve Besarabya Tatarlarının tuhaf lehçesi Evliya’yı eğlendirir. Onlarla temaslarını anlatırken muzipçe onların dilini ve deyimlerini taklit eder.

Kelâm-ı ekâbirde “el-Arabî fesâhatün ve'l-Acemî zarâfetün ve't-Türkî kabâhatün ve sâ’irü'l-lisân galîzatün [Arapça açık ve kusursuz, Farsça zarif, Türkçe çirkin, diğer diller ilkel] ” demişlerdir. Evliya bu vecizeyi onay makamında sık sık anar, ama hemen ardından Türkçeyi de fasih ve zarif söyleyenler olduğunu belirtmeyi ihmal etmez. Hatta “turrehât-ı kalenderi ile mülemma bir lisân-ı mühmelât” olan lisân-ı Ekrâd'da dahi “fesâhat ü belâğat üzre tekellüm eder” kimesneler bulunur.

3.

Türk, her şeyden önce bir devlettir. Osmanlı devleti Türk’tür. Osmanlı padişahı, ordusu, paşaları, elçileri, hisarı, kalyonu “Türk” olarak nitelendirilirler. Kostantiniyye Türk’ün eline geçmiştir. Rus Kazakları Türk’ü kırar. Macar kralı Türk’ten kurtulmayı umar. Cümle melainler müttefik ve müttehid olup Türk’e karşu sefer ederler. Enteresan olan şu ki, bu anlamda “Türk” özellikle Evliya’nın Rumeli yolculuklarında yoğunluk kazanır. Kabaca taradığım iki yüzü aşkın örneğin tamamına yakını Evliya’nın Rumeli ve Girit serhadlerini anlattığı beş ila onuncu kitaplarda (ve İstanbul tarihine değindiği birinci kitapta) yer alır. Hemen her örnekte kâfir düşmanla çatışma veya açık/kapalı bir polemik sözkonusudur.

Tebriz veya Kahire’de adı “Rum” olan devlet, Budin ya da Kandiya tarafından bakıldığında “Türk” adını almaktadır.

4.

Türk, ayrıca, belli dil özellikleri ve davranış kalıpları gösteren bir toplumsal zümredir. Genel kabule göre düşük itibarlı bir toplum tabakası oluşturur, ancak Evliya onlara (mesela Sadullah Efendi veya Gelibolulu Mustafa Ali gibi klasik Osmanlı tarihçilerinin aksine) belli bir sempatiyle bakar; olumsuz genel hükümleri mutlaka olumlu ifadelerle dengeler.

Anadolu’da Türklerin yoğun olduğu yerler daima “Türkistan”dır. Misal:

Tosya: Gerçi Türkistan şehirlerindendir amma a’yan u uleması çokdur ... Gerçi halkı Türkdür amma gayetül gaye garib-dostlardır [yabancıyı son derece gözetirler].

Kemah: Gerçi Erzene'r-rûm hâkinde Türkistân şehridir, ammâ garîb-dost, sulehâ-yı ümmetden halûk ve selim âdemleri vardır.

Dörtdivan ve Yığılca: Gerçi Türkistandır amma a’yan ü eşrafı ve tüccarı çokdur.

Ladik: Gerçi Türkistân şehirlerindendir ammâ fârisü'l-hayl sipâhîleri ve erbâb-ı ma'ârif yârânlan çokdur.

Tokat: Gerçi Türkistan şehirlerindendir ammâ yine erbâb-ı ma‘ârifi ve nükte-şinâs çelebileri ve ulemâ ve sulehâ ye meşâyihi ve kuzâtı ve yârândan ehl-i dil, garîbü'd-diyâr âdemleri ve salâh-ı hâl ile ma‘rûf mü’min ve muvahhid kimesneleri vardır.

Beypazarı: Etrâk şehirlerinden olmağıla ekseriyyâ halkı Oğuz tâ’ifesidir. Ya’nî Türk kavmi demenin hüsn-i ta’bîridir.

Kütahya: Gerçi Anatolı'da Türkistân vilâyetdir, ammâ ulemâsı ve fuzalâsı ve şu'arâsı gâyet çokdur.

Tavas: Gerçi Türkistan şehridir ammâ hayli zarif ü pür-ma‘rifet fasihü'l-lisân ve beligu'l-beyân sözün dinler me’âl ve hâl anlar çelebileri vardır.

Manisa: Gerçi Etrâk diyârıdır ammâ taht-ı kadîm ve şehr-i azîm olmağile halkı gâyet söz anlar mîr-i kelâm erbâb-ı ma'ârif şu'arâlan çokdur.

Niksar: Reng-i rûyları humret üzre olup [yüz renkleri kızılca olan] zinde Türk âdemleri olur. Garîbü'd-diyâra gâyet ri'âyet eder halûk âdemleri vardır.

Türklerin ve özellikle genç Türk erkeklerinin fiziksel nitelikleri, mahbubperestliğini her vesileyle vurgulayan (buna karşılık kadınlardan istisnasız her zaman istihzayla söz eden) yazarın ilgisini çeker. Çankırı halkı “gâyet zinde ve mücessem ve şecî‘ Türk tâ’ifesidir.” Datça Türkleri “Gerçi mel’ûn kavimdir, ammâ gâyet bahâdır ve pehlivân ve tüvânâ kavimdir.”

Türkistan yerlerde seyahat Evliya’yı ürkütür; kazasız belasız geçiş için dua eder, kasabaya varınca Allah’a şükreder. Mesela İnegöl yöresi “Türkistân olmağile refikler alup ... mütevekkilen alellâh deyüp sarp çengelistân ve hıyâbân” yollara düşer. Ancak “refik olan Etrâkler ... yol emînlikdir, varın sıhhat ile” deyüp sıvışırlar. Bir süre sonra eşkiya basar, canını zor kurtarır.

Uludağ civarında “cümle Etrâk kavmi sâkinlerdir. Gâfil gitmemek gerek, zîrâ eşkıyâsı bir şikâr alup” vs.

Elmalu’da “Türkmân yatağı mahûf [korkulu] yollar” güzer edilir. Erdemli tarafı “cümle harâmî” Türkmân köyleridir. İnsanlar “Türkmân aşkıyâsı havfinden [korkusundan] metin hânlar” inşa etmiştir. Payas yöresi “cümle râyihası hûn-ı insân şemm olunur [insan kanı kokusu duyulur] bir vatan-ı aşkıyâ-yı Türkrnân-ı bî-îmândır”.

Seyahatnamenin sonraki bölümlerinde Etrake ve Türkmâna yönelik olumsuz ifadelerin dozu gitgide artar. Evliya Çelebi anlaşılan yaşlandıkça Türklere olan sempatisi yıpranmıştır.

Afyon Sinanpaşa yöresine Sıçanlu ovası denir, “Zîrâ halkı sıçan gibi muzır kavm-i Etrâk'dir.”

Afyonkarahisar’da “lisân-ı Etrâk-i nâ-kabil-i nâ-pâk [yetersiz ve kirli Türklerin dili]” konuşulur. Yolcular Yonmataş demekle ma’rûf bir yalçın kaya dibinde yetmiş seksen evli bir Etrâk-i bî-idrâk [kavrayışsız Türk] köyünde müsâfir” olur.

Benzer ifadeler tarihi olayların anlatımına da yansır. Mesela I. Selim’in karındaşı Korkud “korkusundan Etrâk-ı haşerâtdan niçe bin aşkıyâyı başına cem’ eyleyüp” isyan eder. Sultân Murâd-ı Sâni Manisa’yı Sarhanoğulları elinden “niçe bin renc ü anâ ile Türk eşirrâlarını kıra kıra feth etmişdir.” Yıldırım Bayezid Han “yetmiş sancak yeri Türk aşkıyasından ve kefere a’dasından feth” eder.

Seyahatname’nin ilk bölümlerinde şecaat ve bahadırlıkları yere göğe sığmayan Türklerin kredisi ilerleyen bölümlerde gitgide düşmüş görünür.

Sonunda Evliya 60 yaşında Hac farizasını ifa ettikten sonra Rum diyarına dönmeyip Mısır’a yerleşmeye karar verir. Mısır’a ilişkin 500 küsur sayfalık Onuncu Kitap’ta “Türk” ve “Etrak” adları hemen hiç geçmez. Ancak yer yer “fasih ve beliğ” Türkçe bilen kişilere rastladığında yazarımız sevindiğini belli eder.

*

Bu tavırlarda çelişki yoktur diyemeyiz. Ancak, modern milliyetçiliğin dar ufkuna sığdırmaya çalışmadıkça anlaşılamayacak bir şey göremiyorum.

İnsanoğlu böyle bir mahluk. Bazen sever bazen sevmez. İşine gelirse sever gelmezse sevmez. Ali'yle konuşurken sever, Veli'yle konuşurken sevmez. Sevmez ama sever görünür. Sever ama söylemez. Sabah sever akşam sevmez. Sevmez ama takdir eder. Başkası sevdiği için hak verir. Başkası sevdiği için gıcık kapıp nefret eder.

İnsanoğlunu tek boyutlu karikatür tiplemesine indirgeyen milliyetçi ahmaklığın kurbanları dışında, dünyanın böyle olduğunu bilmeyen mi var?