Şaman

Modern dillerde şaman sözcüğüne ilk kez Rus çarının elçisi Everard Isbrand’ın 1693-95’teki Çin seferi vesilesiyle rastlıyoruz. Yolculuğa katılan Alman araştırmacı Adam Brand’ın anlatısına göre elçilik heyeti Sibirya’da Yenisey nehrini geçtikten sonra savaşçı bir kavim olan Tunguzlarla tanışır. Tunguz kabilelerinde şaman adı verilen bir “büyücü yahut rahip” bulunur, demirden hayvan figürleriyle süslenmiş bir kıyafet giyer, davulla ağır bir hava vurmaya başladığında hazır bulunanlar dehşetli ağıt ve çığlıklarla ona eşlik ederler. 1698 basımı İngilizce çevirinin (A Journal of an Embassy from Muscovy to China by Land) sf. 50 ve devamını okuyalım:

Elçinin kendi notları yirmi yıl sonra Hollandalı Cornelius van Brujn’ün Asya seyahatnamesinin ekinde yayınlanacaktır (Voyage de Corneille le Brun par la Muscovie, en Perse, et aux Indes Orientales, Paris 1718). Brujn belli ki Isbrand’dan öğrendiği ‘şaman’ sözcüğünü benimsemiştir. Ural Dağlarının kuzeyinde yaşayan Samoyed’lerin rahiplerini ‘şaman’ olarak adlandırır, törenlerini tarif eder. Samoyed dilinde bu sözcük var mıdır? Yazar bu konuda bilgi vermez, ben de bulamadım. Görünen o ki, Tunguzcadan devşirilen kelime joker niteliği kazanmıştır.

Kavram ilgi çeker, çünkü Avrupa, yüzyıllardan sonra ilk kez, Avrasya kıtasında, beyaz veya beyazımsı ırklar arasında, “pagan” dini pratiklerle karşılaşmaktadır. Amerika, Afrika ve Okyanusya’nın “ilkelleri” tanıdıktır. Ama burada, Avrupa’nın yanında? Kolomb’dan bu yana iki yüz yılda oluşturulmuş ırk teorilerini baştan düşündürecek bir keşif!

J. Eberhard Fischer’in Sibirya Tarihi (Sibirische Geschichte von der Entdekkung Sibiriens bis auf die Eroberung dieses Lands durch die russische Waffen, St. Petersburg 1768) konuya geniş yer verir. Şaman töresi Sibirya ve çevresinde yaygındır, Budist olan Moğolların ve ata dinini sürdüren akrabaları Kalmukların da şamanları vardır. İngiliz William Tooke, 1780 basımı üç ciltlik View of the Russian Empire’ında ‘şamanizm’ terimini ortaya atar. 1804’te Benjamin Constant, genel anlamda “ilkel” kabile dinlerini tanımlamak için bu terimi kullanır. Constant'ın çabası sanırım Hıristiyan dogmasına istinat etmeyen 'nötr' bir terim seçmektir. Fakat ‘şamanizm’ esas olarak Rus imparatorluğunun önceleri ‘Tatar’, sonra ‘Turani’ adı verilen kavimlerine özgü bir kategori olarak kalır.

Avrupalılar için düne dek Kara Afrika kadar yabancı ve esrarlı olan o kıta, adım adım aydınlanır. 1850’de Finlandiyalı Alexander Castren ‘Altay Dilleri’ kavramını piyasaya sürer (De affixis personalibus linguarum altaicarum Dissertatio, Helsingfors 1850). Dört yıl sonra Oxford hocalarından Max Müller ‘Turan Dilleri’ deyimini tercih ederek modern Türkolojinin temellerini atar (The classification of the Turanian languages, London 1854). Turani kavimlerin kültürel karakteristikleri arasında ‘şamanizm’ vardır. Modern ırkçı teorinin kuluçkalandığı odaklardan Anthropological Review’nun 1865 sayılarında, ‘Tatar’ ırklarının kendi öz töreleri olan şamanizmi bırakıp komşu kültürlerin dinini nasıl benimsediği tartışılır.

Kavram kıta sınırlarını aşar. 1870’te çıkan Alaska and its Resources adlı kitabında William Dall, Eskimolar ve diğer Alaska yerlilerinin dini pratiklerini ‘şamanizm’ olarak tanımlar. O tarihte Alaska henüz Sibirya'nın parçası sayıldığı için bunda yadırganacak bir şey yoktur. Ancak kısa zamanda tüm Kuzey Amerika yerlilerinin Alaskalılara benzer dini gelenekleri olduğu fark edilir. Amerikan yerlileri acaba ‘Turani’ bir ırk mıdır?

1875’te Archibald Sayce antik Akad’ların dininin “tıpkı bugünkü Samoyedler ve Sibirya kavimleri gibi” şamanizm olduğuna karar verir. Aynı Sayce 50 küsur yıl sonra I. Türk Tarih Kongresinde Hititlerin ‘Turani bir kavim’ olduğu tezini ortaya atarak vatanperver Türk tarihçilerinin takdirini kazanacaktır.

*

Şaman kavramının gerçek kaynaklarına ilk işaret eden büyük şarkiyatçı Friedrich Neumann olabilir mi? Çinceden çevirdiği Budist keşişlerin ilmihalini Neumann 1831'de Cathechism of the Shamans adıyla yayınlar. En geç 1848’de, Amerikalı misyoner ve tarihçi Samuel W. Williams sözcüğün kaynağını tereddüde yer bırakmayacak şekilde açıklar. Williams’ın The Middle Kingdom’u (New York 1848) Çin tarihine ve kültürüne ilişkin Batıda o güne dek yayınlanmış en kapsamlı eserdir. Şaman sözcüğü Moğolcadır, Çincede de kullanılır. Moğolların – ve onlardan öğrenen Tibetlilerin – benimsediği Budizm ekolünde manastır keşişlerine şaman adı verilir. Dalay Lama’nın yolundan giden Budistler şamandır. Sözcüğün aslı Eski Hintçe śramaná श्रमण, “zahit, dünya nimetlerini terkeden kişi” demektir; Budist ve Jainist dervişlerin unvanıdır. Bir Hint dini olan Budizm Moğollara (ve onlardan önce Uygur Türklerine) Orta Asyalı Soğdlar vasıtasıyla ulaşmış, Budizmin muazzam dini literatürü Soğdca üzerinden bu dillere tercüme edilmiştir. Nitekim Soğdca şaman “Budist keşişi” demektir. Onlarca Soğdca dini metinde Hintçe śramaná karşılığı olarak kullanılır.

Bediüzzaman Ğarib’in Soğdca sözlüğüne bakıp teyit ediyoruz:

Demek ki şamanlık geleneği olmasa da şaman adı, kabile kültürünün değil, zengin bir yazı geleneğine sahip bir üst kültür dininin ürünüdür. Tunguzlar ismi Moğollardan öğrenmiştir. Her yerde ve her çağda olduğu gibi, dini kavramlar “üstün” sayılan bir yabancı kültürden ithal edilmiştir.

*

Soğdlarla Moğollar arasında bir yerde, Moğollardan önce Budist olan Uygur Türkleri şaman sözcüğünü kullanmış olabilirler mi? Kuvvetle olası görünüyor. Ancak eldeki Eski Uygurca metinlerin hiç birinde şaman bulamadım. Karahanlı ve Çağatay metinlerinde yok, Eski Kıpçakçada da yok, demek ki Türkçede böyle bir kelime yok. En erken Antuan Tıngır ve Krikor Sinapyan’ın 1892 tarihli Fransızca-Türkçe Istılahat Lugati’nde Fransızcadan çeviri olarak bulabildim.

“Chamanisme: Mezheb-i şamaniye, akvam-ı şamaniyenin mezhebi.”

Şemseddin Sami Bey’in 1905 tarihli Resimli Lugat-i Fransevi’sinde keza:

Tahmin ediyorum 1892’den hemen önceki yıllarda gündeme gelmiş olacak. Belki Necip Asım Bey’in Harbiye Mektebinde heyecan doğuran konferanslarında duyulmuştur. Ondan önce, Mustafa Celaleddin Paşa’nın 1869’da İstanbul’da Fransızca yayımladığı Les Turcs anciens et modernes’inde şamanizm geçer mi? Arayıp teyit etmek zor olmasa gerek; ne yazık ki kitabın online kopyasını bulamadım.

Türkiye’de Orta Asya Türklüğüne yönelik ilginin dönüm noktası, Fransız kültür tarihçisi Léon Cahun’ün 1896’da çıkan Introduction Générale à l'Histoire de l'Asie kitabıdır. Necip Asım’ın 1899’da çıkan çevirisi bir kuşağı derinden etkilemiş, Ziya Gökalp eski Türk tarihine ilişkin fikirlerini buradan devşirmiş, Atatürk kitabı okuyup notlar almıştır. Şamanizm konusunda ne demiş diye merak edip indirdim. Ummadığım kadar makul, dengeli, zihin açıcı bir eserle karşılaştım. Şaman sözcüğünü bir kez, o da başkasına atfen kullanmış; eski Türk dini kültürüne ilişkin akıllı şeyler söylemiş. Buyurun burada: https://archive.org/details/introductionlhi01cahugoog/

Cahun okumaya dalınca bu makale de böyle yarım kaldı. Kıssadan hisse? Bu seferlik olmasın.

    *

Daha sonra eklenen

Peki kıssadan hisse ekleyelim.

1. “İlkel”i yakalamak zannettiğinden zordur. En “ilkel” görünen toplumun dahi senin ve benim kadar tarihi vardır. Amazon'un cangılındaki çıplak kabilenin konuştuğu dil Portekizli Cizvitlerden öğrendikleri dil çıkarsa sakın şaşırma.

2. Orta Asya Türklüğüne dair bildiğin ve bildiğini zannettiğin her şey – şaman, Altay, Hun, Turan, ırk, Orhun, kızılderililer – Avrupalıların eseridir. Avrupa kültürünün kendine has perspektifi, ihtiyaçları, önyargıları ile renklenmiştir. Hiçbir bilgi, bilginin oluşma sürecinden bağımsız düşünülemez.

3. Bilgi, kozmopolit iklimlerde ürer. Danimarkalı adam Rus çarının elçisi olmuş. Hollandalı adam Fransızca yazmış. Alman adam Petersburg’da Rus tarihi yayınlamış. Finli adam Altay dillerini keşfetmiş. Alman adam Oxford’da hoca olmuş. Amerikalı misyoner Çin tarihini dünyaya öğretmiş. İki Ermeni Türkçenin terimler sözcüğünü yazmış. Polonyalı Borzecki Mustafa Celaleddin olup Fransızca kitap yazmış, Türklere Türkçülük öğretmiş. Fransalı Yahudi Ziya Gökalp’le Atatük’e Türk tarihi öğretmiş.

"Yerli ve milli"den bir halt olmaz.