Türklerin dini neymiş

Yasin Erdenk’in Isparta Yöresi Ziyaret ve Adak Yerleri konulu yüksek lisans tezinden (Isparta 2001) bir bölüm. En aşağıya kendi yorumlarımı ekledim.

ISPARTA YÖRESİ ZİYARET VE ADAK YERLERİNİN FONKSİYONLARI

Ağrıların Geçmesi: Hızır Abdal Sultan, IşıklıDede

Akıl Hastalığının Tedavisi: Piri Mehmet Efendi, Sağır Dede.

Askere ve Gurbete Gidenlerin Sağlıklı Bir Şekilde Gidip Gelmeleri İçin: Erenler Türbesi, ErtokuşTürbesi, Kesikbaş, Şeyh DağıstanlıHacıMustafa, Muharrem Dede, Uzun Musa Dede, Erenler Dede, Savdıgan Dede.

Burnu Kanayan İçin: Kan Dede.

Çeşitli Hastalıkların Tedavisi: Aslan Baba, Ayazmana Dede (ZekeriyaSultan), Kara Dede, Sülüklü Tekke, Şehit Hüseyin BaşDede, Şeyh Muslahattin Dede(1-2).

Çeşitli Sıkıntıları Gidermek: ErtokuşTürbesi, Hızır Abdal Sultan, ŞeyhDağıstanlıHacıMustafa, Tez Mehmet Dede, Tez Murat Dede, Veli Efendi, GülBaba, Erenler Dede, Beşir Dede, Yunus Emre (II) ve Kara Dede.

Çişini Haber Vermeyen Çocuklar İçin: Şeremet Dede.

Çocuğu Olduğu Halde Yaşamayanlar: IşıklıDede, Sağ Aşık.

Çocuk Sahibi Olmak: Aslan Baba, , ErtokuşTürbesi, İsmail Dede, KaracaAhmet Dede, Kara Dede, Seyit Sinan Baba, SağAşık, Şeyh Ahmet Sultan, ŞeyhDağıstanlıHacıMustafa, Şeyh Muslahattin, Tez Murat Dede, Polat Dede, Veli Baba(Veli Sultan) ve Kırali Dedesi, Ümmî Nine, Avşar Korusu, Aziz Dede, KadıDede, Yunus Emre (I), KırkbaşÇeşmesi.

Çocukların Toprak Yeme Adetlerini Gidermek: Hasan Efendi Tekke.

Dua Etmek: Bütün ziyaret ve adak yerleri.

Düğün Sahiplerinin Düğünlerinin İyi Geçmesi İçin: Didecik Tekke, EliKepçeli Dede.

El ve Vücut Siğillerinden ve Çıbanlardan Kurtulmak İçin: Uyku Dede, Kocabıyık Eren Dede.

Emzikli Bayanların Sütlerinin Artması İçin: Şeyh Hasan Efendi, TezMurat Dede, Süt Kuyusu, Hıdırellez Kayası.

Erkek Çocuk Sahibi Olmak için: Polat Dede.

Evde Bereket için: Beşir Dede, Dorum Dede, Muslahattin Dede (I), Taşlı Dede, Tez Mehmet Dede, Yunus Emre (Garip Tekke).

Evlenmek İçin: ErtokuşTürbesi, Şeyh Muslahattin Dede (I), (II), TezMehmet Dede, Tez Murat Dede, İncirli Dede, Muharrem Dede, Şeyh Mehmet Kadı, Avşar Korusu, Yunus Emre (I), ÇalıDede, Sinan Baba

Ev ve Araba Sahibi Olmak İçin: Tez Mehmet Dede, Tez Murat Dede, Murat Dede, Muharrem Dede, Avşar Korusu ve Veli Baba (Veli Sultan).

Felçten Kurtulmak İçin: Delikli Taş, Ihlamur Dede, Andık Dede, SultanBaba

Fena Yollardan Kurtulmak İçin: Tez Mehmet Dede, Hasan Dede

Gelin Olacak Kızların Mutlu Bir Evlilik Sürmesi İçin: Doğan Aşık, İsmailDede, Beşir Dede, Erenler Türbesi, Ertokuş, Sultan Baba, Sülüklü Tekke, Tez Mehmet Dede, Elyaz Tekke, Sultan Baba, Şeyh Pir Mehmet Hoyî

Genel Gaye: Aldan Efendi, Ayırt Dede, Ebubekir Türbesi, Erenler Türbesi, Hasan Dede, Dağıstanlı Şeyh HacıMustafa Efendi Türbesi, Kerim Dede, Kesikbaş, Mustafa Dede Türbesi, Şeyh Muslahattin Efendi (I), (II), Veli Baba

Günahların Affı İçin: Yazla Türbesi

Hafızlık İçin: Veli Efendi

Hacca Gitmek İçin: Muharrem Dede, Arap Beşir Dede, Beşir Dede, Kuşku Dede

Hasta ve Huysuz Hayvanların İyileşmesi İçin: Şeyh Hasan Efendi, SütKuyusu, Sülüklü Tekke

Her Türlü Dilek İçin: Aldan Dede, Derviş Şükrü, Ebubekir Türbesi, İncirli Dede, Kesikbaş, Pir Mehmet Efendi (Pir Efendi Sultan), Şeyh Ahmet Sultan, VeliBaba, Yunus Emre (I), Muharrem Dede, Aziz Dede, Sülüklü Tekke, Şeremet Dede, Şeyh Mehmet Kadı, Tez Murat Dede, Tiryaki Dede, Yakup Dede, Çalca Dede, Hıdırlık Dede, Yazla Türbesi, Berdeî Sultan, Hüseyin Dede, Şirin Baba, Yunus Emre(II), Mustafa Dede, Şeyh Muslahattin Dede (I), (II), Tekke, Derviş Şükrü, KutgiDede, Nohutlu Baba, Karagöl

Her Türlü Hastalığın Tedavisi İçin: Aslan Baba, Andık Deresi, DelikliTaş, İsmail Baba, Sinan Baba, Ihlamur Dede, İncirli Dede, Sinop Dede, Yakup Dede, Erenler Dede, Eflâtun Dede, Şeyh Muslahattin (I), (II), Avşar Korusu, Sülüklü Tekke, Hasan Dede (I), (II), Ayazmana Dede, Veli Baba

İş Bulmak ve İşin Düzelmesi İçin: Ah Ali Dede, Erenler Türbesi, Şeyh Dağıstanlı Hacı Mustafa Efendi, Tez Murat Dede, Tez Mehmet Dede, Veli Baba(Veli Sultan), Şeyh Muslahattin (I), Ayazmana Dede.

Karın Ağrısından Kurtulmak İçin: Şikem Dede

Kazadan Kurtulmak İçin: Mustafa Dede Türbesi, Tekke, Veli Sultan

Kocasını İçkiden Vazgeçirmek İçin: Pir Mehmet Hoyî, Tez Murat Dede

Konuşması Gecikenler İçin: Veli Efendi

Kötülüklerden Korunmak İçin: Hasan Dede (II)

Kuduzdan Kurtulmak İçin: İlyas Dede, Sinop Dede

Öksürükten Kurtulmak İçin: İncirli Dede (II), Öksürük Kayası, Kurt Dede, Öküz Dede

Pehlivanların Güçlü Olması İçin: Pehlivan Dede (BağıllıDede)

Sağırlıktan Kurtulmak İçin: Sağır Dede

Saralı Hastaları İyileştirmek İçin: Arap Beşir Dede

Sarılık Hastalığından Kurtulmak İçin: Sarılık Dedesi, Sülüklü Tekke

Sıkıntılardan Kurtulmak İçin: Veli Efendi, Gül Baba, Hüseyin Musa Dede, Ertokuş, Kara Dede, Erenler Dede, Beşir Dede, Şeyh DağıstanlıHacıMustafa, Yunus Emre (II)

Sınıf Geçme ve Sınavlarda Başarılı Olmak İçin: Ihlamur Dedesi, SinanBaba, Tez Mehmet Dede, Tez Murat Dede, Yunus Emre (II), Ümmî Nine, AzizDede, Veli Sultan

Sıtma Hastalığından Kurtulmak İçin: Sıtma Dedesi, Andık Deresi, SinopDede

Suyun Kesilmesini Önlemek İçin: Su Gözesi

Sütü Olmayan Emzikli Annelerin Sütü Artması İçin: Tez Murat Dede, SütKayası, Süt Kuyusu

Uykusuzluk Çekenler: Uyku Dede

Yağmur Yağması İçin: Doğan Aşık, Hüseyin BaşDede, ÇayırlıMescit, Hıdırlık Dede, Kara Dede, Nohutlu Baba

Yaraların Tedavisi İçin: Ayazmana Dede (Zekeriya Sultan)

Yaramaz ve Hasta Ağlayan Çocukların Tedavisi İçin: Şeyh Hasan Efendi, Osman Efendi Dede, Pir Mehmet Hoyî

Yatalak Hastaların AcılarınıDindirmek İçin: Arap Beşir Dede

Yürüyemeyenler İçin: Sultan Baba

Yürümeyen Çocuklar İçin: Gök Veli Sultan (Ayak Dedesi), Didecik Dedesi, Ihlamur Dede, Sultan Baba, Karacaahmet Dede, IşıklıTürbe

Zayıf ve Sıska Çocukların Kuvvetlenmesi İçin: Abdülkâdir GeylaniTürbesi, Çınar Ağacı, Delikli Taş(I), (II), (III), Işıklı Türbe, Şeyh Muslahattin EfendiTürbesi (I)

ISPARTA YÖRESİ ZİYARET VE ADAK YERLERİNDE YAPILAN ADAK ÇEŞİTLERİ

Ağaçlara Bez, Çaput ve İp Bağlamak: SağAşık, Pürçekli Dede, Tarlapınarı, Didecik Dede, Çınar Ağacı, Çalık Dede, Tez Mehmet Dede, EfendiSultan, Halife Sultan, Andık Deresi, Aldan Dede, Şehit Osman Dede, Sinop Dede, İncirli Dede, Ihlamur Dede, Hüseyin Baş Dede, Gök Veli Sultan, Kirli Dede, Çalı Dede, Hasan Dede (II), Karacaahmet ve Akşemsettin Türbesi, KırkbaşÇeşmesi, ŞeyhŞemseddin Türbesi.

Akciğer: Öküz Battı, Kurt Dede, İncirlik Dede (II).

Aş: Kocabıyık Eren Dede, Kara Dede, İsmail Dede, Şirin Baba, Veli Baba, Yunus Emre (II).

Aşure: Aslan Baba, Beşir Dede, Dağıstanlı Şeyh Mustafa, Şirin Baba, SinanBaba, Şeyh Muslahattin Türbesi (I)I, Tez Murat Dede, Tez Mehmet Dede.

Baklava: Delikli Taş(III) (Halil Bin Ahmet Kabri).

Basma: Aziz Dede, Erenler Dede, Tez Murat Dede.

Bisküvi-Gofret: Ebubekir Türbesi, Hızır Abdal Sultan, Şeremet Dede, UzunMusa Dede, Kesikbaş.

Bişi: Aldan Dede, Beşir Dede, İsmail Dede (YukarıTekke), Kesikbaş, Muharrem Dede, Şeyh Muslahattin II, Tez Murat Dede, Ümmî Nine, Ertokuş, Sinan Baba, Mustafa Dede.

Buğday: Tez Mehmet Dede, Andık Dede.

Bulgur: Hüseyin BaşDede, Andık Deresi.

Bulgur Pilavı: Avşar Korusu.

Çivi Çakmak: Çınar Ağacı, Kocabıyık Eren Dede, Andık Deresi, PürçekliDede, Hüseyin BaşDede.

Çocuk Adı Adamak: Polat Dede, Karacaahmet Dede, Şeyh Ahmet Sultan,

Çorba: Çalık Dede, Didecik Tekke.

Duvara TaşYapıştırma: Tez Mehmet Dede.

Fakirleri Giydirme: Sultan Baba.

Fatiha Okuma: SağAşık, Yavruzâde Hacı Hüseyin Efendi, Taşlı Dede, Ahî Şemseddin Türbesi, Kırali Dedesi, Hasan Dede.

Gözleme: Veli Efendi.

Gül: Gül Baba.

Gülsuyu: Gül Baba, KadıDede, Tez Murat Dede, Yunus Emre(I).

Halı: Hasan Dede, Sinan Baba, Erenler Dede (II).

Hatim İndirmek: Dağıstanlı Hacı Mustafa Efendi, ErtokuşTürbesi, Tez Murat Dede, Muharrem Dede, Halife Sultan, Pir Efendi Sultan, Havlu: Erenler Dede (I), (II), Kadı Dede, Yunus Emre (I), Erenler Türbesi.

Helva: Çimili Dede, Kesikbaşve Veli Efendi.

Horoz, Tavuk: Karacaahmet Dede, Tez Murat Dede, Sinan Baba, İsmailDede, Avşar Korusu, Süt Kuyusu, Yunus Emre (II), Hasan Dede, IşıklıTürbe, İhbar Billezi, Keklik Dedeleri.

İç Çamaşırı: Aslan Baba, İsmail Dede, Tez Murat Dede.

İncir : TaşlıDede.

Kınalı Bez: Tez Mehmet Dede.

Keşkek : Kuşku Dede, IşıklıTürbe, Nohutlu Baba.

Kur’ân Okumak: Ziyaret ve adak yerlerinin birçoğu.

Kurban (Keçi, Koyun, Dana): Polat Dede, Karacaahmet Dede, Tez MuratDede, Çalca Dede, Andık Deresi, Tez Mehmet Dede, Nohutlu Baba, Kutgi Dede, Tekke, Su Gözesi, Çimili Dede, Koru Dede, Sinan Baba, Aldan Dede, Aslan Baba, Beşir Dede, Kesikbaş, Çayırlı Mescit, Şeyh Muslahattin Dede (II), IşıklıTürbe.

Leblebi: Leblebi Dede.

Lokum: Hıdırlık Dede, Osman Efendi Dede, Veli Efendi.

Mendil: Erenler Dede.

Mevlit: Emir Ahmet, Berdai Sultan, Yunus Emre (I), Tez Murat Dede, DağıstanlıMustafa Efendi, Şeyh Muslahattin Dede (I), (II), Beşir Dede, MuharremDede, Pir Efendi Sultan, Ertokuş, Sultan Baba, Ayazmana Dede (Zekeriyâ Sultan), Aldan Dede.

Mum Yakmak: Sinan Dede, Tez Mehmet Dede, Kocabıyık Eren Dede, Didecik Dede, Kara Dede, Ayırt Dede, Aldan Dede, Şeremet Dede, Aziz Dede, Kadı Dede, Çamlar, Çınar Ağacı, Gök Veli Sultan, Süt Kayası, Kocakulak Tekkesi, KanDedesi, İsimsiz Dede, İncirli Dede (II), Halife Sultan, Tez Murat Dede, Tiryaji Dede, Uyku Dede, Çalık Dede, Sıtma Dede, Hasan Dede, Hüseyin Dede, Yunus Emre (II).

Mutfak Eşyası: Aslan Baba, Beşir Dede, Sinan Baba.

Namaz: Aslan Baba, Beşir Dede, Didecik Dede, ErtokuşTürbesi, ŞeyhMuslahattin (I), (II), Sinan Baba, Muharrem Dede, Tez Murat Dede, Aldan Dede, Halife Sultan, Savdıgan Dede.

Nokul: Andık Deresi, ErtokuşTürbesi, Hıdırlık Dede, Kocabıyık Eren Dede.

Oruç Adağı: Tez Murat Dede, Muharrem Dede.

Öksüz Sevindirmek: Karacaahmet Dede.

Pantolon, Etek: Aslan Baba.

Para: Erenler Dede, Efendi Sultan, Kutup Dede, Mustafa Dede, Seyit Ahmet Sultan, Andık Deresi (Delikli Taş), Ahi Şemsettin Türbesi, Kırkbaş Çeşmesi, Tarapınarı Tekke, Yunus Emre (II).

Pilav: Baba Sultan, Yunus Emre (I), Elyaz Tekkesi, Veli Baba, Tez MuratDede, Didecik Dede, Ertokuş, Çimili Dede, KadıDede, Beşir Dede, Hasan Dede, Mustafa Dede, Dağıstanlı Şeyh Hacı Mustafa, Nohutlu Baba.

Seccade: SağAşık, Gül Baba, Aslan Baba, KadıDede, Erenler Dede, Şeyh Muslahattin Dede (I), (II), Yunus Emre (I), Tez Mehmet Dede.

Süpürge: Gök Veli Sultan (Ayak Dedesi).

Şamdan: Sinan Baba, Tez Mehmet Dede.

Şeker, Çikolata: Tez Murat Dede, Muharrem Dede, Hasan Dede, Emir Ahmet, Beşir Dede, Garip Tekke (Yunus Emre), Osman Efendi Dede, Eflâtun Dede, Mustafa Dede.

Taş: TaşDede, Tez Mehmet Dede, Şeyh Muslahattin Dede, Uzun Er.

Testi Getirmek: Pir Mehmet Hoyi.

Tuz: Beşir Dede.

Türbe Yaptırmak ve Onarmak: Muharrem Dede, Pir Mehmet Halife, Şeremet Dede, Tez Murat Dede, Pürçekli Dede, Tez Mehmet Dede, Garip Tekke(Yunus Emre II), Aldan Efendi.

Üç İhlâs, Bir Fatiha: SağAşık, Aldan Dede, Ertokuş, Veli Efendi, Kesikbaş, Abdülkâdir Geylani, Beşir Dede, Ebubekir Türbesi, Erenler Dede, Kılıçaslan, Gökmen Dede.

Yâsin-i Şerif: Muharrem Dede, Ertokuş, Piri Mehmet Efendi, Dağıstanlı Şeyh HacıMustafa, Tez Murat Dede, Yazla Türbeleri, Şeyh Muslahattin (I), (II.), Erenler Dede.

Yazma, Tülbent (Eşarp): Efendi Sultan, Erenler Dede, Erenler Türbesi, Garip Tekke, Baba Sultan, Yunus Emre (I), YukarıTekke (Aslan Baba), Pir MehmetHoyî, Veli Baba, Tez Mehmet Dede

Yemek Dağıtmak: Didecik Dede, Beşir Dede, Aslan Baba, Sinan Baba, Ayazmana Dede (Zekeriya Sultan), Veli Sultan, Şeyh Mehmet Kadı, Ertokuş

ISPARTA YÖRESİ ZİYARET VE ADAK GÜNLERİ

Pazartesi: Veli Baba

Çarşamba: Gök Veli Sultan, Hüseyin BaşDede, Kesikbaş, Andık Deresi vePir Efendi Sultan

Perşembe: Abdülkadir Geylani, Halife Sultan, Muharrem Dede, Andık Deresi, Deliktaş(II), Erenler Dede, Veli Efendi, Aziz Dede

Cuma: Aldan Efendi, Halife Sultan, Hüseyin BaşDede, Kesikbaş, Pir EfendiSultan, Tez Murat Dede, Andık Deresi, İsmail Dede, Aziz Dede, Şeyh Dağıstanlı HacıMustafa

Cumartesi: Abdulkâdir Geylani, Hüseyin BaşDede, Delikli Taş(II)

Pazar: ErtokuşTürbesi, Erenler Dede

Dini Bayramlar: Ziyaret ve adak yerlerinin birçoğu

 Mübarek Gün ve Geceler: Halife Sultan, Muharrem Dede, Ayırt Dede, Emir Ahmet

Hıdrellez Günü: Hıdırlık Dede, Aslan Baba, Hıdırlık Tepesi

Aşure Günü (Muharrem Ayının Onu): Aslan Baba, Sinan Baba, Beşir Dede, Şirin Baba, İsmail Dede,

Her gün: Bütün ziyaret ve adak yerleri

ISPARTA YÖRESİ ZİYARET VE ADAK YERLERİ İLE İLGİLİ ÂDET VE UYGULAMALAR

Ağaç kabuğunu vücuttaki çıbana sürerek iyi olmasını dileme: ÇamArası

Araba ile türbenin etrafını üç defa dönmek: Tekke

Boğmaca ve öksürük olan çocuklar için ciğer götürüp ağaca asma: İncirli Dede, Öküz Battı, Kurt Dede

Çiviyi çıbana sürüp, mezar taşına çakmak: Kocabıyık Eren Dede

Çocuk sahibi olmak için türbeye salıncak kurma veya beşik bırakma: Sinan Baba, YukarıTekke, Karacaahmet Dede, AşağıTekke (Aslan Baba)

Delikli taştan “al çürüğü, ver sağı” diyerek üç yedi defa geçme: DelikliTaş(I), (II), (III)

Durmayan huysuz çocukların çamaşırlarınıtürbede bırakma: ŞeyhÇelebi Sultan

Duvara taşyapıştırma: Tez Mehmet Dede

Gelinleri Tekkenin önünde değil üstünden geçirmek: Aslan Baba

Gelinleri türbeye yakın eve gelecekler önce türbeye adak adayıp sonra eve getirme: Şirin Baba

Hasta ve cılız çocukları ağaç etrafında üç defa dolaştırma: Çınar Ağacı

İstenilen şeyi türbe duvarına yazma: Tez Murat Dede

İstenilen şeyin maketini yapma: Tez Murat Dede

Kullanılmışbir testi alıp, buna su doldurup götürme: Hüseyin BaşDede

Mezara üç defa gelme ve yedi defa dönme: Gök Veli Sultan

Mezarın toprağını suyla içmek: Hasan Efendi

Mezarın üstüne taş koymak: Uzun Er, TaşDede

Öksürük olanların kaya etrafında dolandırarak, kayaya tükürttürme: Öksürük Kayası

Saralı halde mezar üzerine yatma: Arap Beşir Dede

Sıtma olanlarımezarın üzerine yatırma: Sıtma Dede

Sıtma olanlarısöğüt ağacıarasına yatırarak terletme: Sıtma Dedesi

Tekkedeki veya ziyaret yerindeki kuyudan çekilen su ile yıkanmak vebunuşifa bulmayı dileyerek içmek: Sıtma Dede

Tekkedeki yeşil direği kucaklamak: Pir Efendi Sultan

Türbe etrafında üç defa dönme: Halife Sultan

Türbe içindeki uzun taşa sıska çocukları yatırma: Işıklı Dede

Türbe yanındaki bir dibeğe su doldurup, sütünün çoğalmasını dilemek: Tez Murat Dede

Türbede bulunan bir takunyayı hastaların uzuvlarına üç defa vurma: Hızır Abdal Sultan

Türbede mum yakıp, üç defa dolanmak: Halife Sultan

Türbedeki dikmeye atlet, havlu, yazma bağlama: Erenler Dedesi

Türbedeki yeleği giymek: Şeyh Muslahattin Dede (I)

Türbeden alınan toprağın, yatalak hasta üzerine serpilmesi: Arap Beşir Dede

Türbenin toprağınıdilek sahibine yalattırmak: İncirli Dede

Türbenin toprağınısuyla karıştırıp ağrıyan yere sürme: IşıklıDede

Türbeye çamaşır bırakmak: Şeyh Çelebi, Sultan Baba, Tez Murat Dede

Türbeye kilit ve anahtar götürüp türbe içinde bu kilidi anahtarla açıpbaht açma: Pir Mehmet Hoyî

Türbeye yakın bir yerdeki taşıun haline getirip yalamak: Veli Baba

Üç gün arka arkaya mezarın etrafında basılan yere tekrar basmamak kaydıyla dönme: Hüseyin Baş Dede

Yatırın yanına tuz, bulgur serpmek: Tez Mehmet Dede, Hüseyin Baş Dede

Yatırın yanında bulunan ağaca bez bağlama: Pürçekli Dede, Çalık Dede

Ziyaret yerinde rüyaya yatma: Aslan Baba, Karagöl (Rüya Taşı), SinanBaba, SağAşık, Sülüklü Tekke, Yakup Dede

(alıntının sonu)

***************

SEVAN NİŞANYAN’IN NOTLARI

1. İslam değil, başka bir din. İslam dininin mitolojik anlatısından, “kitabi” referanslarından, otorite kurumlarından bağımsız. Sadece namaz ve Yasin okuma gibi birkaç şekli unsur benimsenmiş.

2. Çok tanrılı bir din. Farklı işlevler için farklı şekillerde tapınılan farklı tanrıları var. Hepsini koordine eden bir üst-tanrı fikrinin izi görünmüyor.

3. Tanrıları yerel. Spesifik bir yerde yaşıyor ve etkinlik gösteriyor. Komşu ilçelerin ve illerin tanrıları farklı.

4. Modern Elen dini ile çok büyük benzerlikleri var. Elenlerde de (yani Yunanlar, Ortodoks Rumlar) farklı dilekler için farklı azizler ve her birinin ayrı kilisesi, ayrı ikonları vardır. Her birine söylenecek dua, uygulanacak tören farklıdır. Bildiğimiz kadarıyla antik Yunan dininden de farkı yok. İstenen şeyin maketini adama örneği için bkz. Efes’te Artemis tapınağı (Antik), Meryemana evi (modern Hıristiyan).

Suriye ve Kafkasya dinleri de aynı (Nusayri-Aleviler, Dürziler, Ezidiler, Ermeniler, Abhazlar vb.). İran da öyle mi, emin değilim.

5. Agresif bir din değil. İnancını yayma, megafonla ilan etme, kabul etmeyenleri ayıplama ya da cezalandırma mekanizmalarına sahip değil. Bu açılardan mesela İslam’a oranla daha “sempatik” ve insancıl bir din.

6. Aktarım metotları gelenek (“ninem böyle yapardı”) ve akıl (“Şükufe hanımın kızını götürmüşler iyileşmiş”). İslam dini bunlara kurumsal otoriteyi ve cezayı ekleyecek.

7. Akılcı bir din. Hatta – hemen kızmayın – bir “bilim yöntemi” diyebiliriz. Gerçek hayatın yakıcı problemlerine ampirik olarak sınanmış çözümler öneriyor. Ampirik sınamanın yetersiz veya yanlış veya biased olması bu gerçeği değiştirmez. Modern bilim bazı konularda daha sağlıklı ampirik veri ve daha cüretkar teorik sentezler üretmiş olabilir; ancak temel problemlere getirdiği çözümler (ağrıları geçirmek, evlilik, sınav geçme, ev ve araba alma, kocanın içkiyi bırakması...) daha başarılı değil. Belki doğurganlık konusunda, biraz.

8. Teorik tartışmaya ve gelişmeye açık (“Tezveren Dedeyi üç defa değil yedi defa tavaf etmek gerekiyormuş, Mehpare hanım denemiş”). Fakat “yüksek” dinlerden farklı olarak, üst düzey bir teorik söylemi (yazılı kültürü) yok. Dolayısıyla avamın ulaşamayacağı bilgilere sahip bir uzman sınıfı oluşmasına izin vermiyor. Ya da az izin veriyor.

9. İslam dininin (ve diğer “yüksek” dinlerin) temel farkı bu. a) Üst düzey teorik söylem, ve b) örgütlü otorite. İlkin, yazıya dayalı öğreti. Sonra, cezalandırma sistemi. Yani sınıfsal ayrışma. Dinin “asli sahibi” olan bir egemen zümrenin oluşması, ve bunun doğal sonucu olarak o zümrenin otoritesine yönelik tehditlerin giderilmesi.

10. İslam dini, kendi varlığına yönelik bir tehdit olarak gördüğü halk dinini yasaklamaya ve yoketmeye çalışmış. Hala da o mücadele aralıksız sürüyor. Halk dini, İslam söyleminden bazı temalar benimseyerek kendini savunmaya çalışmış. Yerel tanrıların (yatırların) birçoğu İslam mitolojisinin azizleriyle özdeşleştirilerek meşrulaştırılmış (Veysel Karani, Şeyhmus, Ökkeş, Abitter Dede, Kerep Gazi, Seyit Vakkas, Şammas Baba vb.). Alevilerdeki Hz. Ali saygısını da bu şekilde yorumlamak mümkün.

11. “Yüksek” dinin öğretisi halk dinine oranla çok daha akıl dışı (Her yerde olan fakat hiçbir yerde olmayan bir tanrı, kadir-i mutlak fakat dünyada en basit adaleti sağlamaktan aciz, alim-i mutlak fakat dua ile dileklerden haberdar edilebilir, tüm çağların tanrısı fakat bir tarihte kitap yazmış...). Bu doğal, çünkü entelektüel ayrıcalık anlaşılmazlıktan beslenir: “hikmetinden sual olmaz”. Otorite irrasyonellik doğurur. Halk dini akli eleştiriye açıktır: “Zümbük Dede kızamığa iyi gelir diyorlar ama sahteymiş”. “Yüksek” entelektüel söylem ve otorite ile korunan kitabi din, ancak o söylemin en üst düzeydeki sahiplerince eleştirilebilir. Dolayısıyla çok ender durumlar dışında eleştirilmez.

12. “Yüksek” dinlerin tarihini, bir egemen sınıf oluşturma, o sınıfın otoritesini koruma/pekiştirme ve (belki) zamanla o otoriteyi kaybetme/dönüştürme tarihi olarak okumak lazım.