Ahçik, Kerziban: Kezban'ın memleketine yolculuklar

Ahçik 253 adet, Akçik 87, Ağçik 64, ayrıca Ahcık, Ahcik, Ağcik vs., kadın adı, toplam 500’den çok. 480 kadarı Varto ve Hınıs’lı, üçer beşer kişi de komşu ilçelerden (Karlıova, Tekman, Tercan). Hemen hepsi 1963’ten önce doğmuş, yani bugün artık antikalara karışmış bir isim. Ana baba isimlerine bakınca muhtemelen hepsinin Alevi ailelerden geldiği anlaşılıyor. Haydar, Tekaslan, Zilfinaz, Gülşah, Aşure, Pori, Kamber, Şahismail... Bunlar Sünni adı olmaz.

Ağci ve Ağcı 319 kişi, hepsi Dersim’in iki ilçesinden, Ovacık ve Hozat. Aşik (Âşık değil) 46 kişi, hepsi Sivas Zara. Buraları silme Alevistan. Şimdi biraz karıştılar gerçi, ama 1980 öncesinde Sünni bulamazsın oralarda.

Ağçik աղջիկ biliyorsunuz Ermenice “kız” demek, başka hiçbir dilde de kullanılmaz. Lakin bu hanımların “dönme” olduklarına dair bir belirti yok, Alevi ailelere doğmuşlar. Bir tür kültürel simbiyozdan doğmuş bir gelenek midir? Cariye olan büyükannelerin adı mı sonraki kuşakta tekrarlanmış? Aileleri hakiki Alevi değildi mecburiyetten öyle göründüler desen o da inandırıcı değil. Kimlik saklamaya çalışan kişi Tekaslan, Aşure, Kamber gibi ekstrem isimler seçmez, Ahmet Mehmet gibi kamuflaj isimleri seçer; kızına da Ağçik adını vermez. Mantıklı değil.

Bilemedim.

*

Kerziban 4468 kişi, kısaltması Kerzik ve Kerzi 1312 kişi. Büyük çoğunlukla Kastamonu, Çorum ve Sinop’un iç kesiminden (Boyabat, Durağan) Adana’ya ulaşan bir hat üzerinde. Haritada on kişiden fazla Kerziban ve Kerzi/k nüfusu olan ilçeleri görüyorsunuz. (Soluk renkli kısımlara bakmayın, elde bu harita vardı, temizlemeye üşendim.)

Kerziban ve Kerzik adlarının dağılımı

“Keziban adının yerel biçimidir” diyorlar. Korkarım tersi doğru. Yani ismin aslı Kerziban, Farsçada köklü bir sözcük, İran mitolojisinde göğün dokuzuncu katının adı. İslami söylemde göğün yedinci katının üstünde (sekizinci?) olan Arş-ı A’lâ ile tefsir ediliyor. İran’da halen kullanılır mı bulamadım, ama Hint/Paki Müslümanlarında kadın adı olarak Karzaban ve Karzaman mevcut. “9th heaven, throne of God” demek imiş. Ayrıca tasavvufta en üst mertebelerden birinin adıymış.

Gelelim Kezban’a. Bir kere Kezban değil, açık farkla yaygın yazımı Keziban. Ayrıza Kezziban, Keyziban, Kehziban, Keysüban biçimleri mevcut. Örneklerin üçte ikiden fazlası üç hece ile yazılmış. R sesinin y’ye dönüşmesi ve yitirilmesi Anadolu ağızlarında hayli yaygın bir fenomendir, yani Kerziban’ın Keyziban/Keziban’a dönüşmüş olması öbür türlüsünden çok daha makul. İki hece ile Kezban’ı meşhur eden Muazzez Tahsin Berkand’ın aynı isimli romanı olsa gerek. Bir çeşit My Fair Lady: mazlum köylü kızı şehirde çiçek gibi açar. 1953’te filmi yapıldı, gişe rekorları kırdı, Kezban adını “şehre inmiş köylü kızı” tipolojisine oturtmada baş rolü oynadı.

Biliyorsunuz Arapça kezbân “yalan söylemek” demek. Böyle isim olmaz. Çaresizlikten Farsça ked-bânû (“evin hanımı”) açıklaması bulundu, oradaki d bilinmeyen bir sebeple z olmuş denildi. Lakin bu teorinin de iler tutar bir tarafı yok. Bir kere ked-banu Türkçede keziban değil keyveni olur, yerel ağızlarda kullanılan bir kelime. Sonra o sondaki u’yu ne yapacağız? Durduk yerde ünlü düşmez ki? Hele otuz farklı yazımla 290 bin adet örnek varsa ve hepsinde düşmüş ise orada ciddi bir problem var demektir, öyle şey olmaz.