Monday, April 27, 2020

Ahçik, Kerziban: Kezban'ın memleketine yolculuklar

Ahçik 253 adet, Akçik 87, Ağçik 64, ayrıca Ahcık, Ahcik, Ağcik vs., kadın adı, toplam 500’den çok. 480 kadarı Varto ve Hınıs’lı, üçer beşer kişi de komşu ilçelerden (Karlıova, Tekman, Tercan). Hemen hepsi 1963’ten önce doğmuş, yani bugün artık antikalara karışmış bir isim. Ana baba isimlerine bakınca muhtemelen hepsinin Alevi ailelerden geldiği anlaşılıyor. Haydar, Tekaslan, Zilfinaz, Gülşah, Aşure, Pori, Kamber, Şahismail... Bunlar Sünni adı olmaz.
Ağci ve Ağcı 319 kişi, hepsi Dersim’in iki ilçesinden, Ovacık ve Hozat. Aşik (Âşık değil) 46 kişi, hepsi Sivas Zara. Buraları silme Alevistan. Şimdi biraz karıştılar gerçi, ama 1980 öncesinde Sünni bulamazsın oralarda.
Ağçik աղջիկ biliyorsunuz Ermenice “kız” demek, başka hiçbir dilde de kullanılmaz. Lakin bu hanımların “dönme” olduklarına dair bir belirti yok, Alevi ailelere doğmuşlar. Bir tür kültürel simbiyozdan doğmuş bir gelenek midir? Cariye olan büyükannelerin adı mı sonraki kuşakta tekrarlanmış? Aileleri hakiki Alevi değildi mecburiyetten öyle göründüler desen o da inandırıcı değil. Kimlik saklamaya çalışan kişi Tekaslan, Aşure, Kamber gibi ekstrem isimler seçmez, Ahmet Mehmet gibi kamuflaj isimleri seçer; kızına da Ağçik adını vermez. Mantıklı değil.
Bilemedim.
*
Kerziban 4468 kişi, kısaltması Kerzik ve Kerzi 1312 kişi. Büyük çoğunlukla Kastamonu, Çorum ve Sinop’un iç kesiminden (Boyabat, Durağan) Adana’ya ulaşan bir hat üzerinde. Haritada on kişiden fazla Kerziban ve Kerzi/k nüfusu olan ilçeleri görüyorsunuz. (Soluk renkli kısımlara bakmayın, elde bu harita vardı, temizlemeye üşendim.)

Kerziban ve Kerzik adlarının dağılımı

“Keziban adının yerel biçimidir” diyorlar. Korkarım tersi doğru. Yani ismin aslı Kerziban, Farsçada köklü bir sözcük, İran mitolojisinde göğün dokuzuncu katının adı. İslami söylemde göğün yedinci katının üstünde (sekizinci?) olan Arş-ı A’lâ ile tefsir ediliyor. İran’da halen kullanılır mı bulamadım, ama Hint/Paki Müslümanlarında kadın adı olarak Karzaban ve Karzaman mevcut. “9th heaven, throne of God” demek imiş. Ayrıca tasavvufta en üst mertebelerden birinin adıymış.
Gelelim Kezban’a. Bir kere Kezban değil, açık farkla yaygın yazımı Keziban. Ayrıza Kezziban, Keyziban, Kehziban, Keysüban biçimleri mevcut. Örneklerin üçte ikiden fazlası üç hece ile yazılmış. R sesinin y’ye dönüşmesi ve yitirilmesi Anadolu ağızlarında hayli yaygın bir fenomendir, yani Kerziban’ın Keyziban/Keziban’a dönüşmüş olması öbür türlüsünden çok daha makul. İki hece ile Kezban’ı meşhur eden Muazzez Tahsin Berkand’ın aynı isimli romanı olsa gerek. Bir çeşit My Fair Lady: mazlum köylü kızı şehirde çiçek gibi açar. 1953’te filmi yapıldı, gişe rekorları kırdı, Kezban adını “şehre inmiş köylü kızı” tipolojisine oturtmada baş rolü oynadı.
Biliyorsunuz Arapça kezbân “yalan söylemek” demek. Böyle isim olmaz. Çaresizlikten Farsça ked-bânû (“evin hanımı”) açıklaması bulundu, oradaki d bilinmeyen bir sebeple z olmuş denildi. Lakin bu teorinin de iler tutar bir tarafı yok. Bir kere ked-banu Türkçede keziban değil keyveni olur, yerel ağızlarda kullanılan bir kelime. Sonra o sondaki u’yu ne yapacağız? Durduk yerde ünlü düşmez ki? Hele otuz farklı yazımla 290 bin adet örnek varsa ve hepsinde düşmüş ise orada ciddi bir problem var demektir, öyle şey olmaz.

15 comments:

  1. Annemin teyzesinin adı Kerziban idi. Bizim köyde gençlerden sanırım bir kişiye daha vermişlerdi.

    ReplyDelete
  2. ked-bânû (“evin hanımı”) no, Mardin yöresinde konuşulan dillerde (Süryanice, Kürtçe, Arapça ve çok marjinal olaral Türkçe) = "kæbāni/kæbāniya/kābâniye" =evin hanimi, maharatli anlaminda kullanildigini çok kez duydum.

    ReplyDelete
  3. "Aileleri hakiki Alevi değildi mecburiyetten öyle göründüler desen o da inandırıcı değil. Kimlik saklamaya çalışan kişi Tekaslan, Aşure, Kamber gibi ekstrem isimler seçmez, Ahmet Mehmet gibi kamuflaj isimleri seçer..."

    Burada bir mantık hatası yok mu? Saklamaya çalıştıkları kimlik Alevi kimliği değil, diyelim Ermeni kimliği ise, kör gözüm parmağına Alevi isimleri seçmeleri makul olmaz mı?

    "...kızına da Ağçik adını vermez."

    Burada işler karışıyor tabiî. Baskının veya tartışmanın azalmasıyla, "öz" kültürünü de çaktırmadan ve ufaktan sürdürme çabası denebilir belki - fazla masa başı bir hipotez elbette. Sonraki kuşaklarda herhangi bir Ermenice isim, Ermeni kültürüne bir yakınlık gözlemlemek mümkün mü acaba bu isimde mensubu olan ailelerde?

    ReplyDelete
  4. Malatya/Kuyuncak nüfüsuna kayıtlı 1987 doğumlu Kerziban adında bir tanıdığım var Sevan abi.

    ReplyDelete
  5. My Fair Lady, Audrey Hepburn rol aldığı için güzeldir fakat tekrar çekimdir. Aslı, 1938 yapımı Pygmalion'dur, ki o da G. B. Shaw'un 1913 tarihli aynı isimli piyesinden adapte edilmiştir.
    Pygmalion filmi mühim, çünkü Leslie Howard'ın savaşta ölmeden evvelki son filmlerindendir(diğeri Gone with the Wind). Ayrıca 2. Dünya Savaşı'nın hemen öncesindeki Londra görüntüleri dikkate değer. Bu kaydı iyi→https://www.dailymotion.com/video/x7otwuu

    ReplyDelete
  6. Ben Orduluyum sahilden biraz içeriden merkeze bağlı köydeniz. Bizim ailede kervanı yaşlı kadınlara verilen isimdi. Ama bunlar ailenin en büyük kadını olurdu kocasına da kocaman denirdi.

    ReplyDelete
    Replies
    1. Biz yıllardır keyfanı kelimesini kocakarı diye bilirdik, meğer evin hanımı demekmiş :) sanırım gelini çok olan evlerde evin gerçek hanımını belirtmek için kullanılmış. Bence öyle..

      Delete
  7. Kuranda geçen her kelimeye kutsallık atfedildiği için rahman suresinde tekrarlanan Kezziban (Böyle iken Rabbinizden neyi yalanlıyorsunuz) kelimesi isim olarak alınmış tıpkı aleyna kelimesi gibi. Üstelik ayette "nimet" lafzı geçmediği halde ısrarla ayet "Böyle iken Rabbinizin hangi nimetlerini yalanlıyorsunuz" şeklinde tefsir ve tercüme edildiğinden Anadolu'da yaygın olarak Kezziban kelimesinin nimet anlamına geldiği zannedilir. Bu ismi taşıyan 2 yengem de isimlerinin anlamının "nimet" olduğunu düşünüyor mesela.

    ReplyDelete
    Replies
    1. Rahman suresi. Yanlız orada tükezziban şeklinde geçer. apokrif bir rivayete göre Atatürk de pek severmiş o sureyi.

      Delete
  8. İddialı ama hesaba katılmayan bir şey var, Tükezziban/Tükezban isminin varlığı (bahsedilen ayet: فَبِأَىِّ ءَالَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ). Kerziban'ın Kezban'a dönüşüp Kuranik anlam uydurulup daha sonra oradaki versiyonunun ücra doğu köylerinde kayda düşmesi düşük olasıklı olayların kombinasyonu.

    ReplyDelete
  9. Dengbej:

    Karzaban ve Karzaman'a kadar kazimissiniz ama Karzaman'da neden durdunuz?

    Karzaman <- Kar-azman <- Kar asman'dan geldigi asikar.
    Asman'nin gök manasina geldigini herkes biliyor.
    "Kar" galiba "guclu" "kuvvetli" yada "koruyucu" manasina geliyor ki, "en ust gogu Koruyan melek" manasina geliyor olabilir.

    Ked-banu= Kebanu=Kebani=Kevani Kurtcede kullanilan eski bir Kurtce/Farsaca (Aryanca) kelimedir. "Ke" Zazaca'da "ev" manasinda hala kullaniliyor. Kurmanci'de "Kevani" hamarat ev kadini manasi yaninda "es, kadin, zevce" manasinda da kullaniliyor.

    Dengbej

    ReplyDelete
  10. Çok üzülerek ve utanarak söylüyorum ki bizde (Doğu anadolu türkleri) ahçik;ahlaksız,kötü kadın anlamında hakaret olarak kullanılır.

    ReplyDelete
  11. Kürecik'te "Axcık" dağda yetişen bir ot için kullanılır. Kadınlar yaylalardan yemeklere katmak için toplarlardı.

    ReplyDelete
  12. Merhaba Sevan Bey,
    Ninem'in adi İmiş. Tunceli, Ovacik, Birman ( eski adi Eskigedik ) koyu ikametli. Ninem yakin bir koyden bu koye gelin gelmis. Ismin Ermeni ya da Alevi ismi oldugu konusunda bilginiz var midir.
    Tesekkurler

    Gursel Hayal

    ReplyDelete
  13. Varto/Hınıs kökenli biri olarak eskilerden bana söylenen şu ki; üst üste bebek ölümü yaşayan bazı aileler yeni doğan kız çocuklarına Akçik ismini koyarak Azrail'in çocuğu Ermeni sanmasını sağlayıp ölmesini engellemeye çalışırlarmış. Bir çeşit tılsımlı isim olarak kabul edilmiş. Bahsettiğiniz gibi bu isimler Alevi Kürt aileler tarafından verilmiş ve Ermeni kökenleri yok.

    ReplyDelete