Osmanlı'da matbaa neden gecikti?

Matbaa Avrupa’da 1455’te icat edildi. Osmanlı diyarında ilk matbaayı Yahudiler 1490’larda kurdular. Bunu izleyen seksen yılda en az üç Yahudi matbaası kurulmuştu. İlk Ermeni matbaasını Tokat’lı Abgar 1567’de Kumkapı’da kurdu. İlk Rum matbaası 1620’lerde Fener’de açıldı. Arap hurufatıyla ilk matbaayı Macar asıllı İbrahim Müteferrika 1727’de İstanbul’un Çarşamba semtinde hayata geçirdi.

Üç türlü tepki düşünebiliyorum.

1. Bu Türkler geri mirim. Yobazlık. Ne varsa gene ekalliyetlerde var.

2. Yalandır, Batı yalakalığıdır. Matbaayı atalarımız olan Uygur Türkleri keşfetti.

3a. Enteresan. Neden en düşük sosyal statüde olan Yahudiler ilk, onların bir kademe üstü sayılan Ermeniler ikinci olmuş? Gayrimüslimlerin en itibarlısı sayılan Rumlar neden o kadar beklemiş? Egemen sınıf olan Türkler neden en sona kalmış?

3b. Enteresan. 16. yy’da Türkler İtalya’nın her şehrinde ve diğer Avrupa şehirlerinin birçoğunda aktif olarak varlar, Venedik’te hanları da var. Binlerce Avrupalı dönme Osmanlı devletinin her kademesinde görev almış, paşa ve sadrazam olmuş, aralarında her iki kültüre ciddi ölçüde vakıf olanlar var. Matbaanın Avrupa’da yarattığı devrim sır değil, en geç 1470-1480’lerde ayan beyan bilinen bir gerçek. Farkına varmamaları mümkün mü?

3c. Enteresan. Nihayet adım atmaya karar verince işi neden Latince bilen ve İstanbul’un Frenk çevreleriyle yakın ilişkileri olan bir Macar dönmesine yıktılar? “Yürürse iyi, yürümezse ‘biz tanımayız, vay gavur’ deyip asarız” diye mi düşündüler?

*

Daha düşünüyoruz. İmparatorluk yönetmek gibi bir derdi olanın dünyaya bakış açısı ile Kumkapı’da matbaa kurup İncil satmak ve/veya soydaşlarını irşad etmek olan birinin bakışı aynı olabilir mi?

İtiraz edecekler: Devletse Avrupa’da da devlet vardı, onlar matbaaya direnmedi. Soralım: Oradaki devletle buradaki devlet aynı cins miydi? Ufak bir silahlı azınlığın 72 benzemez milleti yönetmesi ve vergilendirmesi için neler yapması gerekir? Matbaa kurup İncil satan esnafın zihniyeti ile Avrupa devletlerinin zihniyeti, zaman zaman çatışsa da sonunda bağdaştı. İmparatorluğunki ile bağdaşabilir miydi? Ayrıca unutmayalım: Gutenberg’in matbaayı icat ettiği Mainz[1] ile, matbaanın asıl büyüdüğü yer olan Venedik devlet bile değil, haritada birer delik. Devletleri çökertme potansiyeline sahip bir keşif[2] olan matbaanın oralarda doğması tesadüf mü?

Devam edersek derya gibi konulara yelken açarız. Halk arasında “yobazlık” diye tanımlanan İslam dininin SİYASİ işlevi neydi? Osmanlı devletinin sınıfsal altyapısı neydi, matbaanın reddedilmesi bu yapıya nasıl hizmet etti? Vs. Yorucu sorulardır. O yüzden ilk iki açıklama insanlara daha sempatik gelir.

---

[1] Mainz Batı Almanya’da bağımsız piskoposluk statüsüne sahip üç şehir devletinden biriydi (diğerleri Trier ve Köln). Feodal sistemin dışında doğrudan imparatora bağlıydı; yani fiiliyatta kimseye bağlı değildi.

[2] Potansiyeli vardı, sonuçta devlet otoritesini pekiştiren bir araç oldu. İnternet de öyle olacağa benzer.