Thursday, February 21, 2019

Kilikya kralına kimler biat etmiş

Dünkü yazının dipnotunda verdiğim linki epey kişi ziyaret ettiğine göre biraz daha bilgi vermemde yarar var demektir.
Önce yazar. Sımpad Sparabed veya Smbat Konestabl (“Kumandan S.”) adıyla tanınan zat Mersin’in dağında şimdiki adı Çandır kalesi olan Paperon kalesinin beyi, Kilikya Ermeni hükümdarı 1. Hetum'un kardeşi. 1247’de ve tekrar 1254’te elçi olarak Karakurum’a gidip Moğol hanı Möngke ile görüşmesi ünlü. Hanın akrabası olan bir Moğol hatunla evliliğinden Tatar Vasil adlı bir oğlu olmuş. Kıbrıs kralı ile Latince yazışması mevcut. 13. yüzyıl olaylarıyla ilgili elimizeki en kapsamlı kaynaklardan biri olan (Ermenice) vekayinamesini 1274 yılına kadar getirmiş.  
Vekayinamenin en ilginç pasajı, 1198 (veya 1199) tarihinde Rupenyan sülalesinden 2. Levon’u “Ermeniler kralı” olarak tanıyan ruhani ve askeri şeflerin listesi. Belli ki resmi bir tutanaktan iktibas edilmiş. Kilikya ülkesinin siyasi yapısı ve yer adları açısından bir hazinedir. Son yüz elli yılda sayısız analiz ve makaleye konu olmuştur. Ben de derleyebildiklerimi size aktarayım.
Listede önce başpiskoposlar, sonra piskoposlar, son olarak da sivil beyler gösterilmiş. İlk grubun sıralama mantığı açık değil; ikinci ve üçüncüsünde doğudan batıya coğrafi sıra izlenmiş. 
Sol kolonda vekayiname metninin İngilizce çevirisini verdim; özel adlar klasik Ermenice değerlere göre aktarılmış. Ermenice harflerin transkripsiyonunda kullandıkları kesme işaretlerini yok sayın bitsin. Sağ kolonda benim notlarım var; Batı Ermenicesi telaffuzunu tercih ettim.
Not 1: Din adamlarının adlarının tümü ile diğer kişi adlarının çoğu Ermenice. Fakat bazıları Rumca, daha doğrusu Rum Ortodoks mezhebine ait adlar (Kostans, Nikifor, Mixail, Xrisofor). Epey sayıda Katolik Frenk adı (Henri, Baudoin, Tancred, Robert) ile Ulukışla’da muhtemelen Müslim olan bir Şehinşah görülüyor. Belli ki çeşitli din ve mezheplere mensup yerel egemenler, Ermeni kilisesinin onaylayıp kutsadığı bir siyasi oluşumda yer almayı tercih etmişler. Ulukışla’daki vatandaş eğer sahiden Müslim ise, belki kuzeyinde Konya Selçuklularının 1180’lerden beri hızla artan gücüne karşı güneyindeki Ermenilerle ittifakı ehveni şer saymış.
Bu önemli bir gözlem, çünkü aynı beylerin veya benzerlerinin, aynı dönemde ve hemen sonrasında Türk-İslam ittifakı içinde nasıl yer aldıklarına dair de bir fikir veriyor.
Not 2: Listedeki iki isim, Kudüs ve Antakya başpiskoposları, yerel bir egemenliği temsilen değil siyaset-üstü kurumların temsilcisi olarak yer almış görünüyor. Kudüs bu tarihte Selahaddin Eyyubi’nin oğullarının hükmü altında olduğuna ve Kudüs başpiskoposunun onlardan izinsiz katılması mantıksız olacağına göre, Eyyubilerin bu oluşuma en azından sıcak baktıklarını düşünmek gerekiyor. Belki onlar da Konya Selçukluların artan gücüne karşı bir Ermeni tamponu oluşturmayı faydalı görmüşlerdir.
Hatırlayalım ki bu olaydan beş veya altı yıl sonra Bizans çöküp Latinlere teslim olacak, hemen ardından Selçuklular Antalya ve Alanya’yı zaptedip Doğu Akdeniz dengelerini altüst edecekler.

Lord Dawit' archbishop of Mamsuestia and head of the blessed congregation of Ark'akaghni
Antik Mopsuestia, şimdi Adana’ya yakın Yakapınar (Misis) kasabası. Arkagağni (Şahbalut) manastırı kasabanın 9 km güneyinde harabedir.
Lord Grigoris archbishop of Kapan (Kapnun) and head of Areg/Aregni
Maraş Andırın ilçesinin eski merkezi olan Geben kasabası. Arekni Manastırı genellikle Süleymanlı (Zeytun) yakınında gösterilirse de bu doğru olamaz.
Lord Yovhane's archbishop of Sis and head of Drazark
Kozan ilçe merkezi. Trazark manastırı kasabanın 3 km kadar kuzeyindedir.
Lord Minas archbishop of the holy city of Jerusalem
Kudüs. Bu tarihte Selahaddin Eyyubi oğlu sultan el-Efdal hükmünde.
Lord Yuse'p' archbishop of Antioch and head of Yisuank'
Antakya.
Lord Kostandin archbishop of Anazarb and head of Kastaghon
Kozan’a yakın Anavarza (Dilekkaya) kalesi ve kenti. Kastağon manastırının yeri belirsiz.
Lord Vardan archbishop of Lambron and head of Skewr'a
Mersin Çamlıyayla (Namrun) ilçesi. Skevra manastırı kale yakınında harabedir.
Lord Setp'anos archbishop of Tarson and head of Mlich
Tarsus. Mliç Manastırının yeri belirsiz.
Lord T'oros bishop of Selewkia
Hatay Samandağı DEĞİL, Silifke DEĞİL. Belki İslahiye (antik Nikopolis Seleukidon).
Lord Astuatsatur bishop of Metsk'ar
Maraş Çakırdere köyü Güredil Kalesi?
Lord Yohane's bishop of Sanvilank'
?
Lord Ge'org bishop of Andriasank'
Maraş Andırın ilçesi veya Maraş Yolyanı (Anabat) köyü
Lord Kostandin bishop of Yohnank'
?
Lord Grigor bishop of P'ilpposeank'
?
Lord Step'anos bishop of Berdus
Maraş Ağabeyli (Bertiz/Bertuz) kasabası.
Lord Mxit'ar bishop of Inkuzut
Maraş Engizek dağı, Çağlayancerit
The prince of Baghras Adam
İskenderun’a yakın Ötençay (Bağras) kalesi
The prince of Chker Hostius (O'stn)
Hatay, Payas-Dörtyol yöresi
The prince of Hamus Arewgoyn
Osmaniye Çardak Kalesi
The prince of Sarvandik'ar Smbat
Osmaniye Hasanbeyli ilçesinde Kalecik (Savrankale) kalesi
The prince of Harun Lewon
Osmaniye Düziçi (Haruniye) ilçesi.
The prince of Simanay citadel Siruhi
Osmaniye Kazmaca köyü Babaoğlan Kalesi (Siruhi kadın adıdır).
The prince of Ane' Henri (Her'i)
?
The prince of Kutaf the constable Aplgharip
?
The prince of Inkuzut Baudoin (Paghtin)
Maraş Engizek Dağı, belki Ekinözü tarafı
The prince of T'or'nika Stefn
?
The princes of Berdus Lewon and Grigor
Maraş Ağabeyli (Bertiz/Bertuz).
The prince of Kanch' Ashot
Maraş Çukurhisar.
The prince of Fo'r'no's Aplgharip
Maraş Fırnız/Furnus vadisi
The prince of Kapan Tancred (Tankri) [g209]
Maraş Andırın Geben kasabası
The prince of Chanchi Kostandin
Andırın Meryemçil Kalesi.
The prince of Shoghakan Geoffry (Chof'ri)
Andırın Azgıt Kalesi.
The prince of Mazotxach' Simun
Adana Saimbeyli (Haçin) ilçesi?
The prince of T'il Robert (Ir'o'pert)
Toprakkale (Til Hamdun)?
The prince of T'lsap T'oros
Tumlu kalesi?
The prince of Vaner Vasil the marshal
Adana Gökvelioğlu kalesi.
The prince of Bardzrberd Ge'org
Adana Aladağ (Karsantı) ilçesi, Eğner (Eğnir) yakınında
The prince of Kopitar' Kostandin                                
The prince of Mo'levon Azhar'os
Adana Karaisalı ilçesinde Milvankale.
The prince of Kuklak Smbat
Gülek Boğazı/Kalesi
The prince of Lambron Het'um
Mersin Çamlıyayla (Namrun)
The prince of Lulwa Shahinshah
Ulukışla ilçesi (Yunanca Loulon, Türkçe aslı belki Lulukışla)
The prince of Paper'o'n Bakuran
Mersin Toroslar Çandır kalesi
The prince of Askur'as Vasak
Mersin kuzeyi ile Ulukışla arasında belirsiz yer
The prince of Manash Het'um
Tarsus Beylice (Manaz)
The prince of Berdak Mixayl
?
The prince of Pr'akana Tigran
Silifke Demircili (antik İmbrogion).
The prince of Siwil O'shin
Mut Mavga Kalesi (veya Alahan)
The prince of Kur'iko's Simun
Mersin Kızkalesi (Görgös, antik Korykos).
The prince of Selewkia and Punar' Kostants'
Silifke ve Gülnar Örenpınar.
The prince of Sinit and Kovas R'omanos
?
The prince of Ve't and Ve'r'ısk Nikefo'r'n
Karaman Sarıveliler ilçesinde Göktepe (Fariske) ve Işıklı (Fet) köyleri.
The prince of Lavzat and Timitupo'lis Christopher (Xr'so'f'o'n)
Karaman Kirazlıyayla (Lafsa) ve Ermenek Katranlı (Dindebol)
The prince of Manio'n Lamo's Zher'manik and Anamur' Halkam
Lamos = Mersin Erdemli yakınında Limonlu. Anamur?? (Başka Lamos veya başka Anamur olmalı)
The prince of Norberd and Ko'mar'tas the sebastius Henri (Her'i)
Silifke'de Tokmar Kalesi & (Yeşil)Ovacık
The prince of Ando'shts and Kupa Baudoin
Antalya Gazipaşa Endişegüney köyü (antik Antiochia ad Cragus)
The prince of Maghva and Sik and Palapo'l Kyr Isaac (Ker'asak)
Mağva = Mut Alahan (Malya)
Palapol = Mut Değirmenlik (Balabolu)
The prince of Manovghat and Alar Mixayl
Manavgat ve Alara kalesi
The princes of Lakr'awen Kostandin and Nikifo'r'
?
The prince of Kalano'no'r'soy Ayzhutap the blessed Sop'e' and Naghlo'n Kyr Vard (Ker'vard)
Kalonoros = Alanya. Ayjudap = Aydap limanı (antik İotape). Surp Sope = Ayasofya (antik Kolybrassos). Naulon = Mahmutlar.

16 comments:

  1. Sevan abi, "The prince of Ve't and Ve'r'ısk Nikefo'r'n" maddesindeki "Ve't" --> "Fet", "Ve'r'ısk" da --> "Fariske" olabilir mi? Fet köyünün yeni ismi Işıklı, Fariske kasabasının da Göktepe, bunlar komşu yerleşim birimleri. "Pharax/Fariske/İsauria Bölgesinde Bir Kale Kent" adıyla bir kitap var, bölgedeki Köristan'da yer yer hala okunabilen kaya yazıtları mevcut.

    ReplyDelete
  2. Baba tarafım Ulukışla'nın ona yakın bir köyünden. Bildiğim kadarıyla Doğu Roma devrindeki Loulon bugünkü Ulukışla kasabası yerine onun bugünkü Hasangazi köyü tarafındaymış. Bugünkü Ulukışla'nın bulunduğu yere ne zaman ve neden taşındığına dair bir bilginiz var mı? Ayrıca ismi Türkçede ne zaman ve hangi evrimlerden geçerek Lola'dan (ya da Lula) Ulukışla'ya dönmüş? Bugünkü yerine taşınmadan sonraki bir dönemde mi?

    ReplyDelete
    Replies
    1. Bu konu hakkında hala tatmin edici bir cevap bulabilmiş değilim. Cevap veren olursa sevinirim.

      Delete
  3. Bence kilikya kralina bir biat yok. Anadolu icin tarihin en keskin donum noktasi sayilabilecek bir donemde ermeni kralinin o doneme gore yaptigi bir diplomatik manevra. Eli cok zayif oldugu icin birkac yuzyil sonra anadoludaki nisbi ermeni hakimiyeti bir daha donusu olmamak uzere tarihe karisiyor maalesef. Sonuc olarak bakarsak yaptigi hamlelerin ermeni halki nedzinde zararli sonuclar dogurdugunu goruyoruz.

    ReplyDelete
    Replies
    1. Olabilir, bir bakıma.

      Doğuda imparatorluklar çağı 10. yy başlarında kapanır, yoğun bir parçalanma ve feodalleşme çağı başlar. Son derece üretken ve canlı bir çağdır. Şehirler sayıca artar ve büyür, ekonomi gelişir, kültür canlanır ve çeşitlenir. Arap, Türk, Kürt, Frenk-Latin, Rum, Ermeni, Gürcü beylikleri amip gibi çoğalır. Üniversite ve medrese canlanır; talebe, tüccar, derviş, sanatkâr sıfatıyla şehirler ve ülkeler arası seyahat muazzam artış gösterir.

      14. yy ortasından itibaren bu süreç kapanacak, önce Memluk-Akkoyunlu-Osmanlı, sonra sadece Osmanlı imparatorluk çağını yeniden tesis etmeye girişecektir.

      1198 tarihli biat belgesi bence o feodalleşme çağının bir tür özeti ve zirvesidir. "Ne olabilirdi de olmadı, olamadı" sorusunun son derece zarif bir nümunesidir. "Zayıf devlet- konfederal ve çok etnili yapı - hakem rolünde kilise" diye özetlenebilecek bir yapının belgesidir. Yürüseydi burası İsviçre olur muydu? Kim bilir?

      Delete
    2. Ben yine de biat yok diyorum. Biattan ziyade donemin kuresel ve bolgesel guclerinin (mogol, selcuklu, bizans, eyyubi, hacli, vs ) ermeni krallariyla kurmus olduklari donemsel ittifakin sozkonusu oldugunu goruyorum. Bu ittifak tarihin kirildigi o donemde bircok yerde olmustur muhakkak . Kilikya ermeni kralligi cografyasi o donem tarihinin birnevi bir hollandasi almanyasi ya da japonyasiydi haluhazirda. En cok uzuldugum noktada budur. Anadolunun 13. Ya da 14. Yydan itibaren giderek tarihin karanligina dogru sapmasidir. Burda ermeni halkinin bir sucu var midir? Kesinlikle hayir.

      Delete
    3. Dönemin küresel güçlerinin feci surette kontrolü elden kaçırdığı bir dönem gibi geliyor bana. İnisyatif yerel beylerin baş döndürücü bir hızla değişen ittifak ve çatışmalarında. Büyükler bunlara ayak uydurup pozisyon kapmaya çalışıyor. Ne Bizans, ne Selçuklu, ne de (kısa bir fırtınadan sonra) Moğol duruma hakim.

      Biat ne ki? Birinin hükümdarlığını resmen ve alenen tanıdığını bildirme demek. Verdiğim belge kelimenin en klasik manasıyla bir biat kâğıdı. "Eyvallah, sen kralsın" demişler.

      Ne Bizans ne Osmanlı asla böyle bir kağıda ihtiyaç duymamış (1810'lardaki Sened-i İttifak hariç belki). Kağıt imzalatıyorsa olay şartlı bir itaat demek ki, iş sözleşmesi. "Güç bizde, seni patron seçtik" demişler.

      Delete
  4. Nişanyanmaps uzun süredir güncellenmiyor. Neden?

    ReplyDelete
    Replies
    1. Online'da aşırı veritabanı kullanımına itiraz ettiler, bir iki defa site çöktü. Ben de lokalde çalışmaya karar verdim. Şimdi ayda bir topluca upload ediyorum. Günde ortalama 250 update hızıyla ilerliyoruz.

      Delete
    2. Nişanyanmaps bir nimettir. O siteye birşey olmasın.

      Delete
  5. Sevan Bey merhaba, Listede Manavgat Beyinin adı "Mixayl". Bir Rum Ortodoks olduğunu anlıyorum. Ancak, Komşu Alanya Beyinin adından bir Ermeni olduğu anlaşılıyor. Manavgat tam Kilikya Ermeni Krallığının sınırında gibi, hiç bu krallığa dahil odu mu? Bir de internette Manavgat adının kökeninin Ermenice olduğuna dair açıklama var, ki ismin içerdiği sesler de bunu mümkün kılıyor. Manavgat isminin kökenine dair herhangi bir bilgiye rastladınız mı? Selamlar, saygılar.

    ReplyDelete
    Replies
    1. 1. Bizans kaynaklarında 6. yy'dan itibaren anılan Manaua kenti şimdiki Akseki-Kepez'dir. Nehir ve diyar adı oradan gelmiş olmalı. +ğad ekinin anlamı hakkında bir fikrim yok. 'Manawa' tabii çok ilginç bir ad. Rumca değil, antik Batı Anadolu dillerine de benzemiyor. Bugünki Manav etnonimini VE çok eski olan Manawas-kerd (Malazgirt) kent adını anımsatıyor.

      2- Kyr Vart adıyla geçen kişi tüm modern kaynaklarda Kalonoros = Alanya beyi olarak anılır. Oysa bu metinde gayet net, "Kalonorosu Ayjutap" demiş, yani Kalonoros'a bağlı Ayjutap. Şimdi Alanya-Gazipaşa sınırında olan İotape = Aytap adlı yer olması lazım.

      3- "Krallığa dahil oldu mu?" yani biat etti mi? Bu metinden görüldüğü kadarıyla 1198'de biat etmiş. 1199'da ne yaptı Allah bilir.

      4- Kyr Vard'ın ne millet olduğu çok net değil. Vard şüphesiz Ermenice bir sözcüğe benziyor, ama "gül" diye bey adı biraz tuhaf. Ayrıca neden Kyr, Rumca bir unvan? Ayrıca Naghlon nedir çözemedim.

      Delete
    2. Aha. Manaouátai = "Manaua'lılar" ??

      Delete
  6. Çok teşekkür ederim açıklamalarınız ve tüm emekleriniz için

    ReplyDelete
  7. dörtyol(hatay) esasen eski bir ermeni kasabası ve ermenice adı da Chork Marzban.bu bölgede bilinmeyen bir yer diye belirttiğiniz Chker Hostius (O'stn) burası olabilir mi?

    ReplyDelete