Hintavrupa battı mı?

Hintavrupa araştırmaları konusunda, vatanmillet sosuna bulanmış bir kafa karışıklığının hüküm sürdüğünü görüyorum. Konuya biraz açıklık getirmeye çalışayım.

1.

“Hintavrupalılar” denilen kavim (eğer varsa) Avrupalı değildir. Yaygın görüşe göre Batı Avrasya’da, Karadeniz kuzeyi ile Hazar Denizi arasındaki sahada yaşamıştır. Son zamanlarda ilgi gören bir teze göre daha önceki bir devirde Anadolu kökenli olabilir.

2.

Yayılan şey kavim yahut “ırk” değildir. Dildir. Bunlar ayrı ve alakasız iki nesnedir. Tarih boyunca diller nadiren göç yoluyla, fakat hemen her zaman siyasi egemenlik yoluyla yayılmıştır. Dil, öğrenilen bir şeydir. Toplumlar egemen olan ya da “üstün” sayılan topluluğun dilini benimserler. Örneğin Peru ve Bolivya halkları yüzde doksanı aşan oranda Amerika yerlisidir, ama İspanyolca konuşurlar. Haiti halkı yüzde yüze yakın oranda Afrika kökenlidir, ama Fransızcadan türeyen bir dil konuşur. Türkiye halkı yüzde altmış-veya yetmişleri bulan bir oranda yerli, yüzde yirmileri bulan bir oranda Slav, Kafkas, Çingene ve Arap kökenlidir. Ama Türkçe konuşur.

Hintavrupa dilinin çeşitli lehçeleri de egemenlik ve asimilasyon yoluyla yayılmıştır. Sinhali dili konuşan Sri Lankalılar kara derilidir. Vaktiyle Toharca konuşan Orta Asyalılar muhtemelen çekik gözlü idiler. Buna rağmen, İzlanda diliyle eş kökenli olduğu şüphesiz olan diller konuştular ve konuşurlar.

3.

Hintavrupa dilinin yayılışı iki önemli teknolojik gelişmeyle eş zamanlıdır; muhtemelen onların sonucudur. İlki MÖ 7000’lerden itibaren Anadolu’dan dünyaya yayılan hububat tarımı ve köy yaşamıdır. İkincisi MÖ 3000’lerden itibaren Batı Avrasya’dan dünyaya yayılan at kültürüdür. Bunlar modern çağda Batı Avrupa’da yaşanan sanayi devrimi kadar büyük devrimlerdir. Devrimi yapanlarla henüz yapmayanlar arasında muazzam bir güç dengesizliğine yol açmışlardır. Tıpkı sanayi devrimi gibi ufak çaplı birtakım nüfus hareketlerine sebebiyet vermiş olabilirler. Fakat egemenlik dengesinde yarattıkları değişim çok daha büyüktür.

(Not 1: Köy ve aşiret düzeyini aşan bir askeri güç projeksiyonu – ve dolayısıyla devlet – ancak at sayesinde mümkün oldu. Atı tanımayan imparatorluklara ancak Amerika kıtasında rastlıyoruz. Onlar da Avrupalıların atlı birlikleri karşısında hiç direnemeden dağıldılar.

Orta Asya kavimlerine özgü büyük çaplı hayvancılığa dayalı konargöçer yaşam tarzı da at – veya deve veya eşdeğer bir uzun mesafe yol aracı – olmadan mümkün değildi.)

(Not 2: Tarım ve köy hayatı Anadolu ile Avrupa’nın kuzeybatı ucu arasındaki 3000 küsur kilometreyi yaklaşık 4000 yılda katetmiş görünüyor. Bu her kuşakta yaklaşık 25 km yayılma demektir. Yavaştır. Öyle sürüler halinde büyük göç düşünmeyin. Her kuşakta bazı öncüler, at-öncesi köy yaşamının azami ufku kadar bir mesafeye yol almış olmalı. O süreçte yerli avcı ve toplayıcı kabilelerin kadınlarını çaldıklarını, belki bazı avcı-toplayıcı topluluklarına tarımsal yaşamı ve köylü dilini öğrettiklerini, bu suretle ecdat dilinin bir türevini İskoçya’nın uzak ucuna dek taşıdıklarını varsayabiliriz.)

4.

Dilbilimcilerin Hintavrupa hayranlığı haklı nedenlere dayanır. Hintavrupa dilleri arasındaki ses ve gramer eşdeğerliklerinin keşfi ve bunlardan hareketle beş bin yıl önce ölmüş olan Anadilin kurgulanması, 19. yy başlarında Grimm kardeşler ve Franz Bopp’tan başlayan muazzam bir kolektif çabanın ürünüdür. On binlerce insan iki yüzyıl boyunca geceli gündüzlü emek vermiş, tartışmış, eleştirmiş ve eleştirilmiş, hayret verici güzellikte eserler ortaya koymuştur. Aralarında bunu milli ve vatani saiklerle yapanlar varsa da marjinaldir; onlardan kalıcı eser veren azdır. Büyük çoğunluk, bilinmeyen bir kıtayı keşfetme heyecanı ve hedefe rakiplerinden önce varma azmi dışında saik gözetmeden hareket etmiştir. Değerli insanlardır. Hataları elbette vardır. Ama hataların acımasızca eleştirilmesine imkan veren kurumsal mekanizmalar ve tartışma kültürü de vardır. Bunlar sayesinde bilgi başdöndürücü bir hızla üreyebilmiş, iki yüz yıl önce hayal bile edilemeyecek ufuklara yelken açabilmiştir.

Hintavrupacılarla kıyaslanacak kalitede fakat çok daha küçük çapta çalışılan diğer alan Sami dilleridir. Yahudiler ve Oryantalistlerin iki gettosu dışına çok çıkamadığı için cılız kalmıştır. Ama o dar sahada iyi eserler vermiştir.

Uralist ve Altayistlerin dilbilimdeki başarıları, bu ikisinin yanında, gerek hacim gerek kalite açısından devede kulaktır. Bunun nedenleri kısmen konjonktürde, kısmen de objektif verilerde aramalıyız. Bir kere, ciddi akademik geleneği olan ülkelerde Ural ve Altay araştırmalarına ayrılan bütçe ve kadrolar Hintavrupa araştırmalarına ayrılanın taş çatlasa yüzde biridir. Elde edilen ürün de ister istemez bununla orantılı olacaktır. Yanısıra, incelenecek malzemenin niteliği ve hacmi de farklıdır. Bir yanda çok geniş coğrafi alana yayılmış, bir sürü farklı dilde kökü 3000 yıl önceye giden zengin bir yazı mirası (ve filoloji geleneği) vardır. Öbür yanda yazılı malzeme kısıtlı ve nispeten yakın tarihlidir. Akraba diller sayıca azdır, olanların çoğu doğru dürüst belgelenmiş değildir. Türkçe özelinde, akrabalığı tatmin edici bir şekilde kanıtlanmış ve ayrıntılandırılmış başka dil yoktur. Bu koşullarda dünyanın en akıllı dilcilerini de işe koşsan, milyarlar da döksen, elde edeceğin sonuç maalesef sınırlı kalmak zorundadır.

Maalesef diyorum. Elbette isterim yaşamımın büyük bölümünü adadığım dilin sırları aydınlansın, bilinmeyen kıtaları keşfedilsin, Grimm ve Bopp yahut Schleicher, Brugmann, Verner, Saussure, Benveniste, Pokorny, Dumézil, Watkins kalibresinde bilginleri çıksın, ufuk açıcı, nefes kesici eserler ortaya koysunlar. Keşke! Ama yok. İstediğin kadar hamaset parala, istediğin kadar elalemin önyargılarına lanet oku, fayda etmez. Demagojiyle, palavrayla bilginin yokluğunu telafi edemezsin.

Bilgi, emekle ürer. Bunun için, evet, bütçe ve kadro gerekir. Onun kadar önemlisi, a) ideolojik angajmanlardan arınmış özgür araştırma ruhu, b) eleştiriye dayanıklı bünye, ve c) emeği ve bilgiyi takdir etme edebi gerekir. Bunlar olmadan bilgi yolunda arpa boyu yol alamazsın. Ya da Türkiye’de son yüz yılda aldığın kadar yol alırsın, ki arpa boyundan azdır.

5.

Hintavrupa araştırmalarının günümüzde tıkandığına ya da teorik altyapısının iflas ettiğine ilişkin bir belirti görünmüyor. Aksine, her zamankinden daha canlı ve üretkendir. Her yıl binlerce doktora tezi yazılıyor; enfes sözlükler ve derlemeler yayınlanıyor; teorik altyapı derinleşip olgunlaşıyor; dil araştırmaları arkeoloji ve genetik alanındaki muazzam gelişmelerle besleniyor.
En ciddi teorik itirazlar geleneksel soyağacı (şecere) modeline yöneliktir. Yeni bir şey değildir. Diller arası yatay etkileşimleri vurgulayan dalga modeli (Wellentheorie) 19. yy’dan beri vardı; son yıllarda gene canlılık kazandı. Yepyeni teorik açılımlara kapı açması mümkündür. Ama bundan “Hintavrupa teorisi zorda” sonucunu çıkaranların, “evrim teorisi yanlışlandı” ya da “atayistler bunu da açıklasın” türü cahilce safsataları pazarlayanlardan pek farkı yok korkarım.

6.

Proto-Hintavrupaca ile erken Türkçe arasındaki irtibat, bir düzine sözcükteki ilgi çekici benzerliklerden ibarettir. Bunları açıklayan derli toplu bir teorik model henüz ortaya konamamıştır. Eğer alıntı varsa her iki yönde olabilir; bilinmeyen üçüncü dillerden ortak etkilenme de olabilir. PHA ile Proto-Türkçe arasında bunlardan öte bir akrabalık bulma çabaları şimdilik bulutlardan fal okuma düzeyinin ötesine pek geçememiş görünüyor.

Ortak köken bir gün ortaya çıkar mı? Çıkabilir elbette, imkansız diye bir şey yok. Fakat yirmi yıl boyunca konuya zaman zaman vakit ayırmış biri olarak ben şahsen çıkacağına çok ihtimal vermiyorum. Tüm dillerin tek kaynaktan türediğini – yani insanoğlunun dili sadece bir kez keşfettiğini – varsayarsak, tüm dillerin bir düzeyde akraba olduğunu kabul etmemiz gerekir. O zaman, birbirine nispeten yakın coğrafyaların ürünü olan PHA ile Proto-Türkçenin ortak köklerini ısrarla aramak makuldür. Fakat varsayım bence yanlıştır; farklı dil ailelerinin farklı zamanlarda birbirinden bağımsız olarak doğmuş olması teorik olarak mümkündür. Dolayısıyla, doğru dürüst hiçbir sistematik benzerliği görünmeyen iki dil arasında zorla ortak köken aramak için geçerli sebep yoktur. Biri bulur ve inandırıcı kanıtlarla ortaya koyarsa şapka çıkarırız. Ama kırk yıl uğraştıktan sonra hala Sergei Starostin ekolünün faraziyelerinden öteye geçilememişse, hipotezlere aşık olmayı bırakıp daha verimli sahalara yönelmelerini salık veririz.