Türkiye Türkçesi

Türkçede “Türkçe kökenli” sayılan kelimeleri dört kronolojik grupta mütalaa edebiliriz.

ETü: Orta Asya Türkçesinden miras olanlar. Yani 1070’li yıllara dek yazılı kaydı bulunanlar.

OTü: Türkiye Türkçesinin ilk yazılı eserlerinin verildiği y. 1300 yılını izleyen yüz yılda belirenler. Hemen hepsi aynı zamanda Kıpçakçaya, büyük bölümü aynı zamanda Harezm ve Çağatay Türkçesine ait olan bu kümeyi “Orta Türkçe” olarak adlandırıyorum.

TTü: 1400 ile 1924 yılları arasında Türkiye Türkçesinde belirenler. Bu sözcüklerden hemen hiç birinin diğer Türk dillerinde eşdeğeri yoktur. Yaklaşık 1400-1420 yıllarından itibaren Türkiye Türkçesi, diğer Türkçelerden bağımsız bir gelişme çizgisine girmiş görünmektedir.

YTü: 1932-1983 yılları arasında “Dil Devrimi” bünyesinde üretilenler.

Nişanyan Sözlük’te birinci grupta 1417, ikinci grupta 521, üçüncüde 725, dördüncüde 609 sözcüğe yer verilmiştir. Etimolojiyle ilgilenen bir sözlükte problemsiz türevlere, bariz bileşiklere ve deyimlere yer verilmediği için, istenirse bu sayılara daha başkaları da eklenebilir. Ancak oranların çok değişeceğini sanmıyorum.

Aşağıda üçüncü gruptaki 725 sözcüğü görüyorsunuz. Eklektik, hatta tutarsız bir listedir. A) ETü ve OTü köklerden türetilmiş yeni sözcükler ve en az bir öğesi ETü/OTü olan bileşikler, B) yansıma sesler, ünlemler ve ikilemeler, C) kaynağı belirsiz veya kuşkulu olup başka bir dille irtibatı kurulamayan sözcükler gösterilmiştir. Kırk elli kadarı 20. yy’ın ilk çeyreğinde Anadolu ağızlarından yazı diline devşirilmiş sözcüklerdir. Gerisinin Osmanlı döneminde İstanbul dilinde türemiş ya da benimsenmiş sözcükler olduğu varsayılabilir.

abart-, abaza, abuk sabuk, abur cubur, açıkla-, açmaz, adamcıl, adaş, ağıt, ahududu, akıntı, alavere dalavere, alaz, albeni, allak bullak, andavallı, apış, apış-, argın, arkadaş, askı, asma, aşk et-, atak¹, atıştır-, atkı, aval aval, ayla, azal-, azmak, babacan, babalık, babayani, bakım, bakraç, bangır, bar³, barış, basamak, baskı, basma, başbuğ, başlangıç, başlık, batak, bay-, bazlama, be/bre, benimse-, bıcır, bılkım, bıngıldak, bilgiç, bilmece, binek, biricik, birleş-, bitirim, bitkin, bodur, bozgun, böbrek, böcek, bölge, börtü böcek, bulgu, buluntu, buram buram, burcu burcu, burçin, burgacık, burgaç, burgu, büklüm, cadaloz, cavlak, cay-, cayır, cılk, cıvı-, cıvıl, cız, cızbız, cızlam, cibre, cicim, cicoz, cik, cozut-, cumbul, cumburlop, cup, curcuna, cümbür cemaat, çakıl, çakırkeyif, çakma, çakşır, çançan, çapa, çapraş-, çavlan, çekçek, çeki, çekin-, çekmece, çel-, çelenk, çelim, çent-, çete, çetele, çetin, çetrefil, çığ, çığlık, çıkar, çıkı, çılbır¹, çılgın, çıngar, çıplak, çırçır², çırmık, çıt, çıtır, çiti, çizgi, çiziktir-, çizme, çoluk çocuk, çomar, çopur, çökelek, çökertme, çömez, çüş, dağlıç, daha, dalkavuk, dalya², dalyarak, damla, dan, dangalak, dangıl, darmadağın, dayanık(lı), deh, delişmen, dene-, denizanası, dereotu, derle-, devin-, dır/dırdır/dırla-, dibek, didik, dipçik, dişbudak, dişlek, doğrul-, dokunak(lı), dolandır-, dolaş-, dolayı, dolgun, dolma, dolmuş, domal-, donanım, dondurma, döngel, dönüm, duba, duvak, duygu, dümbük, dürtü, dürüm, düşkün, düşünce, düttürü, düzmece, ebegümeci, eciş bücüş, edin-, efil efil, eğlence, eğrelti, ekser², ekşimik, elâ, eldiven, elebaşı, emekli, emektar, engel, engin, enikonu, entari, epeyi, ergin, erim, evcimen, evelek, ezgi, fanfinfon, faş², fellik fellik, fes, festekiz, fıkır, fıldır, fır, fırıldak, fıs, fıskiye, fış, fışkır-, fingirde-, fink at-, fiske, fiskos, fos, fosur, gacır, gaga, geçim, geçin-, gelberi, gele, gelecek, gelir, geliş-, gevele-, geven, gezgin, gezinti, gıcır, gıdak, gıdık, gık, gır, gırgır, gırla, gırtlak, gider, gidişat, gitgide, gocun-, goygoy, göçebe, gölet, görenek, görgü, görkem, götlek, götürü, gözde, göze, gözenek, gözleme, gözlük, guguk, gulgule, gurk, güdük, gündelik, güney, güneyik, gürgen, güvez, habire, haldır, ham halat, haminne, hamut, hap², hapaz, hapşu, har², hatıl, hav¹, hav², havlu, havut, haydi, hayhay, haylaz, hayta, heyamola, hık, hım, hımbıl, hırpala-, hırt, hış, hışır, hin¹, homur, hop/hoppala, hoppa, hor², horozbina, hoşt, hödük, ıkın-, ılgıt ılgıt, ılıca, ılıman, içerle-, içerlek, içkin, imece, isot, işgüzar, izci, kabara, kaçamak, kahvaltı, kakır, kalcı, kaldırım, kalıntı, kalkın-, kama, kanıksa-, kapalı, kaparoz, kapatma, kaplıca, karağı, karavana, kargın, karık, kasnak, kaşıkçıl, katakulli, katla-, katmer, kavlağan, kavlak, kavşak, kaydırak, kaykıl-, kaynak, kaypak, kaytan, kekeme, kelepir, keleş, kem küm, kepenk, keser, kesim, kesinti, keskin, kesmik, kıkır, kıkırdak, kılıbık, kımıl¹, kıpır, kıraç, kıranta, kırbaç, kırçıl, kırıt-, kırt, kıs kıs, kış², kıtık, kıtır, kıtlama, kirkit, kocaman, kokla-, kokoz, kolla-, kolluk, kopça, korkuluk, kotan, kovan, koyak, kozalak, köken, kökez, köle, kösemen, kubat, kumsal, kurdeşen, kurnaz, kurum², kuruntu, kuşane, kuşku, kuytu, küçümen, kürtün, lak lak, lakırdı, langır, langırt, lap, lapa, lazut, lenduha, lığ, lık, lokum, lolo, lop¹, loş, lüp, malak, manav, mangiz, mankafa, mantı, marsık, martaval, maslak, mavna, melez, mışıl, mıymıntı, mız, mızık, minder, miralay, musluk, mutlu, nasıl, nobran, obruk, oklava, okunaklı, olağan, ora, orostopollu, ovuştur-, oyala-, öbek, öcü, ödlek, öteki, özdek, özen, özle-, paçoz, paldır küldür, parıl, parpulla-, pasaklı, paspas, pat², patla-, patlangıç, peh peh, peki, pekiş-, pepe, pırıl, pırtık, pısırık, pıt, pinti, pisi¹, pişti, pohpoh, ponpon, pos bıyık, pörsü-, puhu, püskü, rap¹, saçma, sağanak, sağla-, sağlam, sağlıcak, sakağı, saklambaç, salak, saldır-, salgın, salta, sapık, sapır, sargı, sarkıntı, sarman, sarmaşık, sarpun, sarsak, savsakla-, saya, saygı, sayı, seki², sepele-, sepi, serdengeçti, seren, sergen, sevimli, sezgi, sıcak, sığla, sıkılgan, sıkıntı, sırıl sıklam, sırıt-, sırtar-, sıva, sıvazla-, sıvış-, siftin-, silme, sinsi, sis, sivril-, soluk¹, soluk², soymuk, sölpü-, söve, sözcük, sulak, suna, sundurma, sunturlu, sus-, suvat, süklüm püklüm, sümsük, sünepe, sürek, sürfe, sürgü, sürgün, sürükle-, sürüm, sürünceme, süs, sütlaç, süzgeç, şabalak, şak, şakı-, şaklaban, şallak, şamar, şaplak, şapşal, şarkı, şaşkaloz, şayak, şık³, şıp, şıpıdık, şır, şırfıntı, şimşek, şişko, şişman, tabanvay, tafra, tak², takatuka, takım, tangır, tantun, tapşın, taraz, tartakla-, tasımla-, tasla-, taslak, tatar (postacı), tatarcık, tavan, tavla-, tavşancıl, tebelleş, tedirgin, tefeci, tefek, teker, tekerle-, tekin, tekme, telkâri, terelelli, tıka-, tıkaç, tıkız, tıksır-, tın, tın-, tıp², tıpa, tırak, tırkaz, tırlat-, tırmala-, tırtık, tırtıl, tıs, tiksin-, tir tir, tokat, tombul, topaç, topak, toparla-, topla-, toplu, toptan, topyekûn, toraman, tos, tosbağa, toz², tökezle-, trink, tutamak, tutarık, tutum, tüm, tümsek, türedi, türkü, uçarı, uçuk¹, uçurtma, uğraş, uğul, ulan, usturup, utangaç, uydur-, uygun, uzlaş-, ücra, üfle-, üfür-, ürün, üstele-, üstesinden gel-, üveyik, üvez², vakvak, varagele, vıcık, vır, vire, vurgun, yadırga-, yağdanlık, yakala-, yalaka, yalama, yalçın, yalpa, yamak, yamalak, yamrı yumru, yankesici, yanpiri, yapıncak, yaşıt, yatalak, yaygara, yayvan, yazma, yekin-, yeldirme, yelloz, yerleş-, yestehle-, yetkin, yılankavi, yırtmaç, yobaz, yokla-, yolsuzluk, yonga, yordam, yorum, yosma, yudum, yumurcak, yusufçuk, yutkun-, yuvalama, yuvarla-, yüksün-, yüzgeç, zağar, zamkinos, zangır, zar², zebella, zevzek, zeybek, zıbar-, zıbık, zıp, zıpır, zır, zırt, zırtapoz, zirzop, zonk, züppe (725)

Liste Türkiye Türkçesinin “lezzeti” hakkında bence çok net bir fikir verir. Sevimli, esprili, teklifsiz bir dildir. 1930 sonrasının Yeni Türkçesinden farklı bir lezzettir.

Cadaloz... ahududu... alavere dalavere... habire... akrep ve yelkovan... buram buram... cızbız köfte... kıkırdak... lakırdı... pohpohlamak... yumurcak... kılıbık... görgü... çakırkeyif... Bir çeşit Türkçe bunlar. Kamutay, özdekçilik, görüngübilim, çevresel, imleç, eşcinsel, kentsoylu, betimleyici, bunlar da diğer çeşit.

Çakıştıkları noktalar illa ki vardır. Ama tarzın nasıl değiştiğini – ve ne kadar daraldığını – görüyorsunuz değil mi?