Tarh, matrah

Arapça en dallı budaklı etimonlardan biri tarh طَرْح.  Esasen “atmak”, ayrıca “ayırmak, çıkarmak”. Lane sözlüğü “throw away” ve “cast off” demiş, daha pek çok nüansına değinmiş. Buyurun buradan bakın: http://lexicon.quranic-research.net/data/16_T/026_TrH.html

Aritmetikteki çıkarma işleminin Osmanlıcası tarhtır, bilirsiniz. Bürokratik dilde tarhiyat, bir (parasal) tutardan yapılan eksiltmeler, damga pulu, SGK harcı, Hava Kuvvetlerini Güçlendirme Fonu vs. Kendisinden eksiltme yapılan ana tutar da mantıken matrah, ism-i mekan formunda bir türev. Bu sonuncusunu ancak 20. yüzyıl başlarında Osmanlıcada görüyoruz. Modern vergi mevzuatına has yeni bir kavram. Arapçada bu anlamı duyulmuş şey değil.

Arapça tarhın diğer anlamı yaygı, kilim, şilte gibi bir şeyi “yere sermek”. Dolayısıyla matrah “yaygı, atkı, yer örtüsü”. Türkçede bu anlamlar da bolca kullanılmış, yeni uzantılar kazanmış. Bina temeli atmanın eski dilde standart deyimi temel tarh etmek, 'temel atmak' deyimi de oradan direkt çeviri (calque) olmalı. Tezyinat sanatlarında bir çerçevenin bölündüğü geometrik alanların her biri tarh. Mesela Evliya Çelebi’de “mihrābın cānib-i yemīni (sağ tarafı) on tarhdır ve cānib-i yesārı (sol tarafı) dahı aynı şekilde tarh olunmışdır.” Buradan mantıki uzantıyla, bir bahçe veya bostanın bölündüğü dikdörtgen alanların her biri de tarh. Bir tarh maydanoz, iki tarh dereotu gibi.

Batı dillerine giren Arapça sözcüklerin çoğu gibi matrah da İber yarımadasında 12. yy sonu, İtalya ve Fransa’da  13. yy başlarında görülüyor. İspanyolca ve Portekizce almadraque, Güney Fransa’nın o zamanlar güçlü dili olan Provansal dilinde almatrac “şilte, ince bir tabaka pamukla doldurulmuş yer yaygısı”. Fransızcada aynı sözcük materas (modern dilde matelas), İtalyancada materazzo halini almış. İngilizcesi mattress. Yatağa konan döşek, bildiğimiz matrah.

Yine 13. yy’da beliren bir İtalyanca ticaret terimi, tara “tartıda brüt ağırlıktan çıkarılan kap payı”. Fransızca ve İngilizcede tare olarak geçiyor, Türkçede de deniz ticareti dilinde İtalyanca veya Venedikçeden aldığımız çok sayıda ticari terimden biri olan dara. Aslı Arapça tarh “eksiltme, çıkarma”.

İtalyancada 1360’larda beliren iskambil destesinin adı olan tarocchio’nun da oradan geldiğini savunanlar var, ama bundan emin değilim. Frenkçesi tarot olmuş.