Evliya Çelebi'nin Rum'ları

Evliya Çelebi'yi daha önce de okumuştum elbette. YKY'den çıkan 4000 küsur sayfalık düzgün edisyonunu 2014'te Yenipazar Cezaevinde iken daha dikkatli okudum. Bir şey lazım oldukça halâ bakarım. Rum ne demek diye sorulunca gene baktım.

1. Rûm her şeyden evvel Ebülfeth zamanına dek Kostantiniyye’de hüküm süren devletin adıdır. Kayser-i Rûm, tekfur-i Rûm, hükemâ-i Rûm, müverrihan-i Rûm her sayfada olmasa beş sayfada bir mutlaka anılırlar.

2. Kostantiniyye merkezli Ortodoks kilisesine mensup olanlar kefere-i Rûm, taife-i Rûm, millet-i Rûm’dur. Mel’un ve menhus olurlar (lakin mahbûbları pek latiftir). Lisan-ı Yunaniyan üzere kelam ederler. Sadece bu anlamda Evliya çoğu zaman Rum yerine Urum sözcüğünü kullanır. Aşağılayıcı bir sıfattır.

3. Rûm diyarı İslam kültürel geleneğindeki üç merkezi ülkeden biridir. ‘Rûm ve Areb ve Acem’ kalıp deyimi genellikle “bütün (medeni) dünya” anlamında kullanılır. Bazen evrenselliği iyice vurgulamak için bunlara Hind ve hatta Freng eklenir. Sınırları net tanımlanmasa da kabaca Fırat’ın batısındaki Anadolu Rûm’dur. Mesela Adana, Antep yakınındaki Rumkale Rûm’dur, ama Urfa ve Diyarbekir değildir.

a. Tuna’ya kadar Balkanlar da doğal olarak Rûm’dur. Mesela Orhan Gazi zamanında gemilerle ‘Rûm tarafına’ geçilip feth olunmuştur. Fakat Rûm deyimi genellikle Anadolu için kullanılır, Balkanlar için Rûm Eli tercih edilir.

b. Özellikle İran ve Mısır seyahatlerinde, ya da o ülkelere mensup insanlarla muhatap iken Evliya kendi ülkesinden Rûm adıyla söz etmeyi tercih eder. Tebriz’de Osmanlının gücüne dair latife ederken, ya da Mısır’da bir sohbette kendi memleketi halkının Mısır ketenine muhtac olmadığını bildirirken kullandığı sözcük Rûm’dur. (Buna karşılık Mısır mercimeği Rûm mercimeğinden leziz ve pişkindir.)

c. Osmanlı sanatında spesifik olarak Arap ve Acem sanatından farklı olan unsurlar tarz-ı Rûm olarak adlandırılır. Ebülfeth tarz-ı Rûm bir cami-i latif (Fatih Camii) inşa eder; Evliya Mısır'dayken tarz-ı Rûm üzre makam-ı segâhdan bir taksim icra eder. Sultan Süleyman Mekke-i mükerreme’de kavaid-i Rûm tertibi üzre dört mezhebe medreseler bina eder.

4. Marmara Denizi’nin adı her zaman Bahr-i Rûm’dur. Anadolu'dan gelen İstanbul yolcusu Bahr-i Rûm sahiline kavuşunca sevinir.

5. Sivas vilayetinin adı eyalet-i Rûm’dur. Anadoli ve Karaman’dan sonra Osmanlı’nın Asya yakasındaki üçüncü vilayetidir. Tokat ve Amasya Rûm vilayetine dahildir. Sıvas şehri şehr-i Rûm adıyla anılır.

6. Sadr-ı Rûm ve kadı-asker-i Rûm ulema silsilesinde birer mertebedir.

7. Rûm sıfatı birkaç kalıp deyimde sıklıkla kullanılır.

a. Yesevî tarikinden gelen dervişler ve bilhassa Hacı Bekdaş-ı Velî’yi takip edenler Rûm erenleridir. Her zaman Rûm’a "inerler", ya da "konarlar".

b. Hamzaname adı verilen popüler destanları işleyen ve okuyanlar meddahân-i Rûm’dur. Altmış cild olan Hamzaname’yi tesdis edip üç yüz altmış cild  telif etmişlerdür. Rûm nakkaşları dahi İslamın şan ve şöhret ve şevketi içün Hazreti Hamza’nın gazavat ve cenklerini tasvir ederler. Dolayısıyla ne zaman meddah hikayesi gibi abartılı bir cenk ve gaza olayı anlatacak olursa Evliya'nın diline mutlaka "Rûm" sıfatı gelir.

c. Osmanlı ordusunun gulgule-i Rûm ve velvele-i Rûm ve tantana-i Rûm’u meşhurdur; sadaları arş-i a’lâya peyveste olur. Dar-i saadetde dahi sık sık gulgule-i Rûm işitilir.